Pełny tekst orzeczenia

TEZA
Strony ponadzakładowego układu zbiorowego pracy mogą wyłączyć
nabycie wskazanych świadczeń wynikających z układu przez
pracowników zarządzających zakładem pracy w imieniu pracodawcy
(art. 239 § 1 k.p.).
Sygn. akt I PK 86/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lipca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSA Jolanta Strusińska-Żukowska
Protokolant Halina Kurek
w sprawie z powództwa P. P.
przeciwko Elektrowni C.SA w C.
o wynagrodzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 11 lipca 2006 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 marca 2004 r., sygn. akt (...),
zmienia zaskarżony wyrok, w ten sposób że zmienia wyrok Sądu
Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. z
dnia 15 października 2003 r., (...) i oddala powództwo oraz
zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 7.650 zł
(siedem tysięcy sześćset pięćdziesiąt) tytułem zwrotu kosztów
postępowania.
2
Uzasadnienie
Powód P. P.wniósł o zasądzenie od pozwanej kwoty 62.026 zł tytułem premii
rocznej za lata 1998-2001. Wyrokiem z dnia 15 października 2003 r., Sąd
Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. uwzględnił powództwo. Sąd
Okręgowy ustalił, że powód od 1994 r. do 2002 r. był zatrudniony na stanowisku
prezesa zarządu. Umowa o pracę określała wysokość jego wynagrodzenia
miesięcznego oraz zasady przyznawania premii przez radę nadzorczą. Sporne
było, czy wobec uregulowań zawartych w umowie o pracę powodowi przysługiwała
premia roczna wprowadzona protokołem dodatkowym nr 4 z dnia 5 stycznia 1999 r.
do ponadzakładowego układu zbiorowego pracy dla pracowników przemysłu
energetycznego z dnia 13 maja 1995 r. Zdaniem Sądu Okręgowego, premia roczna
jest świadczeniem pieniężnym otrzymywanym od pracodawcy z tytułu
pozostawania w stosunku pracy, które nie jest ekwiwalentem za wykonaną pracę.
Poza tym strony układu zbiorowego w wyjaśnieniu z dnia 4 marca 1999 r. wskazały
na powszechny charakter tego świadczenia, do którego prawo zależy wyłącznie od
pozostawania w danym roku w stosunku pracy.
Wyrokiem z dnia 5 marca 2004 r., 9...), Sąd Apelacyjny oddalił apelację
strony pozwanej. Sąd Apelacyjny uznał, że żądanie powoda dotyczące premii
rocznej jest zasadne. Według Sądu drugiej instancji, istota sporu dotyczy relacji
między art. 1 ust. 5 ponadzakładowego układu zbiorowego pracy dla pracowników
przemysłu energetycznego z dnia 13 maja 1995 r., w którym przyjęto, że układ ten
nie określa zasad wynagradzania zarządów spółek, a uregulowaniem protokołu nr 4
do tego układu zbiorowego, kształtującym uprawnienia do premii rocznej.
Zasadnicze znaczenie ma wyjaśnienie charakteru prawnego premii rocznej. Sąd
Okręgowy zasadnie podniósł, że sporna premia jest świadczeniem pieniężnym
otrzymywanym od pracodawcy, które nie jest ekwiwalentem za wykonaną pracę,
ale przysługuje za sam fakt pozostawania w stosunku pracy w określonym czasie.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że postanowienia układu zbiorowego pracy rozróżniają
pojęcia "wynagrodzenie za pracę" oraz "inne świadczenia związane z pracą".
Rozdział III układu zbiorowego określa "Warunki wynagradzania pracowników",
3
natomiast rozdział IV jest poświęcony "Dodatkom i świadczeniom związanym z
pracą" i ten rozdział obejmuje premię roczną, jednorazową odprawę pieniężną w
razie ustania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę oraz
nagrodę za wykrycie nielegalnego poboru prądu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego,
skoro układ zbiorowy określa warunki przyznawania świadczeń związanych z pracą
innych niż wynagrodzenie, to ma on zastosowanie w tym zakresie do wszystkich
pracowników. Wyłączenie stosowania układu do członków zarządu strony pozwanej
w zakresie składników płacowych, nie dotyczy więc premii rocznej.
Kasację od wyroku Sądu drugiej instancji wniosła strona pozwana, która
zarzuciła naruszenie: 1) art. 1 ust. 5 ponadzakładowego układu zbiorowego pracy w
związku z art. 771
k.p. przez uznanie, że postanowienia tego układu dotyczące
prawa do premii rocznej mają zastosowanie do powoda zatrudnionego jako członek
zarządu strony pozwanej; 2) art. 5 ustawy z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu
osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (Dz.U. Nr 26, poz. 306 ze zm.)
przez uznanie, że powodowi jako członkowi zarządu strony pozwanej przysługuje
premia roczna; 3) art. 8 k.p. przez uznanie, że żądanie powoda jest zgodne ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa oraz zasadami współżycia
społecznego; 4) prawa procesowego przez nieprzeprowadzenie zawnioskowanego
przez pozwaną dowodu z przesłuchania stron układu zbiorowego pracy. W
uzasadnieniu podstaw kasacji strona pozwana wywiodła w szczególności, że
powód był jej wieloletnim pracownikiem, a od 3 stycznia 1994 r. do 29 czerwca
2002 r. był zatrudniony na stanowisku dyrektora naczelnego. W tym czasie powód
pełnił funkcję prezesa zarządu spółki. Powód wystąpił z wnioskiem o zawezwanie
do próby ugodowej w sprawie o zapłatę premii rocznej za lata 1998-2001, choć w
czasie zatrudnienia i pełnienia funkcji prezesa zarządu nie występował o wypłatę
premii. Powód opiera żądanie na podstawie art. 19 ponadzakładowego układu
zbiorowego pracy. W dniu 5 stycznia 1999 r. został zawarty aneks do tego układu w
postaci protokołu dodatkowego nr 4. Zgodnie z § 1 ust. 37 tego protokołu, do
układu zbiorowego wprowadzono nowe postanowienie art. 19, przyznające
pracownikom premię roczną stanowiącą 8% rocznego funduszu wynagrodzeń z
roku ubiegłego. Premię roczną należało wypłacać proporcjonalnie do okresu
zatrudnienia w poprzednim roku, nie później niż do końca maja następnego roku.
4
Zgodnie z art. 1 ust. 5 układu zbiorowego, jego postanowienia nie określają zasad
wynagradzania zarządów spółek oraz osób lub organów zarządzających w imieniu
pracodawcy. Zdaniem strony pozwanej, przepis ten dotyczy nie tylko rozdziału III
układu określającego "warunki wynagradzania pracowników”, ale wszystkich
przepisów zawartych w układzie regulujących zasady wynagradzania.
Uregulowanie to, podobnie jak art. 24126
§ 2 k.p., wyłącza możliwość określania
zasad wynagradzania osób zarządzających zakładem pracy w imieniu pracodawcy.
Powód bez wątpienia należał do tych osób. Istotnie zmiana układu zbiorowego
dokonana protokołem dodatkowym nr 4 dotyczyła rozdziału IV układu
określającego "dodatki i świadczenia związane z pracą", a nie rozdziału III
dotyczącego warunki wynagradzania pracowników. Strona pozwana uważa jednak,
że zasady wynagradzania za pracę należy rozumieć szerzej niż reguły ustalania
wynagrodzenia zasadniczego (podstawowego), co uzasadnia twierdzenie, że do
członków zarządu nie miały zastosowania wszystkie postanowienia układu
zbiorowego pracy dotyczące wynagrodzenia za pracę, które mogły być
zamieszczone w różnych rozdziałach układu. Premia roczna nie jest "innym
świadczeniem związanym z pracą", lecz "wynagrodzeniem za pracę".
Umieszczenie przepisu dotyczącego tej premii w rozdziale IV układu, określającym
dodatki i świadczenia związane z pracą, nie zmienia jej charakteru. Premia roczna
nie stanowi powszechnego, obligatoryjnego składnika wynagrodzenia za pracę.
Jest świadczeniem branżowym, przysługującym na podstawie konkretnego
przepisu płacowego, na warunkach w nim określonych. Według strony pozwanej,
charakter prawny premii rocznej nie jest jednolity. Jednak premia roczna stanowi
składnik wynagrodzenia za pracę, bowiem odpowiada cechom pojęciowym premii,
a więc poddaje się kontroli co do przesłanek przyznawania i ustalenia jej
wysokości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Do rozstrzygnięcia sprawy wystarczające jest rozpatrzenie zarzutu
naruszenia art. 1 ust. 5 ponadzakładowego układu zbiorowego pracy. Zgodnie z
tym przepisem, układ nie określa zasad "wynagrodzenia" (wynagradzania)
zarządów spółek. Nie budziło wątpliwości, że uznanie dochodzonego przez powoda
świadczenia (premii rocznej) za składnik wynagrodzenia za pracę, a nie za inne
5
świadczenie związane z pracą, oznacza, że powodowi jako prezesowi zarządu
strony pozwanej świadczenie to nie przysługiwało, gdyż wyłączał to właśnie art. 1
ust. 5 układu zbiorowego. Jest to trafne założenie, gdyż zgodnie z art. 239 § 1 k.p.,
układ zbiorowy pracy zawiera się dla wszystkich pracowników zatrudnionych przez
pracodawców objętych jego postanowieniami, chyba że strony w układzie
postanowią inaczej. Przepis ten ma zastosowanie zarówno do zakładowych
układów zbiorowych pracy, jak i układów ponadzakładowych. Oznacza to
dopuszczalność ograniczenia przez strony układowe podmiotowego zakresu
obowiązywania układu. Wyłączenie pewnych grup pracowników z zakresu regulacji
układu zbiorowego może być całkowite lub częściowe. Strony układu mogą więc
wyłączyć określone grupy pracowników w części dotyczącej wskazanych
świadczeń wynikających z układu. Wyłączenie pracowników zarządzających
zakładem pracy w imieniu pracodawcy z postanowień układu zbiorowego pracy
przyznających określone świadczenia nie narusza zasady równego traktowania
(art. 9 § 4 k.p.), a więc jest dopuszczalne (por. uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 11 października 2005 r., I PK 42/05, OSNP 2006 nr 17-18, poz.
267; Monitor Prawniczy 2006 nr 3, s. 146).
Sąd drugiej instancji uznał, że świadczenie będące przedmiotem roszczenia
powoda (premia roczna) nie jest składnikiem wynagrodzenia za pracę, lecz innym
świadczeniem związanym z pracą, gdyż przysługuje za przepracowanie
wskazanego okresu (pozostawanie w stosunku pracy), a nie za pracę wykonaną
oraz jest uregulowane w części (rozdziale) układu zbiorowego dotyczącej innych
świadczeń związanych z pracą. Nie jest to trafna interpretacja. W ocenie, czy
określone świadczenie jest premią (w ścisłym tego słowa znaczeniu, nazywaną też
premią regulaminową), czy innym świadczeniem związanym z pracą (nagrodą,
nazywaną nieraz premią uznaniową) można uwzględniać systematykę aktu
prawnego stanowiącego podstawę nabycia do niego prawa. Nie może to być
jednak jedyne kryterium, a w każdym razie nie jest to kryterium decydujące. W
kształtującym się przez wiele lat, a obecnie utrwalonym, orzecznictwie wskazywano
na różne kryteria tego rozróżnienia, takie jak "źródło pokrycia świadczeń" według
zasady - premia z funduszu płac, nagroda z innych funduszów, czy nazwa
świadczenia (por. uzasadnienia wyroków Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1963
6
r., II PR 846/63, OSNCP 1965 nr 2, poz. 25 i z dnia 5 maja 1976 r., I PR 80/76,
OSNCP 1976 nr 12, poz. 271; NP 1977 nr 6, s. 919 z glosą J. Brola). Decydujące
jest jednak to, czy odpowiednie akty prawne przewidują z góry skonkretyzowane i
zobiektywizowane (podlegające weryfikacji) przesłanki nabycia prawa do
świadczenia lub przesłanki prowadzące do jego pozbawienia albo obniżenia (tak
zwane reduktory); w takim przypadku mamy do czynienia z premią, której
pracownik może dochodzić od pracodawcy, wykazując spełnienie przesłanek
nabycia prawa (tak zwany roszczeniowy charakter świadczenia). Czy też nabycie
prawa do świadczenia zależy wyłącznie od decyzji (uznania) pracodawcy (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego: wyrok z dnia 30 marca 1977 r., I PRN 26/77,
OSNCP 1977 nr 11, poz. 225; uchwała z dnia 27 kwietnia 1977 r., I PZP 6/77,
OSNCP 1977 nr 11, poz. 207; NP 1979 nr 1, s. 135 z glosą M. du Valla; uchwała z
dnia 24 sierpnia 1978 r., I PZP 21/78, OSNCP 1979 nr 2, poz. 29; wyrok z dnia 31
marca 1980 r., I PRN 138/79, Służba Pracownicza 1980 nr 10, s. 34; uchwała z
dnia 10 czerwca 1983 r., III PZP 25/83, OSNCP 1983 nr 12, poz. 192; OSPiKA
1984 nr 11, poz. 235 z glosą M. Seweryńskiego; wyrok z dnia 1 października 1984
r., I PRN 131/84, OSPiKA 1988 nr 1, poz. 21 z glosą J. Pacho; OSP 1991 nr 5, poz.
125 z glosą T. Gregorczuk; wyrok z dnia 21 września 1990 r., I PR 203/90, OSP
1991 nr 7-8, poz. 166). Jednym z kryteriów nabycia prawa do premii może być
przepracowanie (nieraz określane jako efektywne) wskazanego okresu, często
nazywanego rozliczeniowym, obrachunkowym (por. orzeczenia Sądu Najwyższego:
uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 30
października 1985 r., III PZP 33/85, OSNCP 1986 nr 5, poz. 64; uchwała z dnia 30
lipca 1986 r., III PZP 47/86, OSNCP 1987 nr 5-6, poz. 82; wyrok z dnia 18 września
1986 r., I PRN 71/86, OSNCP 1987 nr 12, poz. 208; uchwała z dnia 20 listopada
1986 r., III PZP 71/86, OSNCP 1987 nr 12, poz. 197; wyrok z dnia 21 września
1990 r., I PR 245/90, Służba Pracownicza 1991 nr 6, s. 28; wyrok z dnia 27 lutego
1991 r., II URN 103/90, OSP 1991 nr 10, poz. 256; uchwała z dnia 21 listopada
1991 r., I PZP 59/91, Wokanda 1992 nr 1, s. 17; wyrok z dnia 23 października 1996
r., I PRN 94/96, OSNAPiUS 1997 nr 8, poz. 131; wyrok z dnia 7 stycznia 1997 r., I
PKN 53/96, OSNAPiUS 1997 nr 13, poz. 233; uchwała z dnia 24 czerwca 1998 r.,
III ZP 14/98, OSNAPiUS 1998 nr 24, poz. 705; PiZS 2000 nr 10, s. 39 z glosą I.
7
Komarnickiego). Przepracowanie wskazanego okresu, choćby polegało wyłącznie
na pozostawaniu w nim w stosunku pracy, jest przesłanką zobiektywizowaną i
sprawdzalną, a więc świadczenie od niego zależne jest premią. Jest to świadczenie
za pracę wykonaną, gdyż nie chodzi tutaj o wykonanie konkretnych zadań
pracowniczych, ale o spełnienie skonkretyzowanego warunku, od którego zależy
nabycie prawa do świadczenia (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 29 czerwca 2005 r., I PK 272/04, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 80).
W stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy nie miał zastosowania art. 24126
§ 2 k.p., gdyż dotyczy on tylko zakładowych układów zbiorowych pracy. Wykładnia
tego przepisu może jednak stanowić punkt odniesienia dla interpretacji postanowień
ponadzakładowego układu zbiorowego pracy dla pracowników przemysłu
energetycznego z dnia 13 maja 1995 r., gdyż art. 1 ust. 5 tego układu zawiera
analogiczną regulację. W szczególności należy odwołać się do wykładni art. 24126
§ 2 k.p. w zakresie dotyczącym objęcia nagrody jubileuszowej wynikającym z tego
przepisu zakazem określania zasad wynagradzania osób zarządzających zakładem
pracy. Łatwo bowiem zauważyć, że nagroda (gratyfikacja) jubileuszowa jest
świadczeniem, którego nabycie zależy od przepracowania wskazanego okresu
(pozostawania w stosunku pracy, często z możliwością doliczenia innych okresów),
a nie od wykonania skonkretyzowanych zadań pracowniczych. W wyroku z dnia 24
marca 1999 r., I PKN 634/98 (OSNAPiUS 2000 nr 10, poz. 383; OSP 2000 nr 12,
poz. 178 z glosą J. Wratnego) Sąd Najwyższy uznał, że zakaz z art. 24126
§ 2 k.p.
nie obejmuje "zasad przyznawania innych świadczeń związanych z pracą", np.
nagród jubileuszowych lub odpraw pieniężnych w związku z przejściem pracownika
na emeryturę lub rentę. Od poglądu tego jednak Sąd Najwyższy odstąpił w zakresie
dotyczącym właśnie nagród jubileuszowych, przyjmując, że postanowienia
zakładowego układu zbiorowego pracy dotyczące gratyfikacji jubileuszowej nie
mają zastosowania do osób zarządzających zakładem w imieniu pracodawcy
(wyrok z dnia 13 października 1999 r., I PKN 159/99, OSNAPiUS 2001 nr 4, poz.
109). W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy wyjaśnił, że charakter prawny
gratyfikacji jubileuszowej nie jest jednolity. Stanowi ona jednak składnik
wynagrodzenia za pracę, jeżeli odpowiada cechom pojęciowym premii, a więc
poddaje się kontroli co do przesłanek przyznawania i ustalenia jej wysokości.
8
Pogląd ten był następnie konsekwentnie podtrzymywany w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. np. wyrok z dnia 9 września 2004 r., I PK 423/03, OSNP 2005 nr
6, poz. 83).
Świadczenie stanowiące przedmiot roszczenia powoda (premia roczna) ma
w układzie zbiorowym pracy skonkretyzowane i podlegające sprawdzeniu
przesłanki polegające na przepracowaniu wskazanego okresu. Ich spełnienie
powoduje nabycie prawa do tego świadczenia, którego pracownik może skutecznie
dochodzić od pracodawcy. Nie jest to świadczenie zależne od uznania pracodawcy,
a jedynie ma określone warunki (również sprawdzalne), których wystąpienie może
prowadzić do obniżenia świadczenia (reduktor). Zgodnie bowiem z art. 17 układu
zbiorowego pracy, za każde zawinione naruszenie obowiązków pracowniczych
premia może być obniżona. Świadczenie to jest więc premią w ścisłym tego słowa
znaczeniu, a więc stanowi składnik wynagrodzenia za pracę, a nie inne
świadczenie związane z pracą. Oznacza to, że powód nie nabył prawa do tej
premii, gdyż zostało to skutecznie wyłączone przez art. 1 ust. 5 układu zbiorowego
pracy.
Z tych względów zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu pierwszej instancji
podlegały zmianie przez oddalenie powództwa (art. 39315
k.p.c.). O kosztach
postępowania orzeczono na mocy art. 98 § 1 k.p.c.