Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 marca 2007 r.
I UK 302/06
Dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego jako cel
podjęcia zatrudnienia, nie świadczy o zamiarze obejścia prawa, jeżeli umowa o
pracę jest faktycznie realizowana.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Zbigniew Hajn (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 marca
2007 r. sprawy z odwołania Jolanty G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w K. z udziałem zainteresowanej Marianny K. o ustalenie istnienia
ubezpieczenia społecznego, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 4 kwietnia 2006 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił apelację od wy-
roku Sądu Okręgowego w Kielcach z 4 października 2004 r., oddalającego odwołanie
ubezpieczonej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w K. z 28
października 2003 r. W wymienionej decyzji organ rentowy stwierdził, że Jolanta G.
nie podlega od 2 stycznia 2002 r. ubezpieczeniu społecznemu emerytalnemu, rento-
wemu, chorobowemu i wypadkowemu u płatnika składek Kiosk Przemysłowo-Spo-
żywczy Marianny K., ponieważ umowa o pracę zawarta między nimi w piątym mie-
siącu ciąży ubezpieczonej miała na celu obejście prawa.
Sąd Okręgowy ustalił, że Marianna K., prowadząca działalność gospodarczą
pod nazwą Kiosk „Ruch", zawarła 2 stycznia 2002 r. ze swoją córką Jolantą G.
umowę o pracę na czas nieokreślony, zatrudniając ją w charakterze sprzedawcy, w
pełnym wymiarze czasu pracy, za wynagrodzeniem miesięcznym 1000 zł brutto. Ma-
rianna K. nie zatrudniała wcześniej żadnego pracownika, gdyż pomagały jej dzieci, w
2
tym Jolanta G. Po otrzymaniu zwolnienia lekarskiego przez ubezpieczoną, tj. od 19
lutego 2002 r., Marianna K. nie zatrudniła żadnego pracownika, a w sklepie pomagał
jej mąż. Przed zawarciem umowy o pracę Jolanta G. pomagała Mariannie K. w pro-
wadzeniu działalności gospodarczej i z chwilą zawarcia umowy sytuacja ta w żadnej
mierze nie uległa zmianie. Zarówno przed 2 stycznia 2002 r., jak i w czasie nieobec-
ności ubezpieczonej w pracy z powodu kłopotów zdrowotnych Marianna K. nie za-
trudniła innej osoby i w dalszym ciągu posiłkowała się pomocą osób najbliższych.
Przed zawarciem umowy o pracę Jolanta G. była bezrobotna i nie miała uprawnień
do świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Z wnioskiem o przyznanie zasiłku choro-
bowego z ZUS wystąpiła już po upływie miesiąca od zawarcia umowy o pracę. Od
września 2001 r. do grudnia 2001 r. prowadzona przez Mariannę K. działalność go-
spodarcza przyniosła dochód netto 32.867,17 zł, natomiast od stycznia 2002 r. do
września 2002 r. - 68.235, 02 zł. Mając na uwadze te ustalenia Sąd Okręgowy uznał,
że organ rentowy miał wszelkie podstawy do przyjęcia, że umowa o pracę zawarta
pomiędzy ubezpieczoną Jolantą G. a jej matką Marianną K. miała na celu obejście
prawa, a zatem w myśl art. 58 § 1 k.c. jest czynnością nieważną. Taki wniosek znaj-
duje uzasadnienie w tym, że ubezpieczona pomagała matce w prowadzeniu działal-
ności gospodarczej także przed zawarciem umowy o pracę, nie miała wcześniej
uprawnień do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, po upływie miesiąca od
zawarcia umowy o pracę wystąpiła o przyznanie zasiłku, a wysokość dochodów
uzyskiwanych z działalności gospodarczej Marianny K. nie uzasadnia przyjęcia, że
właśnie od 2 stycznia 2002 r. potrzebowała ona pracownika na czas nieokreślony,
zwłaszcza że przed tym dniem i po uzyskaniu przez ubezpieczoną zasiłku chorobo-
wego nie zatrudniano innej osoby.
Apelację od powyższego wyroku wniosła ubezpieczona. Uznając tę apelację
za bezzasadną Sąd Apelacyjny wskazał, że kwestią sporną w sprawie było ustalenie,
czy umowa o pracę zawarta pomiędzy Jolantą G. a Marianną K. była rzeczywistą
czynnością prawną, w wyniku której doszło do nawiązania stosunku pracy i wykony-
wania pracy w myśl przepisów Kodeksu pracy, czy też umowa ta była czynnością
pozorną, zawartą w celu uzyskania przez apelującą świadczeń z ubezpieczenia
społecznego. W myśl art. 6 ust. 1 pkt 1 i art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), ubez-
pieczeniu społecznemu podlegają pracownicy od dnia nawiązania stosunku pracy.
Pracodawca ma obowiązek zgłoszenia do ubezpieczenia „zatrudnionych pracowni-
3
ków", zaś samo zawarcie umowy o pracę nie wystarcza do stwierdzenia, że rzeczy-
wiście doszło do zatrudnienia. Nie jest możliwe w wyniku tylko tej czynności prawnej
nabycie prawa z ubezpieczenia społecznego. Domniemanie powstania stosunku
pracy wynikające z zawarcia umowy o pracę może być bowiem obalone przez
stwierdzenie, że pomimo zawarcia umowy nie nastąpiło zatrudnienie pracownika i
zgłoszenie do ubezpieczenia z tej przyczyny miało charakter fikcyjny. Zgłoszenie do
ubezpieczenia Jolanty G. miało, w ocenie Sądu Apelacyjnego, taki właśnie charakter.
Sąd podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, a także wyprowadzone z
nich wnioski. Rozważając kwestię, czy Jolanta G. była zatrudniona na podstawie
umowy o pracę, czy też jedynie pomagała matce Sąd uznał, że brak jest wystarcza-
jących dowodów do stwierdzenia, że faktycznie świadczyła ona pracę w sklepie pro-
wadzonym przez matkę w charakterze pracownika i w wymiarze określonym umową
o pracę. Dlatego Sąd Apelacyjny uznał za trafne przyjęcie przez Sąd pierwszej in-
stancji, że doszło do naruszenia art. 58 § 1 k.c. i nadużycia prawa w celu uzyskania
świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
W skardze kasacyjnej pełnomocnik ubezpieczonej zarzucił zaskarżonemu wy-
rokowi naruszenie art. 58 § 1 k.c., przez jego niewłaściwe zastosowanie i wniósł o
uchylenie tego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego. W ocenie
skarżącej, wykonywanie przez nią pracy w ramach stosunku pracy miało prawną do-
niosłość w sterze prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego jako tytuł ubez-
pieczenia. Uchybienie przez Sąd Apelacyjny prawu materialnemu przez niewłaściwe
zastosowanie art. 58 § 1 k.c. polega na błędzie w subsumcji. Sądy obu instancji
stwierdziły, że zamiar zawarcia umowy o pracę w celu uzyskania objęcia ubezpie-
czeniem społecznym i świadczeń z tego ubezpieczenia zmierza do obejścia ustawy.
Tymczasem taki cel, realizowany przez uzyskanie statusu pracownika, nie jest z
sprzeczny ustawą ani nie prowadzi do jej obejścia. Trudno zgodzić się ze stwierdze-
niem obejścia prawa, gdy dana osoba, która nie mogła - jako dotychczas nieubezpie-
czona - uzyskać prawa do zasiłku, dąży do zmiany swej sytuacji prawnej przez za-
warcie umowy o pracę, którą świadczy, a świadczenie to jest przez pracodawcę od-
bierane. Taki stan faktyczny dowodzi nie obejścia ustawy, lecz przeciwnie, spełnienia
warunku zatrudnienia pracowniczego, stanowiącego tytuł ubezpieczenia społeczne-
go. Do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie mogłoby dojść tylko
wówczas, gdyby zgłoszenie dotyczyło osoby, która w rzeczywistości pracy nie świad-
czyła.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Tytułem obowiązkowego ubezpieczenia, zarówno emerytalno-rentowego na
podstawie art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, jak i chorobowego na podstawie art. 11 ust. 1 tej ustawy, jest - zgodnie
z art. 8 ust. 1 tej ustawy - pozostawanie w stosunku pracy, przy czym na podstawie
art. 13 pkt 1 ubezpieczenie trwa od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania
tego stosunku. Co do zasady trafnie zatem twierdzi skarżąca, że skoro z zawarciem
umowy o pracę ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych wiąże obowiązek
ubezpieczenia emerytalno-rentowego, chorobowego i wypadkowego, to podjęcie za-
trudnienia w celu objęcia ubezpieczeniem i ewentualnego korzystania ze świadczeń
z tego ubezpieczenia nie jest obejściem prawa. Taki pogląd jest ugruntowany w
orzecznictwie Sądu Najwyższego, który konsekwentnie podtrzymuje stanowisko, że
chęć uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, jako motywacja do podję-
cia zatrudnienia, nie świadczy o zamiarze obejścia prawa, a dążenie kobiety ciężar-
nej do uzyskania przez zawarcie umowy o pracę ochrony gwarantowanej pracowni-
czym ubezpieczeniem społecznym nie może być uznane za zmierzające do dokona-
nia czynności sprzecznej z prawem albo mającej na celu jego obejście, jeżeli umowa
ta prowadzi do faktycznej realizacji zatrudnienia spełniającego cechy stosunku pracy
(zob. np. wyroki z: 13 maja 2004 r., II UK 365/03; 25 stycznia 2005 r., II UK 141/04,
OSNP 2005 nr 15, poz. 235; 28 kwietnia 2005 r., I UK 236/04, OSNP 2006 nr 1-2,
poz. 28; 9 sierpnia 2005 r., III UK 89/05; 24 stycznia 2006 r., I UK 105/05; 14 lutego
2006 r., III UK 150/05; 30 maja 2006 r., II UK 161/05; 2 czerwca 2006 r., I UK 337/05;
8 stycznia 2007 r., I UK 207/06). Pełnomocnik skarżącej nie zwrócił jednak uwagi na
to, że Sąd Apelacyjny nie podtrzymał twierdzenia Sądu pierwszej instancji o obejściu
prawa przez ubezpieczoną, lecz rozważał, czy umowa o pracę zawarta pomiędzy nią
a Marianną K. była czynnością prawną, w wyniku której doszło do nawiązania sto-
sunku pracy i wykonywania pracy w myśl przepisów Kodeksu pracy, czy też była ona
czynnością pozorną, zawartą wyłącznie celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia
społecznego, bez zamiaru wykonywania pracy mającej cechy świadczenia charakte-
rystycznego dla stosunku pracy. Takie podejście Sądu Apelacyjnego do istoty sporu
znajduje uzasadnienie w od dawna ugruntowanym stanowisku Sądu Najwyższego,
zgodnie z którym do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie może
5
dojść wówczas, gdy zgłoszenie do ubezpieczenia dotyczy osoby, która nie jest pra-
cownikiem, a zgłoszenie to następuje pod pozorem zatrudnienia (zob. np. wyroki z: 6
grudnia 1990 r., II UR 9/90, OSP 1991 nr 7-8, poz. 172; 17 grudnia 1996 r., II UKN
32/96, OSNAPiUS 1997 nr 15, poz. 275; 17 marca 1998 r., II UKN 568/97,
OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 187; 16 marca 1999 r., II UKN 512/98; 28 lutego 2001 r.,
II UKN 244/00; 14 marca 2001 r., II UKN 258/00, OSNAPiUS 2002 nr 21, poz. 527;
18 października 2005 r., II UK 43/05; 10 lutego 2006 r., I UK 186/05; 18 maja 2006 r.,
III UK 32/06; 14 września 2006 r., II UK 2/06). To oczywiste wymaganie wynika z
powołanych wyżej artykułów; 6 ust. 1, 8 ust. 1, 11 ust. 1 oraz 13 pkt 1 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Istnienie stosunku
pracy podmiot zgłaszający do ubezpieczenia wykazuje z reguły przez przedstawienie
dokumentu w postaci pisemnej umowy o pracę, która - z rozważanego punktu wi-
dzenia - zawiera informacje mieszczące się w pojęciu informacji związanych ze zgło-
szeniem do ubezpieczenia społecznego w rozumieniu przepisów rozdziału 4 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych, których prawdziwość organ rentowy, w przy-
padku wątpliwości, może zakwestionować (art. 41 pkt 13). Wobec przedstawionej
regulacji kwestia ważności zawartej umowy o pracę stoi w sprawie o objęcie ubez-
pieczeniem społecznym na drugim planie, bowiem o nieobjęciu tym ubezpieczeniem
w przypadku zgłoszenia do ubezpieczenia osoby niebędącej pracownikiem nie decy-
duje nieważność umowy, lecz fakt niepozostawania w stosunku pracy w rozumieniu
art. 22 § 1 k.p. (por. wyroki SN z: 17 grudnia 1996 r., II UKN 32/96, OSNAPiUS 1997
nr 15, poz. 275; 16 marca 1999 r., II UKN 512/98, OSNAPiUS 2000 nr 9, poz. 368;
28 lutego 2001 r., II UKN 244/00, OSNAPiUS 2002 nr 20, poz. 496, 21 kwietnia 1998
r., II UKN 2/98, OSNAPIUS 1999 nr 7, poz. 251, 17 marca 1998 r., II UKN 568/97,
OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 187, 11 września 1998 r., II UKN 199/98, OSNAPiUS
1999 nr 18, poz. 591; 21 stycznia 1999 r., I PKN 541/98, OSNAPiUS 2000 nr 5, poz.
180; 7 lipca 2005, II UK 275/04; 30 maja 2006, II UK 161/05; 2 czerwca 2006 r., I UK
337/05; 8 stycznia 2007 r., I UK 207/06). Sama nieważność umowy o pracę, wynika-
jąca np. z jej pozorności w rozumieniu art. 83 § 1 k.c., może natomiast być okolicz-
nością potwierdzającą brak przesłanek skutecznego zgłoszenia danej osoby do
ubezpieczenia.
Sąd Apelacyjny uznał, że zgłoszenie Jolanty G. do ubezpieczenia miało cha-
rakter fikcyjny, bowiem jak wynika z ustaleń Sądów obu instancji nie wykonywała ona
pracy w charakterze pracownika, lecz jedynie pomagała matce w prowadzeniu dzia-
6
łalności gospodarczej. Ustaleniem tym Sąd Najwyższy jest związany wobec nieza-
kwestionowania go w drodze stosownych zarzutów naruszenia przepisów postępo-
wania (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Poza tym, w świetle okoliczności sprawy nie budzi ono
zastrzeżeń. W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny zasadnie przyjął, że skarżąca nie
została objęta ubezpieczeniem społecznym z tytułu umowy o pracę zawartej 2 stycz-
nia 2002 r., ponieważ nie wykonywała pracy w charakterze pracownika, lecz pracę
mającą charakter pomocy rodzinnej. Sąd nie wyjaśnił, z jakiego względu uznał art. 58
§ 1 k.c. za podstawę nieważności umowy o pracę zawartej przez ubezpieczoną z jej
matką (sprzeczność z ustawą?, obejście ustawy?). Z okoliczności sprawy wynika, że
taką podstawę mógł być raczej art. 83 § 1 k.c., ustanawiający sankcję nieważności
dla oświadczeń woli złożonych drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Kwestia ta nie
ma jednak istotnego znaczenia dla ostatecznej prawidłowości zaskarżonego wyroku,
skoro, jak wyżej wskazano, o nieobjęciu tym ubezpieczeniem, w przypadku zgłosze-
nia do niego osoby niebędącej pracownikiem, nie decyduje nieważność umowy, lecz
faktyczne niepozostawanie w stosunku pracy w rozumieniu art. 22 § 1 k.p., co zo-
stało przez Sąd ustalone.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł
jak w sentencji.
========================================
Kontakt: saos_malpka_saos_kropka_org_kropka_pl | Wersja SAOS: 0.9.13