Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 lutego 2008 r.
I UK 228/07
Okres urlopu nauczyciela dla poratowania zdrowia jest okresem niewy-
konywania pracy w rozumieniu art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 lutego
2008 r. sprawy z odwołania Ewy P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w O. o prawo do emerytury, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 marca 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie wyrokiem z
dnia 14 grudnia 2006 r. zmienił decyzję pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w O. z dnia 29 września 2006 r. i przyznał ubezpieczonej Zofii P.
prawo do emerytury nauczycielskiej od dnia 1 września 2006 r. oraz zasądził od „po-
zwanego” na jej rzecz zwrot kosztów procesu. W uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgo-
wy ustalił, że ubezpieczona w okresie od 1 września 1985 r. do 31 sierpnia 2006 r.
była zatrudniona jako nauczyciel w pełnym wymiarze czasu pracy w Zespole Szkół
[...] w S. W tym czasie, w okresie od 8 lutego 1993 r. do 2 listopada 1993 r. oraz od 1
września 1999 r. do 31 sierpnia 2000 r., ubezpieczona korzystała z urlopu dla pora-
towania zdrowia - łącznie 1 rok 9 miesięcy i 21 dni. W dniu 31 maja 2006 r. ubezpie-
czona - w oparciu o przepis art. 23 i 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Na-
uczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm.) - wypowiedziała
umowę o pracę ze skutkiem na dzień 31 sierpnia 2006 r. Następnie w dniu 4 wrze-
2
śnia 2006 r. złożyła wniosek o przyznanie emerytury nauczycielskiej. Organ rentowy
wydał decyzję odmowną w związku z tym, iż ustalił, że ubezpieczona legitymuje się
łącznym okresem składkowym i nieskładkowym w wymiarze 31 lat 8 miesięcy i 4 dni,
lecz nie ma wymaganego dwudziestoletniego stażu pracy w szczególnym charakte-
rze, który w jej przypadku wynosi 18 lat 5 miesięcy i 27 dni. Do okresu pracy w
szczególnym charakterze organ rentowy nie zaliczył okresu przebywania na urlopie
dla poratowania zdrowia.
Sąd Okręgowy, powołując się na pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyż-
szego z dnia 5 maja 2005 r., II UK 219/04 (OSNP 2005 nr 22, poz. 361), stwierdził,
że do okresu pracy w szczególnym charakterze, o którym mowa w art. 88 ust. 1
ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela, wlicza się okresy niezdolności
do pracy z powodu choroby i macierzyństwa oraz okresy urlopu udzielanego dla po-
ratowania zdrowia sprzed 1 lipca 2004 r., to jest sprzed dnia wejścia w życie art. 32
ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), doda-
nego ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121,
poz. 1264). Dalej Sąd Okręgowy wywiódł, że skoro płatny urlop dla poratowania
zdrowia został udzielony ubezpieczonej przed 1 lipca 2004 r., zalicza się go do
okresu pracy w szczególnym charakterze. Stąd też ubezpieczona spełnia wszystkie
przesłanki wymagane do nabycia prawa do emerytury nauczycielskiej na podstawie
art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela.
W wyniku apelacji organu rentowego Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 21 marca 2007 r. zmienił zaskar-
żony wyrok i oddalił odwołanie ubezpieczonej od decyzji organu rentowego z dnia 29
września 2006 r. W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny stwierdził,
że decydujące znaczenie dla oceny roszczenia ubezpieczonej ma stan prawny i fak-
tyczny istniejący w dacie wydawania decyzji. Wskazał, że od 1 lipca 2004 r. obowią-
zuje nowe brzmienie art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektó-
rych innych ustaw dodała ust. 1a, zgodnie z którym przy ustalaniu okresu zatrudnie-
nia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się
okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada
3
1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choro-
by i macierzyństwa. Przepis ten ma zastosowanie w niniejszej sprawie, bowiem
obowiązywał on w dacie złożenia wniosku i w dacie wydania decyzji. Podkreślił, że
stanowisko Sądu Najwyższego w sprawie II UK 219/04, do którego odwołał się Sąd
Okręgowy, wyrażone zostało w sprawie, w której decyzja zapadła w 2002 r., a więc
przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych
ustaw, a ponadto w uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy wyraźnie zaznaczył, że do
czasu wejścia w życie przepisu art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych do okresu pracy w szczególnym charakterze, o
którym mowa w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, wlicza się okresy niezdolności do
pracy z powodu choroby lub macierzyństwa oraz okresy urlopu udzielonego dla po-
ratowania zdrowia. Nadto Sąd Apelacyjny powołał się na stanowisko Sądu Najwyż-
szego wyrażone w wyroku z dnia 5 maja 2005 r., II UK 215/04 (OSNP 2005 nr 22,
poz. 360) - Sąd Apelacyjny omyłkowo przytoczył błędną sygnaturę II UK 514/04 - w
myśl którego ocena wpływu nowej regulacji normatywnej (której nie można przypisać
wstecznego interpretacyjnego oddziaływania na wcześniejsze prawne pojmowanie
nauczycielskiego stażu pracy) na ewentualnie odmienną kwalifikację okresów fak-
tycznego niewykonywania pracy w szczególnych warunkach w okresie trwania za-
trudnienia nauczycielskiego dla celów ustalenia prawa do nauczycielskiej emerytury
będzie możliwa i konieczna dopiero przy orzekaniu w kwestii nauczycielskich eme-
rytur przysługujących po dniu jej wejścia w życie. Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny nie
uwzględnił w okresie pracy w szczególnym charakterze okresów płatnych urlopów
dla poratowania zdrowia.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiodła ubezpieczona zarzucając
błędną wykładnię art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych polegającą na przyjęciu, że wyłącza on urlop dla poratowania
zdrowia z okresów pracy w szczególnym charakterze, co w konsekwencji spowodo-
wało uznanie, że ubezpieczona nie spełnia wymaganego warunku prawa do emery-
tury na podstawie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela - 20 lat pracy nauczycielskiej.
Uzasadniając wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżąca
wskazała na konieczność wyjaśnienia, czy przepis art. 32 ust. 1a ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie z którym przy ustala-
niu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
4
nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po
dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecz-
nego w razie choroby i macierzyństwa, ma zastosowanie również do okresów urlo-
pów dla poratowania zdrowia udzielonych na podstawie Karty Nauczyciela przed
dniem 1 lipca 2004 r., tj. przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 20 kwietnia 2004
r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
oraz niektórych innych ustaw. Stwierdziła także, iż skarga kasacyjna jest oczywiście
uzasadniona z uwagi na zarzucane naruszenie prawa materialnego oraz znaczenie
interpretacji powyższego przepisu wobec nauczycieli, którzy zamierzają przejść na
emeryturę nauczycielską. Wskazując na powyższe skarżąca wniosła o „zmianę za-
skarżonego wyroku i przyznanie skarżącej prawa do emerytury” oraz zasądzenie
kosztów procesu za wszystkie instancje, ewentualnie o uchylenie wyroku i przekaza-
nie sprawy do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi wywiedziono, iż nowelizacja dokonana ustawą z dnia
20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, wprowadziła do art. 32 ustęp 1a o
następującym brzmieniu: „przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się (1) okresów niewykonywa-
nia pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie
lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, (2)
okresów, w których na mocy szczególnych przepisów pracownik został zwolniony ze
świadczenia pracy, z wyjątkiem okresu urlopu wypoczynkowego.” Natomiast kolejna
zmiana tego przepisu, od 1 listopada 2005 r., wprowadzona ustawą z dnia 1 lipca
2005 r. o zmianie ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 169, poz. 1412 ze zm.) uchyliła przepis art. 32 ust. 1a pkt 2. Zdaniem skarżącej,
Sąd Apelacyjny błędnie przyjął, iż przepis art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczy urlopów dla poratowania
zdrowia, bowiem urlop dla poratowania zdrowia objęty był dyspozycją art. 32 ust. 1a
pkt 2, obowiązującego jedynie w okresie od 1 lipca 2004 r. do 31 października 2005
r. Skarżąca podkreśliła, że Sąd Apelacyjny, kwalifikując urlop dla poratowania zdro-
wia pod hipotezę normy art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, nie wyjaśnił motywów, jakimi się kierował. W szczególno-
ści nie odniósł się do wykładni celowościowej, która wynika, zdaniem skarżącej, z
5
protokołu posiedzenia Komisji Polityki Społecznej i Rodziny obradującej w dniu 4
czerwca 2005 r. nad projektem rządowym ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych (druk nr 3772). Podkreśliła, że pkt 2 omawianego przepisu dotyczył
także urlopów bezpłatnych, które po jego uchyleniu należy zaliczać do pracy w
szczególnym charakterze, stąd wyłączenie urlopów dla poratowania zdrowia byłoby
niezasadne. Skarżąca wywiodła także, iż art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i ren-
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczy wyłącznie okresów niewykony-
wania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodze-
nie z tytułu niezdolności do pracy na podstawie art. 92 § 1 k.p., o czym świadczy
łącznik „lub” użyty w tym przepisie. Nadto wynagrodzenie wypłacane pracownikowi z
tytułu niezdolności do pracy nie jest równoznaczne z wynagrodzeniem otrzymywa-
nym przez nauczyciela w trakcie urlopu dla poratowania zdrowia. Urlop taki jest
udzielany nauczycielowi w celu przeprowadzenia zaleconego leczenia, a zatem jego
cel jest inny niż cel zwolnienia z powodu choroby.
Skarżąca wskazała także, iż w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne
dotyczące ochrony praw słusznie nabytych, bowiem zastosowanie przepisu art. 32
ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w
sposób respektujący tę zasadę, powinno prowadzić do wniosku, iż o możliwości za-
stosowania tego przepisu decyduje nie tylko data wniosku o emeryturę lecz również
to, czy okres urlopu dla poratowania zdrowia odbyty został przed nowelizacją doko-
naną od 1 lipca 2004 r. ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych
ustaw.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie. Chociaż uzasadniony jest
zarzut naruszenia wskazywanego w niej przepisu prawa materialnego (aczkolwiek z
inną argumentacją niż ta, jaką posłużyła się skarżąca), to wyrok odpowiada prawu.
Sąd Apelacyjny jako podstawę swojego rozstrzygnięcia wskazał przepis art. 32 ust.
1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który nie
ma zastosowania wprost w niniejszej sprawie, a jedynie w drodze wykładni syste-
mowej. Ubezpieczona wystąpiła bowiem o przyznanie emerytury nauczycielskiej na
6
podstawie przepisu art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela. Przepis ten nie pozostaje w
żadnym związku normatywnym z przepisem art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i reguluje odrębną podstawę prawną emerytury
nauczycielskiej, formułujący własne przesłanki nabycia tego prawa. Zgodnie z art. 88
ust. 1 Karty Nauczyciela nauczyciele mający trzydziestoletni okres zatrudnienia, w
tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, zaś nauczyciele szkół,
placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nielet-
nich - dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w
szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym, mogą - po rozwiązaniu na swój
wniosek stosunku pracy - przejść na emeryturę. Przepis art. 86 Karty Nauczyciela, w
myśl którego nauczyciel zaliczany jest do pracowników wykonujących pracę w
szczególnym charakterze, chociaż zawiera pojęcie znane przepisom ustawy o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych „praca w szczególnych wa-
runkach,” nie ma charakteru odsyłającego do przepisów tej ustawy. Co więcej, prze-
pisy art. 32 ust. 5 oraz art. 47 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych wyraźnie wskazują, że odrębne przepisy określają zasady prze-
chodzenia na emeryturę, bez względu na wiek, nauczycieli urodzonych przed dniem
1 stycznia 1949 r. oraz urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1
stycznia 1969 r. Wynika z nich zatem wprost, że Karta Nauczyciela określa swoje
własne warunki nabycia prawa do emerytury nauczycielskiej. Jedynym odesłaniem
do przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, zawartym w przepisie art. 88 Karty Nauczyciela, jest jego ust. 2 dotyczący
podstawy wymiaru emerytury.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 lipca 2003 r., II UK 323/02 (OSNP 2004 nr
11, poz. 197), wskazał, że po wejściu w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyraźnie zarysowują
się dwa odrębne systemy emerytalne nauczycieli, wywodzące się z potraktowania
pracy nauczycielskiej jako zatrudnienie w szczególnym charakterze: pierwszy, zwią-
zany z wykonywaniem pracy w szczególnym charakterze określonej w przepisach
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalne-
go pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) w związku z art. 32 i 46 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. i drugi, w którym warunki emerytalne regulowane są przepisami odręb-
nymi. Podkreślił, że brak związku normatywnego między przepisami regulującymi
7
świadczenia dla pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze a
przepisami Karty Nauczyciela wynikał także wcześniej wprost z ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.). W przepisach przewidujących świadczenia dla pracowników za-
trudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie wymie-
niono nauczycieli (por. art. 53 ust. 3 tej ustawy), stwierdzając w art. 53 ust. 4, że
uprawnienia z tytułu szczególnego charakteru zatrudnienia nauczycieli regulują od-
rębne przepisy. W wyroku tym odwołano się do wykładni historycznej, która prowadzi
do wniosku, że prawo do emerytury nauczycielskiej, zawsze wywodzone z faktu za-
trudnienia w szczególnym charakterze, określanego niegdyś jako zatrudnienie I ka-
tegorii, łączyło się z odrębnym od reguł powszechnych, dotyczących pozostałych
pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze, ustaleniem warun-
ków, pod którymi nauczyciel mógł być zaliczony do pracowników tej kategorii. Zgod-
nie z art. 14 ustawy z dnia 27 kwietnia 1956 r. o prawach i obowiązkach nauczycieli
(Dz.U. Nr 12, poz. 63 ze zm.), nauczycielowi i jego rodzinie przysługiwało prawo do
zaopatrzenia emerytalnego na zasadach określonych dla pracowników I kategorii
zatrudnienia, z tym że rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 maja 1957 r. w
sprawie zaliczania nauczycieli do I kategorii zatrudnienia (Dz.U. Nr 27, poz. 119)
określało te warunki inaczej (bardziej korzystnie) niż obejmujące pozostałych pra-
cowników rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1956 r. w sprawie zali-
czania pracowników do kategorii zatrudnienia, Dz.U. Nr 39, poz. 176 (por. wyrok
Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 czerwca 1959 r., TR III 573/58,
OSPiKA 1961 nr 1, poz. 26). Po wejściu w życie ustawy z dnia 27 kwietnia 1972 r. -
Karta praw i obowiązków nauczyciela (Dz.U. Nr 16, poz. 114), nauczyciele - zgodnie
z art. 103 - nabywali prawo do zaopatrzenia emerytalnego określonego w przepisach
o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym i byli zaliczeni do I kategorii zatrudnienia
już bez odesłania do przepisów wykonawczych. Tak też stanowiła ustawa - Karta
Nauczyciela z dnia 26 stycznia 1982 r., przed zmianą dokonaną od dnia 6 sierpnia
1996 r. przepisem art. 1 pkt 50 ustawy z dnia 14 czerwca 1996 r. o zmianie ustawy -
Karta Nauczyciela (Dz.U. Nr 87, poz. 396). Zgodnie z art. 86, do pracowników I kate-
gorii zatrudnienia zaliczano nauczycieli, o których mowa w art. 1 pkt 1-7. Karta Nau-
czyciela używała więc własnej definicji tego zatrudnienia, nawiązującej do miejsca
wykonywania pracy pedagogicznej. Była to regulacja wyczerpująca, nieodwołująca
się do jakichkolwiek warunków dodatkowych, jak te, które zostały przewidziane w
8
rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytal-
nego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), wydanym na podstawie art. 55 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Sąd
Najwyższy podkreślił, że w wyrokach z dnia 21 sierpnia 1985 r., II URN 117/85 (nie-
publikowany) i z dnia 12 lutego 1985 r., II UR 2/85 (OSNCP 1985 nr 10, poz. 161)
oraz w uchwale z dnia 23 stycznia 1986 r., III UZP 56/85 (OSNCP 1986 nr 12, poz.
203) przedstawiono pogląd, że w zakresie uregulowanym Kartą, rozporządzenie z
dnia 7 lutego 1983 r. nie dotyczy nauczycieli.
Przepis art. 86 Karty Nauczyciela w obecnym brzmieniu nie precyzuje okre-
ślenia pracy w szczególnym charakterze - poza stwierdzeniem, że nauczyciel zali-
czany jest do pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze, ani też
nie odsyła do jego prawnej definicji ustalonej w innych przepisach. Ani ten przepis,
ani art. 88 ust. 1 nie wyłącza wprost jakichkolwiek okresów pozostawania nauczy-
ciela jedynie „formalnie” - bez świadczenia pracy - w zatrudnieniu w podmiotach
określonych w art. 3 pkt 1 Karty Nauczyciela - jak to czyni art. 32 ust. 1a ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Należy mieć jednak na
uwadze, że przepisy te z mocy art. 32 ust. 5 i art. 47 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych należą do systemu
emerytalnego i do interpretacji użytych w art. 88 ust. 1 pojęć - „okres zatrudnienia” i
„wykonywanie pracy w szczególnym charakterze” - stosuje się definicje obowiązu-
jące w tym systemie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 maja 2005 r., II UK
219/04, OSNP 2005 nr 22, poz. 361; z dnia 5 maja 2005 r., II UK 215/04, OSNP
2005 nr 22, poz. 360).
Zgodnie z treścią art. 32 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - w brzmieniu obowiązującym
od dnia 1 lipca 2004 r., po zmianie dokonanej ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o
zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz
niektórych innych ustaw przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się: (1) okresów niewykonywa-
nia pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie
lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, (2)
okresów, w których na mocy szczególnych przepisów pracownik został zwolniony ze
świadczenia pracy, z wyjątkiem okresu urlopu wypoczynkowego. Nowelizacja wpro-
9
wadzona ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o zmianie ustawy o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych skreśliła pkt 2 ust. 1a.
W stanie prawnym obowiązującym przed dniem 1 lipca 2004 r. w orzecznic-
twie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że do okresu pracy w szczególnych wa-
runkach i w szczególnym charakterze wlicza się okresy zasiłku chorobowego w cza-
sie trwania stosunku pracy przypadające po dniu wejścia w życie ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i
rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) (por. uchwałę z
dnia 27 listopada 2003 r., III UZP 10/03, OSNP 2004 nr 5, poz. 97, podjętą w sprawie
dotyczącej wykonywania pracy w szczególnym charakterze, a konkretnie pracy na-
uczyciela - § 15 w związku z § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lute-
go 1983 r.) oraz że do okresu 20 lat pracy nauczycielskiej, wymaganego do przyzna-
nia emerytury na podstawie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, wlicza się okresy nie-
obecności w pracy spowodowane czasową niezdolnością do pracy, urlopem macie-
rzyńskim i urlopem dla poratowania zdrowia (por. wyrok z dnia 30 lipca 2003 r., II UK
323/02, OSNP 2004 nr 11, poz. 197). Zmiana dokonana z dniem 1 lipca 2004 r.
oznaczał modyfikację definicji pracy w szczególnych warunkach i w szczególnym
charakterze, wprowadzając istotną nowość w obowiązującym stanie prawnym (por.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 maja 2005 r., II UK 219/04, OSNP 2005 nr 22,
poz. 361; z dnia 5 maja 2005 r., II UK 215/04, OSNP 2005 nr 22, poz. 360). Dla jej
znaczenia nie pozostaje także bez wpływu zmiana dokonana kolejną ustawą z dnia 1
lipca 2005 r., jednakże wyjaśnienia wymaga, czy miała ona wpływ na kwalifikację
urlopu dla poratowania zdrowia.
Skarżąca zajęła stanowisko, że okres urlopu dla poratowania zdrowia nie jest
okresem niewykonywania pracy w rozumieniu art. 32 ust. 1a pkt 1, zaliczając do tego
ostatniego wyłącznie okresy niewykonywania pracy z powodu niezdolności do pracy,
za które pracownik otrzymał wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia spo-
łecznego w razie choroby lub macierzyństwa. Natomiast okres urlopu dla poratowa-
nia zdrowia zaliczony został do określonych w art. 32 ust. 1a pkt 2 ustawy (uchylo-
nym z dniem 1 listopada 2005 r.) okresów zwolnienia pracownika od świadczenia
pracy na mocy szczególnych przepisów. Tak ujęty problem prawny rozważany był w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2007 r., III UK 51/07 (niepublikowa-
nym), a zawarta w nim argumentacja została zaaprobowania przez Sąd Najwyższy
10
orzekający w niniejszej sprawie. Stwierdzono w nim, że art. 32 ust. 1a pkt 1 nie po-
sługuje się pojęciem „wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy” (tak jak w art. 7
pkt 1 lit. a ustawy o emeryturach i rentach w związku z art. 92 k.p.), a za okres nie-
wykonywania pracy uznaje również okres pobierania zasiłku macierzyńskiego, po-
mimo tego że okres ten jest okresem składkowym w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 7
ustawy. Oznacza to, że art. 32 ust. 1a pkt 1 odnosi się do okresów faktycznego nie-
wykonywania pracy, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie, niezależnie od
tego, czy niewykonywanie pracy spowodowane było niezdolnością do pracy, czy też
inną przyczyną i niezależnie od tego, czy okres, za który pracownik otrzymał wyna-
grodzenie, stanowi okres składkowy czy też okres nieskładkowy. Podnoszony przez
skarżącą argument, że użycie w sformułowaniu „wynagrodzenie lub świadczenia z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa” łącznika „lub” oznacza,
iż zarówno „wynagrodzenie”, jak i „świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa” dotyczą niezdolności do pracy spowodowanej chorobą i
macierzyństwem, jest nietrafny, chociażby z tego powodu, że w przypadku urlopu
macierzyńskiego przysługuje pracownikowi zasiłek macierzyński (świadczenie z
ubezpieczenia społecznego) a nie wynagrodzenie. Zatem wykładnia gramatyczna
przemawia przeciwko takiemu pojmowaniu pojęcia „wynagrodzenie,” użytemu w tym
przepisie. W przywołanym wyżej wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że taka kwalifika-
cja faktycznego niewykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczegól-
nym charakterze w okresie trwania zatrudnienia jest uzasadniona charakterem prawa
do wcześniejszej emerytury dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze. Prawo to stanowi bowiem konsekwencję szybszej utraty
zdolności do zarobkowania z uwagi na szczególne warunki lub szczególny charakter
pracy (por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000
r., K 18/99, OTK 2000 nr 1, poz. 1). Wymóg okresu pracy w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze winien więc odnosić się do okresu faktycznego wy-
konywania takiej pracy, z wyłączeniem okresów wyłącznie formalnego pozostawania
w zatrudnieniu, w których pracownik - zgodnie z treścią łączącego go z pracodawcą
stosunku pracy - zajmuje stanowisko, z którym łączy się wykonywanie pracy w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, lecz w rzeczywistości
pracy tej nie wykonuje, a tym samym nie jest narażony na uciążliwość związaną z
warunkami lub charakterem pracy. Okres niewykonywania pracy nie wpływa zatem
na szybszą utratę zdolności pracownika do zarobkowania. W rezultacie okres niewy-
11
konywania pracy w rozumieniu art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy to nie tylko okres niezdol-
ności do pracy, za który pracownik otrzymał wynagrodzenie określone w art. 92 k.p.
lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, ale
także każdy inny okres, w którym pracownik pozostawał w stosunku pracy i otrzymy-
wał wynagrodzenie, jednakże pracy faktycznie nie świadczył (nie wykonywał). Takim
okresem niewykonywania pracy jest również okres urlopu dla poratowania zdrowia.
Ponadto, jak wywiedziono w powyższym wyroku, urlop dla poratowania zdrowia nie
był i nie jest okresem, w którym na mocy szczególnych przepisów pracownik został
zwolniony ze świadczenia pracy. Definicję pojęcia „zwolnienie od pracy” zawiera § 4
wydanego na podstawie art. 2982
k.p. rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki So-
cjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w
pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 60, poz. 281). W
myśl przytoczonego przepisu zwolnienie pracownika od pracy następuje w przypad-
ku, gdy obowiązek taki wynika z Kodeksu pracy, z przepisów wykonawczych do Ko-
deksu pracy albo z innych przepisów prawa. Wymienione w § 4 rozporządzenia akty
prawne są z pewnością przepisami szczególnymi w stosunku do ustawy o emerytu-
rach i rentach, a zawarte w nich unormowania wprost stanowią o obowiązku praco-
dawcy zwolnienia pracownika od pracy (jej świadczenia) w ściśle określonych sytu-
acjach; np. art. 37 § 1 k.p., zgodnie z którym w okresie co najmniej dwutygodniowego
wypowiedzenia umowy o pracę dokonanego przez pracodawcę pracownikowi przy-
sługuje zwolnienie na poszukiwanie pracy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia;
§ 5 - § 15 powołanego wyżej rozporządzenia z dnia 15 maja 1996 r., wymieniające
przypadki przysługujących pracownikowi zwolnień od pracy, z zachowaniem prawa
do wynagrodzenia lub bez zachowania takiego prawa; § 4 ust. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłat-
nego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach za-
wodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom w czasie urlopu
bezpłatnego i zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 71, poz. 336), zgodnie z którym praco-
dawca jest obowiązany, na wniosek zakładowej organizacji związkowej, zwolnić pra-
cownika z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie tej organiza-
cji z zachowaniem prawa do wynagrodzenia; art. 21 ust. 2 Karty Nauczyciela, w myśl
którego nauczyciela zmieniającego miejsce zamieszkania w związku z przeniesie-
niem zwalnia się od pełnienia obowiązków służbowych na odpowiedni okres czasu,
nie dłuższy niż 7 dni; art. 25 ust. 3 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie
12
gminnym (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.), nakazujący pra-
codawcy zwolnienie radnego od pracy zawodowej w celu umożliwienia mu brania
udziału w pracach organów gminy. Wszystkie te przykładowo wymienione przepisy
posługują się pojęciem „zwolnienia od pracy”, „zwolnienia od pracy zawodowej”,
„zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy” lub „zwolnienia od pełnienia obowiąz-
ków służbowych” i brak jest podstaw do uznania jurydycznej odmienności ich natury.
Takiego zwrotu nie zawiera i nigdy nie zawierał art. 73 Karty Nauczyciela, stanowiący
o obowiązku dyrektora szkoły udzielenia nauczycielowi, po spełnieniu określonych
warunków, płatnego urlopu dla poratowania zdrowia w celu przeprowadzenia zaleco-
nego leczenia. Okres urlopu dla poratowania zdrowia nie był co prawda (i nie jest)
„okresem niezdolności do pracy z powodu choroby”, jednakże był „okresem po-
wstrzymywania się pracownika od pracy w celu przeprowadzenia zaleconego lecze-
nia”, określanym również jako „przerwa w pracy”, „nieobecność w pracy” lub „okres
powstrzymywania się od pracy, niezbędny do regeneracji sił i zapewnienia możności
dalszego wykonywania pracy” (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 września
1996 r., I PRN 67/96, OSNAPiUS 1997 nr 6, poz. 99 i z dnia 30 lipca 2003 r., II UK
323/02, OSNP 2004 nr 11, poz. 197). Również więc z tego względu okres urlopu dla
poratowania zdrowia jest niewątpliwie okresem niewykonywania pracy w rozumieniu
art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach.
Podnoszony przez skarżącą problem prawny dotyczący ochrony praw słusznie
nabytych nie został powiązany z podstawami kasacyjnymi, bowiem nie wskazano w
nich naruszenia art. 2 Konstytucji RP, a zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy
rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach podstaw. W myśl art. 3989
§ 1 k.p.c. Sąd
Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli: (1) w sprawie wystę-
puje istotne zagadnienie prawne, (2) istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych
budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie są-
dów, (3) zachodzi nieważność postępowania lub (4) skarga kasacyjna jest oczywi-
ście uzasadniona. Oczywiste jest, że dwie pierwsze, przywołane wyżej, przesłanki
dotyczyć muszą przepisów powołanych w podstawach kasacyjnych. W związku z
powyższym, niejako na marginesie rozpoznawanej sprawy, wskazać należy, że Try-
bunał Konstytucyjny zwracał uwagę, że zasada ochrony praw nabytych zakazuje ar-
bitralnego znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych przysługujących jednost-
ce lub innym podmiotom prywatnym występującym w obrocie prawnym. Zapewnia
ona ochronę praw podmiotowych - zarówno publicznych, jak i prywatnych, a także
13
maksymalnie ukształtowanych ekspektatyw tych praw, a więc sytuacji prawnych, w
których zostały spełnione wszystkie zasadnicze przesłanki ustawowe nabycia okre-
ślonych praw podmiotowych (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 lipca
2006 r., SK 56/05, OTK-A 2006 nr 7, poz. 77). Stanowisko Trybunału Konstytucyj-
nego co do ekspektatyw praw (a tylko tak można oceniać sytuację ubezpieczonej,
która przed 1 lipca 2004 r. nie spełniała żadnej z przesłanek prawa do emerytury
wskazanych w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela) jest jednolite. O ile ochroną prawną
objęte są zarówno prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji, przyznają-
cych świadczenia, jak i prawa nabyte in abstracto przed zgłoszeniem wniosku o ich
przyznanie, to w przypadku ekspektatyw praw podmiotowych ochrona ogranicza się
do ekspektatyw maksymalnie ukształtowanych, to jest takich, które spełniają zasad-
niczo wszystkie przesłanki ustawowe nabycia praw pod rządami danej ustawy bez
względu na stosunek do nich ustawy późniejszej (por. orzeczenie z 11 lutego 1992 r.,
K 14/91, OTK 1992 cz. I, s. 128, wyrok z dnia 23 listopada 1998 r., SK 7/98, OTK ZU
1997 nr 7, poz. 114, z dnia 22 czerwca 1999 r., K5/99, OTK 2000 nr 5, poz. 100 i z
dnia 4 stycznia 2000 r., K 18/99, OTK 2000 nr 1, poz. 1). W powołanym wyżej wyro-
ku z dnia 22 czerwca 1999 r., K 5/99, Trybunał stwierdził ponadto, że państwo ma
obowiązek podejmować działania, które zapewnią odpowiednie środki finansowe
niezbędne do realizacji konstytucyjnych praw socjalnych, ale musi przy tym uwzględ-
niać sytuację gospodarczą i konieczność zapewnienia warunków rozwoju gospo-
darczego. Podejmowane przez państwo działania mające na celu zapewnienie środ-
ków finansowych na ubezpieczenia społeczne mają swoje granice. Ubezpieczony
musi więc liczyć się z tym, że w warunkach recesji gospodarczej lub niekorzystnych
trendów demograficznych, w sytuacji gdy spadają wpływy ze składek ubezpiecze-
niowych, państwo może być zmuszone zmienić obowiązujące regulacje prawne na
niekorzyść, dostosowując zakres realizacji praw socjalnych do warunków ekono-
micznych. Zasada ochrony praw nabytych chroni wyłącznie oczekiwania usprawie-
dliwione i racjonalne. Istnieją dziedziny życia i sytuacje, w których jednostka musi
liczyć się z tym, że zmiana warunków społecznych lub gospodarczych może wyma-
gać zmian regulacji prawnych, w tym również zmian, które znoszą lub ograniczają
dotychczas zagwarantowane prawa podmiotowe. Usprawiedliwione oczekiwania re-
alizacji praw nabytych powstają w szczególności w przypadku przyznania świadczeń
emerytalnych decyzją właściwych organów i wiążą się one ze szczególnym charakte-
rem stosunku ubezpieczeniowego. Odmienny charakter mają natomiast sytuacje
14
prawne osób, które nie spełniają wszystkich przesłanek nabycia prawa do emerytury,
a w szczególności przesłanki wieku emerytalnego. W tym przypadku brak jest równie
silnych argumentów przemawiających za zapewnieniem stabilności prawa. W konse-
kwencji tylko osoby, które przed wejściem w życie nowych przepisów spełniły
wszystkie warunki nabycia prawa do świadczenia mogą zasadnie układać swoje
plany życiowe w zaufaniu do obowiązującego prawa zakładając, że będą mogły sko-
rzystać z przyznanych nim uprawnień. Ustawodawca może natomiast ingerować w
ekspektatywy, które nie mają charakteru maksymalnie ukształtowanych, pod warun-
kiem, że nie naruszy istoty prawa do zabezpieczenia społecznego.
Na koniec podkreślić należy, że wykładanie znaczenia omawianych norm pra-
wnych poprzez odwołanie się do dyskusji Komisji Polityki Społecznej i Rodziny obra-
dującej w dniu 4 czerwca 2005 r. nad projektem rządowym ustawy o zmianie ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych (druk nr 3772) budzi poważne wątpliwości.
Nie sposób na podstawie dyskusji przed głosowaniem nad zmianami ustawy
doszukiwać się ich znaczenia - bez odniesienia się do samego projektu ustawy i za-
wartych w nim założeń. Ważniejsze jest jednak to, iż znaczenie normatywne art. 32
ust.1a pkt. 2 nie może wynikać z dyskusji poprzedzającej głosowanie nad jego skre-
śleniem. Przepis ten bowiem z określoną treścią normatywną funkcjonował przecież
od 1 lipca 2004 r. Z dyskusji zaś członków Komisji Polityki Społecznej i Rodziny ob-
radującej w dniu 19 marca 2004 r. nad rządowym projektem ustawy o zmianie
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektó-
rych innych ustaw (Biuletyn nr 2981/IV) nie wynika, który punkt art. 32 ust. 1a doty-
czy urlopów dla poratowania zdrowia. Generalnie, analiza obu tych dyskusji prowadzi
do wniosku, że podstawy do przypisywania mocy wykładni autentycznej wypowie-
dziom posłów - członków komisji legislacyjnych są bardzo wątłe, bowiem niekoniecz-
nie trafnie odczytują oni znaczenie wprowadzanych zmian legislacyjnych.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39816
k.p.c. orzekł
jak w sentencji wyroku.
========================================