Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 549/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "A." Spółki z o.o. z siedzibą w C.
przeciwko L. O. (primo voto S.)
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 czerwca 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy nakazem zapłaty z dnia 5 stycznia 2007 r. zasądził solidarnie
od pozwanych: spółki z ograniczoną odpowiedzialnością „B. A.”, A. W. i L. S., kwotę
360 717,29 zł. Podstawę nakazu zapłaty stanowił dołączony do pozwu weksel
własny, wystawiony przez spółkę „B. A.” reprezentowaną przez prezesa jej zarządu
W. S., ponadto podpisany przez A. W. i L. S. w charakterze poręczycieli za
wystawcę.
Wyrokiem z dnia 24 stycznia 2008 r. Sąd Okręgowy po rozpoznaniu
zarzutów pozwanej L. S. utrzymał w mocy nakaz zapłaty w części jej dotyczącej;
zmienił tylko oznaczenie tej pozwanej, z „L. S.” na: „L. O. (primo voto S.)”. Z
ustaleń stanowiących podstawę wyroku wynikało, że Spółka „B. A.” współpracowała
ze stroną powodową, rozprowadzała otrzymywane od niej środki produkcji rolnej. W
celu zabezpieczenia roszczeń strony powodowej wręczyła jej podpisany w dniu 15
lutego 2005 r. w charakterze wystawcy weksel in blanco z poręczeniem A. W.
W dniu 4 marca 2005 r. po namowach męża podpis na wekslu in blanco
w charakterze poręczyciela złożyła także L. S. Deklaracja wekslowa upoważniała
stronę powodową do wypełnienia weksla in blanco do wysokości kwoty stanowiącej
równowartość wszystkich niezapłaconych należności wraz z odsetkami z tytułu
dostarczonych spółce „B. A.” środków produkcji rolnej. Dnia 4 sierpnia 2006 r.
strona powodowa poinformowała spółkę „B. A.”, A. W. i L. S. o wypełnieniu weksla
na kwotę 360 717,29 zł, z datą płatności: 21 sierpnia 2006 r. Wyjaśniła, że kwota ta
równa jest jej wierzytelności z tytułu dostarczonych środków produkcji rolnej spółce
„B. A.”. Wyrokiem z dnia 16 lutego 2007 r. orzeczono rozwód W. i L. S.; Lucyna S.
wróciła do nazwiska O.
W ocenie Sądu Okręgowego, pozwana L. S. nie wykazała, mimo
spoczywającego na niej ciężaru dowodu (art. 6 k.c.), że strona powodowa wypełniła
weksel niezgodnie z deklaracją wekslową. Nie udowodniła też, że udzieliła
poręczenia wekslowego pod wpływem błędu prawnie doniosłego, ani że udzielone
przez nią poręczenie nie wywarło skutków prawnych ze względu na brak zgody
męża.
3
Wyrokiem z dnia 26 czerwca 2008 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że uchylił nakaz zapłaty i oddalił powództwo
w stosunku do L. S. W uzasadnieniu wskazał, że na skutek wniesienia zarzutów od
nakazu zapłaty spór między stronami przeniósł się z płaszczyzny prawa
wekslowego na płaszczyznę stosunku podstawowego. W konsekwencji strona
powodowa powinna, zgodnie z art. 6 k.c., udowodnić fakt powstania roszczenia ze
stosunku podstawowego (zabezpieczonego wekslem) oraz jego wysokość. Tego
jednak nie uczyniła, dlatego jej powództwo należało uznać za bezzasadne.
Skarżąc w całości wyrok Sądu Apelacyjnego strona powodowa zarzuciła,
że został on wydany z naruszeniem art. 6 k.c. i art. 328 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej podstawowe znaczenie ma
ten, której dotyczy art. 6 k.c. Jeżeli chodzi o art. 328 § 2 k.p.c., to naruszenie go
przez sąd drugiej instancji może stanowić podstawę kasacyjną, jak wielokrotnie
wyjaśniał Sąd Najwyższy, tylko wtedy, gdy uniemożliwia kontrolę zaskarżonego
orzeczenia – w sprawie zaś taka sytuacja nie zachodzi.
Strona występująca z powództwem o zapłatę, opartym na twierdzeniu,
że dochodzone roszczenie przysługuje jej jako remitentowi weksla własnego
wystawionego przez osobę, za którą pozwany poręczył, powinna przedłożyć
weksel, który to poświadcza (zob. art. 30, 31 i 32 w związku z art. 28 ust. 2, art.
101,102, 103 i 104 ust. 1 Pr. weksl., a co do postępowania nakazowego – art. 485
§ 2 k.p.c.; z orzecznictwa zaś – np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada
2006 r., II CSK 205/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 139 i z dnia 20 czerwca 2008 r.,
IV CSK 65/08, LEX nr 453032).
Pozwany przed tak uzasadnionym żądaniem może się bronić za pomocą
różnego rodzaju zarzutów (por. przykładowe wyliczenia zarzutów mogących
przysługiwać dłużnikowi wekslowemu wobec wierzyciela będącego jego
bezpośrednim kontrahentem, zawarte w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia
18 listopada 1999 r., I CKN 215/98, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 128, i z dnia 5 lipca
2007 r., II CSK 160/07, LEX nr 439205). Wśród zarzutów, za pomocą których
poręczyciel za wystawcę weksla własnego wręczonego jako weksel in blanco
4
w celu zabezpieczenia może się bronić względem remitenta, szczególnie istotne
znaczenie przypada nawiązującym do treści upoważnienia do uzupełnienia weksla
in blanco oraz podnoszącym nieistnienie w sprawie okoliczności uzasadniających
dokonane uzupełnienie. Powiązanie przez strony upoważnienia do uzupełnienia
weksla in blanco z istnieniem i treścią zobowiązania podlegającego zabezpieczeniu
(stosunku podstawowego względem roszczenia wekslowego) powoduje,
że remitent w zasadzie nie może na podstawie prawa wekslowego uzyskać wobec
wystawcy weksla własnego i poręczyciela za niego więcej praw niż przysługuje mu
w ramach stosunku, z którego wynika podlegająca zabezpieczeniu wierzytelność,
czyli w ramach tzw. stosunku podstawowego względem roszczenia wekslowego
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 r., II CKN 25/00, OSNC
2001, nr 7-8, poz. 117, z dnia 9 grudnia 2004 r., II CK 170/04, LEX nr 146408,
z dnia 21 czerwca 2007 r., IV CSK 92/07, OSNC 2008, nr 10, poz. 117, i z dnia
5 lutego 2009 r., I CSK 297/08, niepubl.).
Po wydaniu nakazu zapłaty na podstawie weksla pozwany wszystkie
okoliczności faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe zmierzające do wykazania
bezzasadności powództwa powinien w zasadzie przytoczyć już w zarzutach od
nakazu zapłaty (art. 495 § 3 k.p.c.).
Jeżeli powód powołujący się na to, że jest remitentem weksla własnego
wystawionego przez osobę, za którą pozwany poręczył, potwierdzi swe prawo
dokumentem o cechach określonych w art. 101 Pr. weksl., a pozwany nie udowodni
zarzutów podważających zasadność żądania pozwu, sąd utrzyma nakaz zapłaty
w mocy jako mający oparcie w art. 28 ust. 2 w związku z art. 104 ust. 1 i art. 32
ust. 1 Pr. weksl. (por. art. 496 k.p.c.). W razie natomiast udowodnienia przez
pozwanego zarzutu podważającego zasadność żądania pozwu, Sąd uchyli nakaz
zapłaty i oddali powództwo (por. art. 496 k.p.c.).
Taki rozkład ciężaru dowodu jest zgodny z ogólną regułą wyrażoną w art. 6
k.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1999 r., I CKN 215/98,
z dnia 15 lutego 2006 r., IV CSK 15/05, LEX nr 179731, z dnia 18 października
2006 r., II CSK 141/06, LEX nr 385599, i z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 160/07).
5
Wspomniana wyżej możliwość bronienia się przez stronę pozwaną za
pomocą zarzutów nawiązujących do stosunku podstawowego wobec
dochodzonego od niej roszczenia wekslowego - w zasadzie bez ograniczeń, gdy
tak jak w niniejszej sprawie strona powodowa jest jej bezpośrednim kontrahentem,
oraz z ograniczeniami wynikającymi z art. 10 i 17 Pr. weksl., gdy strona powodowa
jest osobą trzecią w stosunku do czynności prawnej, z której wynika dochodzone
roszczenie wekslowe - prowadzi zarówno w procesie na zasadach ogólnych, jak
i postępowaniu nakazowym do objęcia sporem stosunku podstawowego wobec
dochodzonego roszczenia wekslowego.
Objęcie sporem stosunku podstawowego w wyniku wniesienia zarzutów
przeciwko nakazowi zapłaty wydanemu na podstawie weksla (art. 493 § 1 k.p.c.)
bywa obrazowo, jakkolwiek nieściśle określane mianem przeniesienia sporu
z płaszczyzny stosunku prawa wekslowego na płaszczyznę stosunku prawa
cywilnego. Określenie to, do którego nawiązał Sąd Apelacyjny w zaskarżonym
wyroku, sugeruje zastąpienie dotychczasowego sporu, dotyczącego stosunku
wekslowego, sporem dotyczącym stosunku podlegającego jedynie powszechnemu
prawu cywilnemu. Skutek odwołania się do stosunku podstawowego w zarzutach
przeciwko nakazowi zapłaty przejawia się jednak w czym innym – w uwzględnieniu
tego stosunku w ramach oceny zasadności dochodzonego roszczenia wekslowego.
Według ustalonego orzecznictwa, konsekwencją odwołania się pozwanego,
skarżącego nakaz zapłaty, do stosunku podstawowego względem dochodzonego
od niego roszczenia wekslowego, jest możliwość odniesienia się także przez
powoda do tego stosunku w celu odparcia twierdzeń pozwanego (art. 210 § 2 oraz
art. 495 § 3 k.p.c.). Jeżeli podniesione przez pozwanego zarzuty okażą się
chybione, nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla zostanie, zgodnie z regułą
rozkładu ciężaru dowodu wyrażoną w art. 6 k.c., utrzymany w mocy (art. 496
k.p.c.). Jeżeli natomiast podniesione przez pozwanego zarzuty uzasadniają
uznanie dochodzonego roszczenia wekslowego za bezzasadne, nakaz zapłaty
powinien zostać, zgodnie z wspomnianą regułą rozkładu ciężaru dowodu, uchylony,
a powództwo oddalone (art. 496 k.p.c.).
Ponadto, mimo zasadności twierdzeń pozwanego o nieprzysługiwaniu
powodowi dochodzonego roszczenia wekslowego (innych oczywiście niż
6
zawierające zarzuty dotyczące stosunku podstawowego), nakaz zapłaty należy
utrzymać w mocy w całości lub części, jeżeli w świetle faktów i dowodów
przytoczonych przez powoda uzasadnione okazało się roszczenie cywilnoprawne
leżące u podstaw dochodzonego roszczenia wekslowego. Powód takie fakty
i dowody może przytoczyć już w pozwie, obok żądania wydania nakazu zapłaty na
podstawie weksla. Gdy zaś w pozwie ograniczył się jedynie do żądania wydania
nakazu zapłaty na podstawie weksla, może je przytoczyć po wniesieniu przez
pozwanego zarzutów, zmieniając odpowiednio podstawę powództwa.
Dopuszczalność na zasadzie wyjątku takiej zmiany podstawy powództwa jest
wywodzona m.in. z założenia o równości stron w procesie: jeżeli pozwanemu wolno
na obronę przed roszczeniem wekslowym powoływać fakty dotyczące stosunku
podstawowego, to również powodowi trzeba umożliwić powołanie takich faktów dla
„ratowania" nakazu przed uchyleniem (uchwała połączonych Izb Cywilnej oraz
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 24 kwietnia 1972 r., III PZP 17/70,
OSNCP 1973, nr 5, poz. 72, pkt III uzasadnienia, oraz wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 14 marca 1997 r., I CKN 48/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 124, z dnia
24 października 2000 r., V CKN 136/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 89, z dnia
26 stycznia 2001 r., II CKN 25/00, z dnia 14 listopada 2006 r., II CSK 205/06,
i z dnia 15 marca 2007 r., II CSK 495/06, LEX nr 274227). Stanowiska wyrażonego
w powołanej wyżej uchwale i podtrzymywanego w późniejszym orzecznictwie nie
pozbawiła podstaw zmiana art. 495 k.p.c. z mocą od 1 lipca 2000 r. Wysłowiony
obecnie w art. 495 § 2 k.p.c. zakaz rozszerzania żądania pozwu w fazie
postępowania nakazowego zainicjowanej wniesieniem zarzutów był co do zasady
przyjmowany także - jak wynika z pkt I. 4 uzasadnienia wymienionej uchwały - na
gruncie stanu prawnego obowiązującego w chwili podjęcia tej uchwały
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2006 r., V CSK 86/06, niepubl).
Z powyższych wyjaśnień wynika, że strona powodowa, dołączając do pozwu
weksel, wymieniający L. S. jako poręczycielkę wekslową, udowodniła dochodzone
od niej roszczenie w sposób wystarczający do wydania przeciwko niej nakazu
zapłaty. Rzeczą pozwanej było zakwestionowanie tego dowodu przez zgłoszenie i
udowodnienie w drugiej fazie postępowania nakazowego odpowiednich zarzutów.
Jak wiadomo, . S. broniła się za pomocą zarzutów, z których część odnosiła się
7
bezpośrednio do złożonego przez nią oświadczenia o udzieleniu poręczenia
wekslowego (działanie pod wpływem błędu i brak zgodny męża), a część
bezpośrednio do stosunku podstawowego (zarzuty podnoszące niezgodne z
deklaracją wypełnienie weksla in blanco). Tylko te ostatnie mogły prowadzić do
objęcia w sprawie sporem w drugiej fazie postępowania nakazowego stosunku
podstawowego.
Objęcie sporem stosunku podstawowego powinno jednak w myśl
wcześniejszych wyjaśnień znaleźć wyraz w uwzględnieniu przez sąd tego
stosunku, w zakresie objętym zarzutami, przy ocenie zasadności dochodzonego
roszczenia wekslowego. Dokonując tej oceny należy, z jednej strony, mieć na
względzie zarzuty i dowody zgłoszone przez pozwanego, a z drugiej strony,
odpierające je twierdzenia powoda i wnioskowane przez niego dowody. Jeżeli
w świetle całego prawidłowo zebranego w sprawie materiału dowodowego
podniesione przez pozwanego zarzuty dotyczące stosunku podstawowego okażą
się chybione (nie podważają zasadności dochodzonego roszczenia wekslowego),
nakaz zapłaty, zgodnie z wyrażoną w art. 6 k.c. regułą rozkładu ciężaru dowodu,
należy utrzymać w mocy, jeżeli zaś okażą się uzasadnione (podważają zasadność
dochodzonego roszczenia wekslowego) – uchylić, a powództwo oddalić.
Zgłoszenie przez pozwanego zarzutów dotyczących stosunku
podstawowego nie może natomiast tak jak przyjął Sąd Apelacyjny prowadzić do
zaniechania zbadania zasadności objętego pozwem roszczenia wekslowego
i rozpoznania w to miejsce jedynie roszczenia wynikającego ze stosunku
podstawowego, przy obarczeniu powoda, zgodnie z ogólną regułą zawartą w art. 6
k.c., ciężarem dowodu powstania i wysokości tego roszczenia. Na taką „zamianę”
rozpoznawanego roszczenia nie pozwala ani art. 6 k.c., ani żaden inny przepis
obowiązującego prawa. Jedynie wtedy, gdy po rozważeniu zarzutów pozwanego
nie odnoszących się do stosunku podstawowego oraz przytoczonych przez powoda
faktów i dowodów dotyczących stosunku podstawowego okaże się, że powodowi
dochodzone roszczenie wekslowe nie przysługuje, przysługuje natomiast
roszczenie wynikające ze stosunku podstawowego, można, zgodnie
z przedstawionym wyżej stanowiskiem orzecznictwa, nakaz zapłaty utrzymać
w mocy w całości lub części.
8
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 6 k.c. należało więc
uznać za uzasadniony, skoro Sąd Apelacyjny na tym przepisie, bez podstaw ku
temu, oparł swe rozstrzygnięcie, zakładające, iż z powodu zgłoszonych przez
pozwaną zarzutów dotyczących stosunku podstawowego należy w ogóle zaniechać
zbadania zasadności objętego pozwem roszczenia wekslowego i rozpoznać w to
miejsce jedynie roszczenie wynikającego ze stosunku podstawowego.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.