Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 348/08
POSTANOWIENIE
Dnia 9 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Wojciech Jan Katner
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku E. K.
przy uczestnictwie M. M., K. M. i K. Ś. z domu M.
o wpis w księdze wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczek […]
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 30 czerwca 2008 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w T.
pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
E. K. wniosła dnia 21 października 2004 r. o dokonanie na swoją rzecz wpisu
prawa własności nieruchomości objętych księgami wieczystymi nr […]
prowadzonymi przez Sąd Rejonowy w B. Do wniosku załączyła postanowienie
Sądu Rejonowego w B. z dnia 23 września 2004 r. stwierdzające nabycie w całości
przez wnioskodawczynię spadku po T. M.
Postanowieniem z dnia 19 listopada 2004 r. Sąd Rejonowy w B. wpisał
wnioskodawczynię w dziale II księgi wieczystej nr […] powołując wymienione
postanowienie jako podstawę wpisu.
Apelację od tego postanowienia złożyła M. M., która nie uczestniczyła w
dotychczasowym postępowaniu, jak również nie została zawiadomiona o
dokonanym wpisie w księdze wieczystej.
Sąd Okręgowy w T. rozpoznając tę apelację na podstawie dokumentów i wpisów w
księgach wieczystych nr […] ustalił, że w umowie sprzedaży z dnia 5 kwietnia 1960
r. doszło do wydzielenia dwóch lokali w budynku stanowiącym część składową
działki budowlanej oznaczonej numerem 45 o powierzchni 669 m.kw. Lokal na
parterze nabyła na wyłączną własność R. M., zaś lokal obejmujący pomieszczenia
zlokalizowane na piętrze budynku nabyli na prawach wspólności ustawowej
małżeńskiej W. M. i jego żona E. M. Działka gruntu pod budynkiem przypadła po ½
części R. M. oraz W. M. i jego żonie E. M. na zasadach wspólności ustawowej
małżeńskiej. Tej treści wpisy zostały dokonane do założonych trzech ksiąg
wieczystych: nr […] - dla działki oznaczonej numerem 45, nr […] – dla lokalu nr 1
położonego na parterze oraz […] – dla lokalu położonego na piętrze.
Postanowieniem z dnia 5 lutego 1975 r. w sprawie sygn. akt I Ns …/75 Sąd
Powiatowy w B. stwierdził, że spadek po zmarłej E. M. na podstawie testamentu
nabyli S. i T. M. po 1
/3 części, zaś na podstawie ustawy E. M., również w 1
/3 części i
tym samym postanowieniem dokonał działu po R. M. i zniesienia współwłasności w
ten sposób, że lokal nr 1 został przyznany T. M., a lokal nr 2 przypadł w całości E.
M. Według sądu, nieruchomość gruntowa objęta księgą wieczystą nr […] została
przyznana po połowie E. M. i T. M. Wpis właściciela lokalu nr 1 w księdze
wieczystej nr […] nie został dokonany ze względu na brak podpisu notariusza.
3
W chwili złożenia wniosku przez E. K. w księdze wieczystej nr […] jako
właścicielka ujawniona była R. M. Zdaniem Sądu, z prawomocnego postanowienia
Sądu Powiatowego w B. z dnia 5 lutego 1975 r. wynika następstwo prawne T. M.
do lokalu nr 1 po R. M. Na tej podstawie zostało - zdaniem sądu - wykazane
następstwo wnioskodawczyni po T. M., a taki sposób wykazania następstwa
przewiduje art. 34 ustawy o księgach wieczystych i hipotece.
Wnioskodawczyni złożyła skargą kasacyjną od powyższego postanowienia
sądu drugiej instancji. Zarzuciła w naruszenie niej naruszenie art. 2, 7, 8, 21, 30,
32, 64 Konstytucji RP, art. 13 § 2, 231, 233 § 1, 328 § 2, 317, 378 § 1, 381, 382,
6262
§ 3 i 4 , 6268
§ 2 k.p.c. oraz art. 6269
k.p.c. Na tej podstawie wnioskodawczyni
wniosła o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i uwzględnienie wniosku,
ewentualnie przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd
równorzędny, poza apelacją krakowską.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie można podzielić wyrażanego w skardze kasacyjnej poglądu
o nieważności postępowania, przed sądem drugiej instancji. Nie doszło bowiem do
naruszenia przepisów postępowania przez zaniechanie zawiadomienia
składających skargę o terminie rozprawy apelacyjnej albowiem Sąd Okręgowy w T.
wydał zaskarżone postanowienie na posiedzeniu niejawnym. Nieuwzględnienie
zawisłości innej toczącej sprawy, podobnie jak odmowa nakazania sędziemu sądu
rejonowego zawiadomienia o dokonanym wpisie nie mieszczą się w żadnej z
przyczyn nieważności wymienionych w art. 379 k.p.c.
Nie doszło także do naruszenia prawa do obrony wymienionego art. 379
pkt 5 k.p.c., które skarżące zrealizowały przez wniesienie apelacji od wadliwego –
ich zdaniem – wpisu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego zasadnie przyjmuje
się, że pozbawienie możności obrony polega na tym, że strona na skutek
wadliwości zachowania sądu lub innego uczestnika postępowania nie mogła
brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego istotnej części. Nie obejmuje
wypadków, gdy strona, pomimo naruszenia przepisów podjęła czynności przed
sądem (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1974 r., II CR 155/74,
OSPiKA 1975/3/66; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1998 r., III
4
CKN 34/98, Prok. Pr. 1999/5/41 oraz postanowienie z dnia 23 października 2007
r. III CSK 126/07, nie publ.).
Uchyla się spod oceny Sądu Najwyższego zarzut rażącego naruszenia prawa
materialnego przez obrazę Konstytucji RP, który nie łączy się w skardze
kasacyjnej z żadnym konkretnym przepisem ustawy zasadniczej. Natomiast
przytoczone w innym miejscu skargi kasacyjnej art. 2, 7, 21, 30 i 32 Konstytucji
dotyczą kolejno ogólnych zagadnień państwa prawa, ochrony własności oraz
wolności obywatelskich. W związku z tym rozmija się z ich treścią podnoszenie
w tym samym miejscu skargi kasacyjnej naruszenia prawa do sądu oraz prawa
własności. Trzeba nawet stwierdzić, że wniesienie i rozpoznanie apelacji jest
przykładem realizacji obywatelskiego prawa do sądu. Uskutecznienie wpisu
w księdze wieczystej może wprawdzie prowadzić do bezprawnego naruszenia
prawa własności, ale jest to wynik niewłaściwego stosowania przepisów, które
mają to prawo chronić i na wykazaniu ich naruszenia należy koncentrować
podstawy skargi kasacyjnej. Tymczasem w skardze kasacyjnej przypisuje się
sędziom stronniczość, celową zmowę w tej, jak i w innych sprawach z udziałem
skarżących. Taki sposób formułowania i uzasadniania zarzutów właściwy jest
skardze na działalność sądu składanej w drodze administracyjnej zwłaszcza, że
są to subiektywne oceny strony dotyczące zachowania sędziów formułowane na
podstawie podejmowanych przez nich w sprawie czynności.
Istotne znaczenie dla wyniku sprawy mają natomiast zarzuty naruszenia
art. 6268
§ 2 k.p.c. i przyjęcie, jako podstawy do wpisu, postanowienia Sądu
Powiatowego w B. z dnia 5 lutego 1975 r. w przedmiocie działu spadku po R.M. i
zniesienia współwłasności nieruchomości gruntowej i lokalowych. Wymieniony
przepis jest odpowiednikiem art. 46 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych, który
– jak przyjmowano w orzecznictwie Sądu Najwyższego – określał nie tylko
kognicję sądu wieczystoksięgowego, ale także sądu drugiej instancji przy
rozpoznawaniu apelacji od wpisu (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27
kwietnia 2001 r. III CKN 354/00, OSNC 2001/12/183). Pogląd ten, przy
niezmienionej treści normy prawnej, zachował aktualność przy wykładni art. 6268
§ 2 k.p.c. (tak też Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 października 2005 r.
(sygn. akt II CK 781/04, nie publ.). Według jego treści, zakres badania sądu
5
rozpoznającego wniosek o wpis do księgi wieczystej jest ograniczony do treści
wniosku, treści i formy dołączonych do wniosku dokumentów oraz treści księgi
wieczystej. Ograniczony charakter kognicji sądu w postępowaniu
wieczystoksięgowym podkreśla użyte w art. 6268
§ 2 k.p.c. sformułowanie „bada
jedynie”. Oznacza ono jednocześnie niedopuszczalność prowadzenia przez sąd
jakichkolwiek własnych dowodów i dokonywania na ich podstawie ustaleń (tak
też Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 czerwca 2006 r., I CSK 115/06,
nie publ.). Dlatego dokonanie wpisu na podstawie dokumentów niedołączonych
do wniosku stanowi przekroczenie granic kognicji sądu wieczystoksięgowego.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 czerwca 2003 r. (sygn. akt III
CKN 1155/00, Mon. Pr. 2007/2/103), brak dołączenia do wniosku dokumentu
uzasadniającego wniosek powoduje, że brak jest podstawy do jego
uwzględnienia. Załączone do wniosku postanowienie Sądu Rejonowego w B. z
dnia 24 września 2004 r. służyło jedynie wykazaniu następstwa prawnego po T.
M., który – jak przyjął sąd drugiej instancji - nie został ujawniony w dziale II tej
samej księgi wieczystej. Wymienione postanowienie nie mogło stanowić
podstawy dla wykazania następstwa prawnego po R. M. Pomimo tego, jako
podstawę wpisu wnioskodawczyni w dziale II księgi wieczystej prowadzonej dla
lokalu oznaczonego numerem 1 wskazano postanowienie o stwierdzeniu
nabycia spadku po T. M.
W ten sposób doszło do naruszenia § 10 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg
wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 1021, poz. 1122), który określając
niezbędną treść wpisu wymienia dane dotyczące rodzaju, daty i numeru lub
sygnatury dokumentu będącego rzeczywistą podstawą dokonanego wpisu.
Oznacza to jednocześnie, że sąd drugiej instancji rozpoznając apelację
uczestniczki od wpisu nie był władny dokonywać oceny dokumentu, nie
powołanego przy wpisie przez Sąd pierwszej instancji, w postaci postanowienia
Sądu Powiatowego w B. z dnia 5 lutego 1975 r. w przedmiocie działu spadku
i zniesienia współwłasności, załączonego do księgi wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości gruntowej na której położony jest lokal stanowiący odrębną
nieruchomość. Jak trafnie przyjął Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia
6
z dnia 5 października 2005 r. (II CK 781/04, nie publ.) sąd drugiej instancji,
stosownie do treści art. 6268
§ 2 k.p.c. rozstrzyga jedynie, czy wpis dokonany
przez Sąd Rejonowy pozostaje w zgodzie z prawem w świetle: treści wniosku,
treści i formy dokumentów stanowiących podstawę wpisu oraz treści księgi
wieczystej (podobnie Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 4 grudnia 2008 r., I
CSK 207/08, nie publ.). Przeprowadzenia przez sąd własnych dowodów i
dokonywania na ich podstawie własnych ustaleń nie mógł usprawiedliwiać art.
34 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, który dla
ujawnienia właściciela dopuszcza wykazanie odpowiednimi dokumentami
następstwa prawnego po osobie wpisanej jako właściciel. Nie zmienia on,
określonej w art. 6268
§ 2 k.p.c. kognicji sądu wieczystoksięgowego a także
kognicji sądu drugiej instancji rozpoznającego apelację od wpisu.
W związku ze stanowiskiem wyrażonym przez Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia z dnia 9 marca 2005 r. (sygn. akt III CK 233/04, nie
publ.) o dopuszczalności powołania, bez załączania do wniosku, dokumentu
znajdującego się w aktach księgi, w której ma być dokonany wpis wymaga
podkreślenia, że sąd drugiej instancji przeprowadził dowód z dokumentu nie
powołanego jako podstawa wpisu, znajdującego się zarazem w innej księdze
wieczystej.
Ponieważ sąd drugiej instancji utrzymał wpis faktycznie dokonany na
podstawie wymienionego postanowienia działowego a nie powołanego przez sąd
pierwszej instancji przy wpisie dokumentu urzędowego w postaci postanowienia
spadkowego, wskazać należy na istotne zastrzeżenia dotyczące postanowienia
Sądu Rejonowego w B. z dnia 5 lutego 1975 r., które przedstawił Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu postanowienia z dnia 23 października 2007 r. w sprawie III CSK
126/07 r. wydanego w wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej K. M. od
postanowienia Sądu Okręgowego w T. z dnia 7 grudnia 2006 r. oddalającego
między innymi jej apelację od wpisu od wpisu w księdze wieczystej nr […] E. M.:
jako właściciela lokalu nr 2 oraz w księdze wieczystej nr […], co do połowy
własności nieruchomości wspólnej. Sąd Najwyższy uchylił w całości zaskarżone
postanowienie i wskazał, że postanowienie działowe zostało uzupełnione w pkt
IIIa przez dopisanie wyrażenia „i T. M. po połowie” w sposób, który jest źródłem
7
sporu, co do całości prawa własności nieruchomości gruntowej przyznanego E.
M. Sąd Okręgowy, opowiadając się za treścią rozstrzygnięcia uwzględniającego
uzupełnione postanowienie w istocie wykroczył poza zakres wyznaczonej w art.
6268
§ 2 k.p.c. kognicji i rozstrzygnął spór, co do prawa własności (por. też
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 109/01, nie
publ.).
Podzielając tę ocenę przy rozpoznaniu skargi kasacyjnej M. M. należy
podkreślić, że kwestia określenia udziałów właścicieli lokali w nieruchomości
wspólnej pozostaje w bezpośrednim związku z rozpoznaniem wniosku o wpis
właściciela w dziale II księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości
lokalowej albowiem udział w nieruchomości wspólnej jest prawem związanym z
prawem własności lokalu i nabycie tego prawa musi zawsze łączyć z objęciem
udziału przypadającego właścicielowi wyodrębnionego lokalu w nieruchomości
wspólnej.
Jeżeli podstawą wpisu jest prawomocne orzeczenie sądowe,
sąd wieczystoksięgowy jest nim związany z mocy art. 365 § 1 k.p.c. i nie
może badać jego merytorycznej zasadności. Zasadnie jednocześnie
podnosi się w literaturze i orzecznictwie, że kognicją tego sądu objęte
jest badanie, czy prawomocne orzeczenie zawiera wszystkie dane
konieczne do wpisu. Inaczej mówiąc, orzeczenie powinno być badane
pod względem „skuteczności prawnej”. W odniesieniu do odrębnej
własności lokali ustanowionej umową lub orzeczeniem sądu niezbędne
jest zawarcie w umowie lub orzeczeniu danych niezbędnych do
ujawnienia prawa własności w księdze wieczystej. Będzie to rodzaj, położenie,
powierzchnia lokalu oraz pomieszczeń do niego przynależnych oraz wielkość
udziałów powiązanych z lokalem (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
7 stycznia 1975 r., III CRN 364/74, OSNCP/1/10). W przypadku działu spadku
i zniesienia współwłasności obejmującego prawo własności wyodrębnionych lokali
i udziałów w nieruchomości wspólnej orzeczenie sądu, co do przyznania własności
poszczególnych lokali wskazanym spadkobiercom i współwłaścicielom musi
zawierać także rozstrzygnięcie o przyznaniu tym osobom udziałów we
współwłasności nieruchomości wspólnej związanych z lokalami. Przyznanie prawa
8
odrębnej własności lokalu z pominięciem związanego z nim udziału
w nieruchomości wspólnej nie wywoła skutku prawnego i nie może być podstawą
wpisu prawa własności wyodrębnionego lokalu. Jak wskazano, rozstrzygnięcie tej
spornej kwestii, związanej ze sposobem uzupełnienia postanowienia działowego
z dnia 5 lutego 1975 r., wykracza poza zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego
rozpoznającego wniosek o wpis w dziale drugim księgi wieczystej nr […].
Przewidziane w art. 6268
§ 2 k.p.c. ograniczenia dowodowe nie mają
zastosowania w procesie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a stanem rzeczywistym prawnym.
Z tych przyczyn należało na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w związku
z art. 13 § 2 k.p.c. uchylić zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania dotychczasowemu sądowi.
Brak jest bowiem podstaw do innych, wnioskowanych rozstrzygnięć, w tym
także, do przekazania sprawy innemu równorzędnemu sądowi. Brak jest także
podstaw do uwzględnienia zasądzenia choćby części kosztów postępowania,
niedopuszczalnego ze względu na treść art. 108 § 1 zd. 1 k.p.c.
md