Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CZ 44/09
POSTANOWIENIE
Dnia 3 września 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa E.C.
przeciwko E.S.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 3 września 2009 r.,
zażalenia pozwanej na postanowienie Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 marca 2009 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie.
2
Uzasadnienie
Powódka wniosła o zobowiązanie pozwanych, Wydawnictwa „S.” – spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością i E.S., redaktor naczelnej „[...]”, do ogłoszenia
określonego oświadczenia, w oznaczony sposób w dwóch wskazanych
czasopismach i jednej rozgłośni radiowej oraz o zasądzenie od pozwanych
solidarnie kwoty 40 000 zł na rzecz Hospicjum Onkologicznego.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 2 października 2008 r. nakazał pozwanym
opublikowanie na swój koszt, w sposób bliżej oznaczony, w jednym
z wymienionych w pozwie czasopism, a mianowicie: „[...], oświadczenia
następującej treści:
„Wykonując wyrok Sądu Okręgowego w W., E.S. – Redaktor Naczelny
dziennika „[...]” oraz wydawca dziennika „[...]” „S.” sp. z o.o. składają wyrazy
ubolewania z powodu bezprawnego naruszenia dóbr osobistych Redaktor E.C.
przez opublikowanie materiałów prasowych w dzienniku „[...]” zatytułowanych „[...]”
(z dnia 5 marca 2007 r.), „[...]” (z dnia 5 marca 2007 r.), „[...]” (z dnia 14 marca 2007
r.), zawierających nieprawdziwe informacje i nie uprawnione oceny, iż E.C. w
publikowanych na łamach „[.,..]” artykułach zamieszcza kłamstwa, dopuszcza się
świadomych manipulacji oraz pogardza swoimi czytelnikami, które to nieprawdziwe
informacje i nieuprawnione oceny godzą w dobre imię i podważają wiarygodność
zawodową E.C., a także narażają ją na utratę zaufania niezbędnego dla
wykonywania zawodu dziennikarza”.
Jednocześnie Sąd Okręgowy upoważnił powódkę do opublikowania
powyższego oświadczenia na koszt pozwanych, gdyby nie uczynili tego
dobrowolnie w wyznaczonym terminie. W pozostałym zakresie powództwo oddalił.
Pozwani reprezentowani przez tego samego pełnomocnika procesowego
zaskarżyli wyrok Sądu Okręgowego w zakresie uwzględniającym powództwo
apelacją, od której uiścili opłatę w wysokości 600 zł.
Po przekazaniu sprawy Sądowi Apelacyjnemu, zarządzeniem z dnia 26
lutego 2009 r. pełnomocnik pozwanych został wezwany do wyjaśnienia
3
w zakreślonym terminie: w imieniu którego z pozwanych wnoszących apelację
została uiszczona opłata w wysokości 600 zł. Odpowiadając na to wezwanie,
w piśmie z dnia 12 marca 2009 r. wskazał, że opłatę tę wniósł w imieniu obojga
pozwanych, występujących w toczącym się postępowaniu w charakterze
współuczestników materialnych. Jednocześnie na wypadek niepodzielenia jego
argumentacji zaznaczył z ostrożności procesowej, że opłata została wniesiona
przez pozwanego wydawcę.
Postanowieniem z dnia 30 marca 2009 r. Sąd Apelacyjny odrzucił apelację
pozwanej E.S. ze względu na jej nie opłacenie (art. 373 k.p.c.). W uzasadnieniu
wyjaśnił, odwołując się do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2007
r., I CZ 56/07, (LEX nr 286759), że pozwani, składając apelację, skarżącą wyrok w
zakresie rozstrzygnięcia o roszczeniu niemajątkowym, występowali w charakterze
współuczestników formalnych i powinni ją opłacić oddzielnie; każdy w wysokości
600 zł.
Skarżąc to postanowienie pozwana E.S. zarzuciła Sądowi Apelacyjnemu
naruszenie art. 4 ust. 1 w związku z art. 26 ust. 1 pkt 3 i art. 18 ustawy z dnia 28
lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. nr 167, poz. 1398
ze zm. – dalej: „u.k.s.c.”) oraz naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu
zażalenia podniosła, że treść zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w
jednakowym stopniu odnosi się do każdego z pozwanych, co potwierdza wspólny
charakter nałożonego na pozwanych obowiązku. Wskazała przy tym, że wykonanie
w stosunku do niej wyroku Sądu Okręgowego pozbawiłoby w istocie drugiego
pozwanego szansy rozpoznania jego apelacji w obiektywnych warunkach lub nawet
spowodowałoby, że rozpoznanie apelacji w stosunku do niego stałoby się
bezprzedmiotowe. Ponadto powołała się na to, że jej pełnomocnik, reprezentujący
także pozwane wydawnictwo, uiszczając opłatę od apelacji w wysokości 600 zł,
działał w zaufaniu do Sądu Okręgowego, który w swym wyroku ujął przedmiot
procesu jako wspólny dla obojga pozwanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 4 ust. 1 u.k.s.c., odnoszącego się zgodnie z art. 18 tej ustawy
także do apelacji, pismo wnoszone przez kilka osób podlega jednej opłacie; jeżeli
4
jednak przedmiotem sprawy są roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju
oparte na jednakowej podstawie faktycznej oraz prawnej (współuczestnictwo
formalne), każdy współuczestnik uiszcza opłatę oddzielnie, stosownie do swojego
roszczenia lub zobowiązania. To czy pozwani powinni wnieść jedną opłatę od
apelacji, czy też każdy z nich powinien wnieść odrębną opłatę od apelacji, zależy
zatem – tak jak przyjął Sąd Apelacyjny - od rodzaju występującego między nimi
współuczestnictwa: czy ma ono charakter materialny (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.) – jak
twierdzi skarżąca - czy też formalny (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.) – jak uznał Sąd
Apelacyjny.
Według art. 72 § 1 k.p.c., współuczestnictwo kilku osób po jednej stronie
procesu ma charakter materialny wtedy, gdy przedmiot sporu stanowią prawa lub
obowiązki im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej,
a charakter formalny - wtedy, gdy przedmiot sporu stanowią roszczenia lub
zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej
i prawnej. W świetle przytoczonej regulacji, o materialnym lub formalnym
charakterze współuczestnictwa rozstrzyga więc treść żądania pozwu i jego ocena
w świetle właściwych przepisów prawa materialnego.
W orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2007 r., I CZ 56/07,
powołanym w zaskarżonym postanowieniu, oraz w zbieżnym z nim orzeczeniu
Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2008 r., IV CZ 74/08 (LEX nr 461739),
wymienione w art. 38 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U.
nr 5, poz. 24 ze zm. – dalej: „p.p.”) osoby odpowiedzialne za spowodowane
opublikowaniem materiału prasowego naruszenie prawa zostały dlatego uznane za
współuczestników formalnych w zakresie dochodzonego od nich roszczenia
o złożenie oświadczenia o przeproszeniu za naruszenie dóbr osobistych, że w tym
zakresie nie są one dłużnikami solidarnymi, a przy tym każda z nich odpowiada
jedynie za swoje własne, odrębne od innych działanie.
To, że osoby wymienione w art. 38 p.p. zawsze, a więc nie tylko wtedy, gdy
dochodzone są od nich roszczenia niemajątkowe, ale i wtedy, gdy dochodzone są
od nich roszczenia majątkowe, ponoszą odpowiedzialność, o której mowa w tym
przepisie, za swoje własne działania, nie powinno budzić wątpliwości. Według art.
5
37 p.p., do odpowiedzialności za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem
materiału prasowego stosuje się zasady ogólne, chyba że ustawa stanowi inaczej.
W związku z tym odpowiedzialność wymienionych osób za naruszenie dóbr
osobistych spowodowane opublikowaniem materiału prasowego oparta jest
obecnie w zasadzie na art. 24 § 1 lub art. 448 k.c., a gdy wskutek naruszenia tych
dóbr została ponadto wyrządzona szkoda majątkowa – także na przepisach
kodeksu cywilnego uzasadniających obowiązek naprawienia tej szkody
(por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 8 lutego 1990 r., II CR 1303/89, OSNC
1991, nr 8-9, poz. 108, z dnia 7 grudnia 1993 r., III CZP 160/93, „Wokanda” 1994,
nr 2, s. 1, z dnia 8 stycznia 2004 r., I CK 40/03, niepubl., z dnia 20 lutego 2004,
I CK 339/03, LEX nr 196605, z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CK 275/03, niepubl.,
z dnia 15 lipca 2004 r., V CK 675/03, OSNC 2005, nr 7-8, poz. 135, z dnia 16
lutego 2005 r., IV CK 519/04, OSNC 2005, nr 9, poz. 165). Dopełnienia czynności
potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, w szczególności
złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, można więc
domagać się od osoby wymienionej w art. 38 p.p. o tyle tylko, o ile jej działanie,
kwalifikujące się jako spowodowanie opublikowania materiału prasowego, było
bezprawne, a ściślej – jeżeli osoba ta nie obaliła domniemania bezprawności
swego działania. Zapłaty zaś odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego na rzecz pokrzywdzonego lub na wskazany cel społeczny można się
od tej osoby domagać tylko wtedy, gdy to jej działanie było ponadto zawinione
(por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 września
2008 r., III CZP 31/08, OSNC 2009, nr 3, poz. 36). Podobnie przesłanka winy
(por. art. 415 k.c.) warunkuje dochodzenie od tej osoby naprawienia szkody
majątkowej wyrządzonej wskutek naruszenia dobra osobistego. Pomijając normy
dotyczące sprostowania lub odpowiedzi (art. 31-33 i 39 p.p.), na tle których
powstały wątpliwości, czy publikacja sprostowania lub odpowiedzi jest wyrazem
odpowiedzialności za zagrożenie lub naruszenie dobra osobistego (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 338/07, OSNC-ZD 2008, nr D,
poz. 110), znaczenie przepisów prawa prasowego w zakresie odpowiedzialności
osób wymienionych w art. 38 p.p. przejawia się głównie w doprecyzowaniu
przesłanek ich odpowiedzialności opartej na art. 24 § 1 i art. 448 k.c. oraz
6
przepisach kodeksu cywilnego normujących odpowiedzialność za szkodę
majątkową (por. np. wyłączenia odpowiedzialności przewidziane w art. 42 p.p. lub
obowiązki nałożone na dziennikarza w art. 12 p.p.). Przy tak ukształtowanych
podstawach odpowiedzialności wspomnianych osób nie powinno budzić
wątpliwości, że ocena poszczególnych przesłanek ich odpowiedzialności powinna
być dokonywana oddzielnie w stosunku do każdej z tych osób.
Okoliczność, że osoby wymienione w art. 38 p.p. ponoszą na podstawie art.
24 § 1 i art. 448 k.c. oraz przepisów dotyczących naprawienia szkody majątkowej
odpowiedzialność za swoje własne działania, nie wyklucza jednak kwalifikowania
tych osób jako współuczestników materialnych we wszystkich sprawach, których
przedmiotem jest ich odpowiedzialność za spowodowane opublikowaniem
materiału prasowego naruszenie dóbr osobistych.
W odniesieniu do spraw, w których chodzi o odpowiedzialność majątkową,
art. 38 p.p. przesądza to wyraźnie, stanowiąc, że w tym zakresie wspomniane
osoby odpowiadają solidarnie. Według jednolitego stanowiska piśmiennictwa oraz
orzecznictwa (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2005 r.,
III CZP 13/05, OSNC 2006, nr 3, poz. 46), osoby pozwane w charakterze dłużników
solidarnych są współuczestnikami materialnymi ze względu na łączącą się
z solidarnością bierną wspólność obowiązków dłużników (art. 366 k.c.). Należy przy
tym zwrócić uwagę, ze względu na eksponowanie w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 30 maja 2007 r., I CZ 56/07, tego, że osoby wymienione w art.
38 p.p. odpowiadają za swoje własne, odrębne działania, iż zobowiązanie może
być solidarne, chociażby każdy z dłużników był zobowiązany w sposób odmienny
(art. 368 k.c.).
Warto przy tym zauważyć, że nadanie w art. 38 p.p. solidarnego charakteru
odpowiedzialności majątkowej osób w nim wymienionych stanowiło wyraźne
wysłowienie tego, co i tak wynikałoby już z art. 441 § 1 k.c. Po wejściu w życie
Prawa prasowego podstawę odpowiedzialności majątkowej tych osób mógł
stanowić art. 40 p.p. i, zgodnie z założeniami uchwały pełnego składu Izby Cywilnej
Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 1973 r., III CZP 37/73 (OSNCP 1974, nr 9,
poz. 145), art. 448 k.c. w pierwotnym brzmieniu, oraz – w zakresie naprawienia
7
szkody majątkowej wyrządzonej wskutek naruszenia dóbr osobistych – art. 415 k.c.
W literaturze przedmiotu trafnie sprzeciwiono się w ogóle stosowaniu konstrukcji
solidarności biernej w odniesieniu do odpowiedzialności statuowanej w art. 448 k.c.
w pierwotnym brzmieniu ze względu na specyfikę tej odpowiedzialności, zwłaszcza
ze względu na przypisywaną jej funkcję represyjną, w dwóch jednak pozostałych
przypadkach odpowiedzialności majątkowej osób wymienionych w art. 38 p.p.
(art. 40 p.p. i art. 415 k.c.) nie było ku temu przeszkód i art. 441 § 1 k.c. mógłby
w nich mieć zastosowanie (co do zastosowania konstrukcji solidarności biernej
w odniesieniu do odpowiedzialności przewidzianej w art. 40 p.p. por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 26 września 2002 r., III CKN 1037/00, LEX nr 56905).
Po uchyleniu art. 40 p.p. i znowelizowaniu art. 448 k.c. nastąpiła zmiana polegająca
– jak wiadomo – na tym, że podstawę odpowiedzialności majątkowej osób
wymienionych w art. 38 p.p. mogą stanowić art. 448 k.c. w nowym brzmieniu oraz
– w zakresie naprawienia szkody majątkowej wyrządzonej wskutek naruszenia dóbr
osobistych – art. 415 k.c. W obu tych przypadkach nie byłoby przeszkód do
zastosowania art. 441 § 1 k.c. (co do zastosowania konstrukcji solidarności biernej
w odniesieniu do odpowiedzialności przewidzianej w art. 448 k.c. w nowym
brzmieniu por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2002 r., I CKN
1032/00, LEX nr 78885), jakkolwiek pewne wątpliwości co do możliwości
posłużenia się konstrukcją solidarności w odniesieniu do odpowiedzialności opartej
na art. 448 k.c. w nowym brzmieniu może wywoływać przyjęta w uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2008 r., III CZP 31/08,
wykładnia dopuszczająca kumulację roszczeń przewidzianych w tym przepisie.
Nadanie solidarnego charakteru odpowiedzialności osób wymienionych
w art. 38 p.p. w odniesieniu do roszczeń niemajątkowych nie wchodziło rzecz jasna
w grę z oczywistych względów (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28
kwietnia 2005 r., III CZP 13/05), niemniej i w tym zakresie występują czynniki
uzasadniające silny związek odpowiedzialności tych osób, któremu art. 38 p.p. dał
także wyraz. Dobra osobiste narusza treść opublikowanego niezgodnie z prawem
materiału prasowego. Spowodowanie jego opublikowania jest współcześnie
zazwyczaj wynikiem złożonego procesu wydawniczego. Publikacja materiału
prasowego o treści naruszającej dobra osobiste może być więc rezultatem
8
bezprawnych, a przy tym także zawinionych, działań różnych osób,
w szczególności autora, redaktora i wydawcy. W związku z tym wyłoniła się istotna
kwestia, czy w takim razie wszystkie te osoby są odpowiedzialne za naruszenie
dóbr osobistych, a jeśli tak, to w jakim zakresie. W art. 38 p.p. rozstrzygnięto tę
kwestię, przyjmując odpowiedzialność wszystkich osób, których zachowanie,
spełniające przesłanki właściwych przepisów (art. 24 § 1, 448, 415 k.c.), tj.
bezprawne lub ponadto zawinione, mogło mieć wpływ na treść opublikowanego
materiału. Jednocześnie współodpowiedzialność tę w zakresie obejmującym
obowiązki majątkowe ujęto – jak wiadomo - jako solidarną, a w zakresie
obejmującym obowiązki niemajątkowe jako mającą prowadzić do naprawienia
całego rekompensowanego w ten sposób uszczerbku niemajątkowego. Innymi
słowy, jeżeli chodzi o naprawienie przez wspomniane osoby uszczerbku
niemajątkowego w sposób przewidziany w art. 24 § 1 k.c., to - według art. 38 p.p. -
„tylko złożenie stosownego oświadczenia przez każdą z nich naprawi wyrządzoną
szkodę niemajątkową” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2005 r.,
III CZP 13/05). Niemniej art. 38 p.p. nie wymaga od poszkodowanego, aby pozwał
o złożenie stosownego oświadczenia wszystkie osoby, których bezprawne działanie
mogło mieć wpływ na treść opublikowanego materiału. Może on pozwać o złożenie
tego oświadczenia tylko niektóre z nich. Mówiąc obrazowo, złożenie stosownego
oświadczenia woli przez osoby, które swym bezprawnym działaniem spowodowały
opublikowanie materiału prasowego o treści naruszającej dobra osobiste, jest jakby
świadczeniem podzielnym, tj. może być dochodzone tylko w części, od niektórych
z wspomnianych osób.
Przedstawione ujęcie odpowiedzialności niemajątkowej osób wymienionych
w art. 38 p.p. mogłoby skłaniać do uznania dochodzonego od nich przeproszenia
za naruszenie dóbr osobistych za wyraz obowiązku wspólnego, z wszystkimi tego
konsekwencjami – także możliwością zastosowania art. 378 § 2 k.p.c. (co do celu
tego przepisu por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., II CZ
17/06, niepubl.). Skoro okoliczność, że osoby te odpowiadają za swoje własne,
odrębne zachowanie, nie stoi na przeszkodzie nadawaniu charakteru obowiązku
wspólnego ich odpowiedzialności majątkowej, to okoliczność ta nie powinna stać na
przeszkodzie także nadawaniu charakteru obowiązku wspólnego ich
9
odpowiedzialności niemajątkowej, charakteryzującej się tym, że oświadczenie
każdego z nich o przeproszeniu za naruszenie dóbr osobistych współtworzy
czynność stanowiącą całkowitą rekompensatę uszczerbku niemajątkowego.
W takiej sytuacji naturalne wydaje się - czego wyrazem jest także, jak trafnie
zwróciła uwagę skarżąca, wyrok w sprawie Sądu Okręgowego - ujmowanie jako
wspólnych wszystkich obowiązków, a nie tylko obowiązków majątkowych; wyraźne
nadanie wspólnego charakteru obowiązkom majątkowym powinno skłaniać raczej
do wywodzenia stąd w odniesieniu do obowiązków niemajątkowych wniosków
opartych na analogii, a nie przeciwieństwie. Gdyby dochodzony w sprawie
obowiązek nie był wspólny i pozwanych łączyło tylko współuczestnictwo formalne,
w sentencji wyroku powinny być oddzielnie sformułowane teksty oświadczeń
pozwanych o przeproszeniu za naruszenie dóbr osobistych. W przeciwnym w razie,
w wypadku uprawomocnienia się wyroku w odniesieniu do jednego z pozwanych
powstawałyby problemy, na które trafnie zwraca uwagę zażalenie. W uchwale
z dnia 28 kwietnia 2005 r., III CZP 13/05, Sąd Najwyższy odrzucił jednak możliwość
uznania obowiązku złożenia przez wydawcę, autora i redaktora oświadczenia
przepraszającego poszkodowanego za obowiązek wspólny w rozumieniu art. 72
§ 1 pkt 1 in principio i art. 378 § 2 k.p.c.
Podzielając jednak nawet zajęte w tej uchwale stanowisko, wymienione
w art. 38 p.p. osoby, pozwane o przeproszenie za naruszenie dóbr osobistych
można i należy uznać za współuczestników materialnych z tego tylko powodu,
że przedmiotem procesu są w takim razie obowiązki oparte na tej samej podstawie
faktycznej i prawnej (art. 72 § 1 pkt 1 in fine k.p.c.). W orzecznictwie, a także
piśmiennictwie, przyjmuje się, że współuczestnictwo materialne oparte na tej samej
podstawie faktycznej i prawnej, bez zachodzącej jednocześnie wspólności
obowiązków, występuje zawsze przy dochodzeniu świadczeń podzielnych (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 1967 r., I PZ 10/67, OSNC 1967,
nr 10, poz. 179). W przypadku pozwania osób wymienionych w art. 38 p.p.
o przeproszenie za naruszenie dóbr osobistych nie chodzi oczywiście
o świadczenie podzielne w ścisłym tego słowa znaczeniu (por. art. 379 § 2 k.c.),
niemniej – jak wcześniej wyjaśniono – art. 38 p.p. ujmuje relację pomiędzy
czynnościami wymienionych w nim osób, potrzebnymi do usunięcia
10
niemajątkowych skutków naruszenia dóbr osobistych, na wzór relacji zachodzących
między zachowaniami dłużników składającymi się na świadczenie podzielne.
W sytuacji, w której dotychczasowe orzecznictwo odrzuca możliwość uznania
obowiązku złożenia przez wydawcę, autora i redaktora oświadczenia
przepraszającego poszkodowanego za obowiązek wspólny w rozumieniu art. 72
§ 1 pkt 1 in principio, daleko idące podobieństwo przedmiotu obowiązku wydawcy,
autora i redaktora do świadczenia podzielnego uzasadnia uznanie tych osób, na
wzór pozwanych, od których dochodzone jest świadczenie podzielne, za
współuczestników materialnych z tego właśnie powodu, że przedmiotem procesu
są wówczas obowiązki oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej.
Należy przypomnieć, że zasadniczym elementem stanu faktycznego jest w takim
razie w odniesieniu do wszystkich tych osób treść tego samego materiału
prasowego, a podstawą prawną ich odpowiedzialności art. 24 § 1 k.c.
W związku z odwołaniem się w zażaleniu także do postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 19 marca 2009 r., III CZP 8/09 (niepubl.), przedstawiającego
do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego pytanie czy
w sprawie o ochronę dóbr osobistych pobiera się jedną, stałą opłatę sądową
określoną w art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. bez względu na niemajątkowy lub
majątkowy charakter dochodzonych w niej roszczeń, należy wskazać ponadto, że
podzielenie sugerowanej w tym postanowieniu odpowiedzi pozytywnej na to pytanie
musiałoby się łączyć z uznaniem pozwanych w sprawie o ochronę dóbr osobistych
obejmującej zarówno roszczenia niemajątkowe, jak i majątkowe, za
współuczestników materialnych w stosunku do wszystkich tych roszczeń.
W przeciwnym razie sugerowana odpowiedź prowadziłaby do paradoksalnych
rezultatów. Przede wszystkim nieosiągnięty zostałby cel przyświecający udzieleniu
takiej odpowiedzi: obciążenie podmiotów wnoszących pisma procesowe jedną tylko
opłatą. Poza tym, wyższe byłyby koszty dochodzenia roszczeń niemajątkowych
niż majątkowych, np. w razie pozwania trzech osób o złożenie stosownego
oświadczenia zawierającego przeproszenie za naruszenie dóbr osobistych i zapłatę
solidarnie zadośćuczynienia w kwocie 100 000 zł powód wnosiłby jedną stałą
opłatę od dochodzonego roszczenia majątkowego w wysokości 600 zł i trzy takie
opłaty od dochodzonych roszczeń niemajątkowych.
11
W ocenie Sądu Najwyższego w obecnym składzie, zapatrywanie,
że w sprawie o ochronę dóbr osobistych należy pobierać jedną, stałą opłatę
sądową bez względu na niemajątkowy lub majątkowy charakter dochodzonych
roszczeń, nie ma jednak uzasadnionych podstaw. Przede wszystkim nie można się
zgodzić z tym, że zapatrywanie to ma oparcie w jednoznacznym wyniku wykładni
językowej art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. Znanym zjawiskiem w dziedzinie prawa jest
wieloznaczność terminów zarówno języka prawniczego (doktryny), jak i prawnego
(ustawy). Wieloznaczne są także terminy użyte w wymienionym przepisie.
Przez sprawy o ochronę dóbr osobistych rozumie się niewątpliwie zawsze sprawy,
w których dochodzoną są roszczenia określone w art. 24 § 1 k.c., a niekiedy nawet
tylko takie sprawy – tak jest np. w art. 2 pkt 7 rządowego projektu ustawy o zmianie
ustawy – Prawo prasowe i niektórych innych ustaw z 2008 r., nr druku: 845,
w którym proponuje się dodanie art. 7551
§ 1 k.p.c., stanowiącego, że:
„Jeżeli przedmiotem zabezpieczenia jest roszczenie o ochronę dóbr osobistych sąd
udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za
odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych do zabezpieczenia roszczeń
pieniężnych”. Ale przez sprawy o ochronę dóbr osobistych rozumie się także
sprawy, w których dochodzone są roszczenia służące ochronie dóbr osobistych,
bez względu na ich niemajątkowy (art. 24 § 1 k.c.) lub majątkowy charakter
(art. 445 § 1 i oraz art. 448 k.c.). Niekiedy jednak sprawy, w których dochodzone są
roszczenia majątkowe określone w art. 445 i 448 k.c. nazywane są również
sprawami o odszkodowanie - dotyczy to zwłaszcza spraw o zadośćuczynienie
pieniężne za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia dochodzone wraz
z odszkodowaniem za szkodę majątkową - ponieważ według dominującego
poglądu, w świetle kodeksu cywilnego, pojęcie szkody obejmuje także uszczerbek
w dobrach osobistych. Nasuwającego się pytania, które z tych znaczeń zwrotu
„sprawy o ochronę dóbr osobistych” jest właściwe w świetle art. 26 ust. 1 pkt 3
u.k.s.c., brzmienie tego przepisu nie rozstrzyga. Zapatrywanie, że brzmienie tego
przepisu jednoznacznie wskazuje na sprawy, w których dochodzone są roszczenia
służące ochronie dóbr osobistych, bez względu na ich niemajątkowy lub majątkowy
charakter, jest więc w istocie dowolne.
12
Nie przekonuje też twierdzenie, że za taką wykładnią art. 26 ust. 1 pkt 3
u.k.s.c., przemawia jego zestawienie z przepisami art. 26 ust. 1 pkt 4, 5 i 6 u.k.s.c.,
zastrzegającymi opłatę stałą w sprawach o ochronę niemajątkowych praw
autorskich, sprawach o ochronę niemajątkowych praw wynikających z uzyskania
patentu na wynalazek, prawa ochronnego na wzór użytkowy, prawa z rejestracji
wzoru przemysłowego lub zdobniczego, prawa ochronnego na znak towarowy,
prawa z rejestracji na oznaczenie geograficzne, prawa z rejestracji topografii
układów scalonych, prawa z rejestracji wzoru zdobniczego, i sprawach o ochronę
innych praw niemajątkowych. Twierdzenie to jest oparte na wyprowadzanym z tych
przepisów wniosku a contrario, a ten rodzaj argumentacji jest uznawany za bodaj
najbardziej zawodny w dziedzinie prawa cywilnego. Wnioskować na tej zasadzie
z określonego przepisu można pewnie jedynie wtedy, gdy racje leżące u podstaw
przyjętego w nim rozwiązania są doniosłe tylko i wyłącznie w stosunku do objętych
nim sytuacji (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 września 1969 r.,
III CZP 8/69, OSNC 1970, nr 6, poz. 97), trudno zaś wykazać niemożność
pogodzenia racji, przemawiających za ustanowieniem w przepisach art. 26 ust. 1
pkt 4, 5 i 6 u.k.s.c. opłaty stałej jedynie w sprawach o roszczenia niemajątkowe,
z podobnym, a więc odnoszącym się też jedynie do roszczeń niemajątkowych,
ograniczeniem opłaty stałej w sprawach, w których dochodzone są roszczenia
służące ochronie dóbr osobistych. Można natomiast w przepisach tych dostrzegać
wyraz myśli ogólniejszej, zachowującej doniosłość także w odniesieniu do spraw
normowanych w art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c.
Poza tym art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. interpretowany tak, jak zaproponowano
w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2009 r., III CZP 8/09,
zmieniałby radykalnie dotychczasowy stan prawny (por. postanowienie Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 grudnia 1994 r., I ACz 297/94, OSA 1997,
nr 3, poz. 14) w niezwykle doniosłej dla praktyki materii, można by więc oczekiwać
świadomego wprowadzenia tej zmiany, brak jednak potwierdzenia, aby zamiar jej
wprowadzenia przyświecał projektodawcom omawianej regulacji (por. K. Gonera,
Komentarz do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Warszawa
2006, s. 153). Niezwykle ważny, podniesiony w powołanym postanowieniu Sądu
Najwyższego wzgląd na stabilność i pewność prawa w dziedzinie opłat sądowych
13
przemawia więc nie za zaproponowaną w nim wykładnią art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c.,
lecz przeciwko niej.
Nie można też racjonalnie objaśnić skutku, jaki by się łączył z proponowaną
wykładnią, w razie dochodzenia z powodu uszkodzenia ciała w jednym
postępowaniu roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę
i roszczenia o naprawienie szkody majątkowej: każde z tych roszczeń pieniężnych
podlegałoby wówczas opłacie sądowej na istotnie różnych zasadach.
Podsumowując, choć nie można podzielić wykładni art. 26 ust. 1 pkt 3
u.k.s.c. proponowanej w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 19 marca
2009 r., III CZP 8/09, zażalenie zasługiwało na uwzględnienie ze względu na
łączące pozwanych - z konsekwencjami określonymi m.in. w art. 4 ust. 1 w związku
z art. 26 ust. 1 pkt 3 i art. 18 u.k.s.c – współuczestnictwo materialne, spowodowane
tym, że dochodzone od pozwanych obowiązki, zasądzone przez Sąd Okręgowy
w wyroku z dnia z dnia 2 października 2008 r., są oparte na tej samej podstawie
faktycznej i prawnej (art. 72 § 1 pkt 1 in fine k.p.c.). Mając powyższe na względzie,
Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c.
jak w sentencji.