Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 312/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa B. M. przeciwko A. I. i J. M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 28 lipca 2008 r., sygn. akt V Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w W. do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód B. M. domagał się zasądzenia solidarnie od pozwanych A. I. i J. M. sumy
61 352,07 zł z ustawowymi odsetkami od 1 marca 2007 r. tytułem czynszu za najem
lokalu użytkowego i opłat związanych z korzystaniem z niego za czerwiec 2005 r. oraz
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z tego lokalu za okres od lipca 2005 r. do
grudnia 2006 r.
2
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo do kwoty 25 263,85 zł
z ustawowymi odsetkami od dnia 1 marca 2007 r., oddalając je w pozostałej części.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w W. zmienił powyższe orzeczenie przez
podwyższenie zasądzonej kwoty do 57 380,89 zł.
Rozstrzygnięcie to oparł na podzielonych i uznanych za własne ustaleniach Sądu
pierwszej instancji, których istotne postanowienia przedstawiają się następująco:
Nieruchomość położona w A.. przy ul. M., zabudowana czterokondygnacyjnym
budynkiem mieszkalnym stanowiła współwłasność M. M. w ¾ części i M. G. w ¼ części
do dnia wejścia w życie dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i
użytkowaniu gruntów na obszarze (…) (Dz. U. Nr 45, poz. 279 ze zm.), 21 listopada
1945 r. Orzeczeniem administracyjnym z dnia 18 sierpnia 1951 r. Prezydium Rady
Narodowej (…) odmówiło przyznania dotychczasowym właścicielkom prawa własności
czasowej do gruntu oraz stwierdziło przejęcie na własność Skarbu Państwa
znajdujących się na nim budynków, a Ministerstwo Gospodarki Komunalnej decyzją z
dnia 6 listopada 1951 r. utrzymało je w mocy. W dniu 27 maja 1990 r. nieruchomość ta
stała się własnością miasta A., co potwierdzone zostało decyzją Wojewody X. z dnia 25
lutego 1992 r. Obecnie właścicielem gruntu jest miasto A. Po rozpoznaniu wniosku E. M.
Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast decyzją z dnia 28 grudnia 1998 r.
stwierdził, że decyzja Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z dnia 6 listopada 1951 r. w
części dotyczącej sprzedanych lokali nr 5, 6, 7, 9, 10, 11,1 2, 15, 19 i ustanowienia na
rzecz nabywców tych lokali wieczystego użytkowania gruntu została wydana z
naruszeniem prawa, a w pozostałej części jest nieważna. Samorządowe Kolegium
Odwoławcze uchyliło w dniu 9 grudnia 1999 r. orzeczenie administracyjne Prezydium
Rady Narodowej (…) z dnia 18 sierpnia 1951 r. i przekazało sprawę do rozpoznania
Burmistrzowi A. Budynek stał się współwłasnością spadkobierców przedwojennych
właścicielek z wyłączeniem lokali nr 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 15 i 19. Toczy się
postępowanie administracyjne w sprawie ustanowienia wieczystego użytkowania gruntu
na rzecz spadkobierców M. M. i M. G. Protokołem z dnia 25 maja 2004 r. Miasto A.
przekazało w zarząd i administrację spadkobiercom byłego właściciela hipotecznego 11
lokali mieszkalnych i lokal użytkowy, będące dotychczasowym jej udziałem, zrzekła się
prawa wynajmującego lokal użytkowy, zaprzestała obsługi administracyjnej oraz
pobierania czynszu za najem lokali. Zarząd powierzony został spółce „P.(…)”, która
wykonywała go do marca 2006 r. Z wniosku powoda prowadzone jest postępowanie
administracyjne o stwierdzenie nieważności decyzji Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i
3
Rozwoju Miast z dnia 28 grudnia 1998 r. w części sprzedanych przez Skarb Państwa
lokali mieszkalnych, co do których stwierdzono wydanie decyzji z naruszeniem prawa.
Spadek po M. M. nabył w całości B. M., a po nim S. M. w 4/16 częściach, M. T.,
E. M., L. M. i B. M. po 3/16 każde z nich. Spadkobiercami S. M. są M. T., E. M., B. M. po
5/20 każde z nich oraz B. M., R.M., L. M., J. M. i B. M. po 1/20 każde z nich.
W dniu 24 lutego 2005 r. E. M., B.M. i D. G. zawarli z pozwanymi umowę najmu
na oznaczony czas od 1 marca do 30 czerwca 2005 r. lokalu użytkowego o powierzchni
226,39 m2
, który jest usytuowany w budynku położonym przy ul. M. i wykorzystywany na
prowadzenie baru gastronomicznego. Czynsz najmu ustalony został na 4 980,58 zł
miesięcznie, a ponadto najemczynie zobowiązały się do ponoszenia opłat związanych z
ogrzewaniem lokalu, dostarczaniem ciepłej i zimnej wody, odprowadzaniem ścieków
oraz wywozem nieczystości, na poczet których wnosić miały miesięcznie zaliczkę w
wysokości 1 748,28 zł. W maju 2005 r. odmówiły zawarcia umowy na dalszy okres i od
czerwca 2005 r. płaciły kwoty w ustalonej przez siebie wysokości, niższej od
umówionych należności. Łącznie za okres od 1 czerwca 2005 r. do 31 grudnia 2006 r.
zapłaciły 71 151,45 zł. W dalszym ciągu zajmują lokal, prowadząc w nim dotychczasową
działalność. Sąd Okręgowy stwierdził, że roszczenie powoda spełnia przesłanki
przewidziane art. 224 § 2 w związku z art. 230 k.c. i art. 209 k.c., skoro pozwane
zajmują lokal bez tytułu prawnego, odmawiając zawarcia umowy, a powód jako
współwłaściciel i administrator jest uprawniony do dochodzenia go w oparciu o art. 209
k.c. Świadczenie to obejmować powinno czynsz jaki powód mógłby uzyskać, zawierając
umowę najmu, którego wysokość nie była kwestionowana przez pozwane oraz zwrot
wydatków ponoszonych w związku z korzystaniem z lokalu. Z uwagi na to, że
stanowisko Sądu pierwszej instancji, przyjmujące że powód nie udowodnił roszczenia w
pozostałej części było błędne zachodziła konieczność podwyższenia zasądzonej kwoty
do różnicy pomiędzy świadczeniami jakie pozwane powinny płacić a faktycznie
wniesionymi kwotami. Wynik zainicjowanego przez powoda postępowania
administracyjnego o stwierdzenie nieważności decyzji Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i
Rozwoju Miast z dnia 28 grudnia 1998 r. nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu,
skoro nie dotyczy lokalu użytkowego.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych art. 3983
§ 1 k.p.c.
pozwane zarzuciły, w ramach pierwszej podstawy, niewłaściwe zastosowanie art. 209
k.c. przez przyjęcie, że powód jest współwłaścicielem części nieruchomości budynkowej
i działał w celu zachowania wspólnego prawa, błędnej wykładni art. 5 ust. 1 ustawy z
4
dnia 10 maja 1990 r. przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i
pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm., zwana dalej p.w.u.s.t.)
przez uznanie, że na własność gminy przeszła jedynie własność gruntu z wyłączeniem
znajdującego się na niej budynku oraz dokonanie błędnej wykładni art. 224 § 2 k.c.
przez uznanie, że koszty eksploatacji lokalu objęte są wynagrodzeniem za korzystanie z
niego. W ramach drugiej podstawy zarzuciły naruszenie art. 2 § 3 k.p.c polegające na
nieuwzględnieniu decyzji administracyjnej i przyjęciu, że powód ma czynną legitymację
do dochodzenia roszczenia, art. 233 § 1 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. i art. 234 w
związku z art. 244 § 1 k.p.c. przez niedokonanie wszechstronnego rozważenia
zebranego materiału dowodowego, co uniemożliwia weryfikację ustaleń i stwierdzenie
przyczyn nieuwzględnienia nieobalonego domniemania wynikającego z decyzji
Wojewody X. z dnia 25 lutego 1992 r. Z naruszeniem art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. doszło do
odmowy zwieszenia postępowania w wyniku błędnego założenia, że żądanie
unieważnienia decyzji administracyjnej z dnia 28 grudnia 1998 r. dotyczy jedynie jej
części, a przecież rozstrzygnięcie sporu uzależnione jest od uprzedniej decyzji
administracyjnej wydanej w następstwie rozpoznania złożonego wniosku. Pozwane
wniosły o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazane sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w W., a w przypadku stwierdzenia, że doszło jedynie
do naruszenia prawa materialnego, uchylenie wyroku i oddalenie powództwa z
przyznaniem im kosztów procesu.
Powód domagał się oddalenia skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważyć należało zarzuty podnoszone w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej objętej art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Nietrafne jest stanowisko
skarżących dotyczące naruszenia art. 233 § 1 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. Stosownie
do treści art. 3983
§ 3 k.p.c. nie mogą być podstawą skargi kasacyjnej zarzuty dotyczące
ustalenia faktów lub oceny dowodów, a zatem nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu
kasacyjnym zarzut naruszenia art. 233 k.p.c., na co wskazywał Sąd Najwyższy w wielu
orzeczeniach (por. postanowienie z dnia 15 maja 2009 r. III CSK 338/08, niepubl., wyrok
z dnia 20 marca 2009 r. II CSK 611/08, niepubl., wyrok z 24 lutego 2006 r. II CSK
136/05, niepubl.). W odniesieniu do drugiego z wymienionych przepisów zarzut został
nieprawidłowo sformułowany poprzez niepowołanie związku z art. 391 § 1 k.p.c., skoro
dotyczy uzasadnienia orzeczenia Sądu drugiej instancji, a niezależnie od tego nie
zasługiwał na uwzględnienie. Przyjęty został w orzecznictwie Sądu Najwyższego
5
pogląd, że zarzut wadliwego sporządzenia uzasadnienia może okazać się zasadny,
jeżeli nie daje się z niego odczytać jaki stan faktyczny lub prawny stanowił podstawę
rozstrzygnięcia, co uniemożliwia kontrolę kasacyjną (wyrok z 4 marca 2009 r. II PK
210/08, niepubl., wyrok z dnia 19 września 2008 r. II CSK 175/07, niepubl., wyrok z dnia
4 stycznia 2007 r. V CSK 364/06, niepubl. wyrok z 28 lutego 2006 r. III CSK 149/05,
niepubl.); znajduje on zastosowanie również w rozpoznawanej sprawie. Wadliwości tego
rodzaju nie można odnieść do zaskarżonego wyroku. Wbrew stanowisku skarżących
uzasadnienie wyroku Sądu Okręgowego zawiera elementy oznaczone w art. 328 § 2
k.p.c. W ramach dokonanych ustaleń Sąd ten powołał decyzję Wojewody X z dnia 25
lutego 1992 r., której treść stała się elementem tych ustaleń. Nieprawidłowo natomiast
określił skutki prawne, będące następstwem relacji decyzji Prezesa Urzędu
Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz orzeczenia Samorządowego Kolegium
Odwoławczego i decyzji Wojewody X, co jednak należy do sfery prawa materialnego.
Wyłączona jest także ocena w postępowaniu kasacyjnym naruszenia art. 244 § 1 k.p.c.,
w odniesieniu do którego także nie przywołano związku z art. 391 § 1 k.p.c., ponieważ
związana jest z oceną dowodów, przewidzianą art. 233 k.p.c. Nie miał zastosowania w
rozpoznawanej sprawie art. 234 k.p.c., przewidujący związanie sądu domniemaniem
ustanowionym przez prawo, skoro skarżące nie powołują uregulowania, które na takie
domniemanie miałoby wskazywać.
Nie można jednak odmówić słuszności zarzutowi naruszenia art. 2 § 3 k.p.c. w
odniesieniu do nieuwzględnienia przez Sąd Okręgowy rozgraniczenia pomiędzy drogą
sądową i drogą postępowania administracyjnego, wskazującego na to, że jeśli
rozpoznanie sprawy cywilnej poddane zostało postępowaniu administracyjnemu, to
wydana w następstwie tego rozpoznania decyzja administracyjna jest wiążąca w
postępowaniu cywilnym, a uchylenie jej, zmiana, stwierdzenie nieważności oraz
wznowienie postępowania może nastąpić, stosownie do art. 16 k.p.a., tylko w
przypadkach przewidzianych w kodeksie postępowania administracyjnego lub innych
ustawach, do których nie należy kodeks postępowania cywilnego. Takie stanowisko
wyrażone zostało w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2004 r. V CK 251/04,
niepubl. oraz uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 października
2007 r. III CZP 46/07, OSNC 2008/3/30, które Sąd Najwyższy podziela w
rozpoznawanej sprawie. Istnienie legitymacji procesowej do żądania przed sądem
ochrony prawnej, związane jest z przyznaniem jej przez prawo materialne, poza
wyjątkami regulowanymi prawem procesowym, które nie mają tu zastosowania. Za
6
usprawiedliwioną uznać należało podstawę objętą art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. w odniesieniu
do zarzutu niewłaściwej wykładni art. 5 ust. 1 u.p.w.u.s.t., który przewiduje przejście z
mocy tej ustawy na rzecz gmin mienia ogólnonarodowego (państwowego), należącego
do rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej, co stwierdzane było
decyzją wojewody w oparciu o art. 18 ust. 1 u.p.w.u.s.t. Rację mają skarżące, że użycie
w tym przepisie zwrotu „mienia” daje podstawę do przyjęcia, że obejmuje ono zarówno
grunt, jak i znajdujące się na nim zabudowania, co w odniesieniu do nieruchomości
położonej przy ul. M. wynika z decyzji Wojewody X z dnia 25 lutego 1992 r. Uznanie
przez Sąd Okręgowy, za Sądem Rejonowym, że stwierdzenie decyzją Prezesa Urzędu
Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z dnia 29 grudnia 1998 r. nieważności decyzji
Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z dnia 6 listopada 1951 r. w opisanym zakresie i
uchylenie przez Samorządowe Kolegium Odwoławcze orzeczeniem z dnia 9 grudnia
1999 r. orzeczenia administracyjnego z dnia 18 sierpnia 1951 r. spowodowało, że nie
istnieje żadna decyzja odmawiająca następcom prawnym właścicieli gruntu prawa
wieczystej dzierżawy, a zatem budynki stanowią ich własność, jest nieprawidłowe z
uwagi na pominięcie skutków, potwierdzonych decyzją z dnia 25 lutego 1992 r., skoro
nie została ona wzruszona i jest wiążąca. Nie ma podstaw do przyjęcia, że powołana
decyzja i orzeczenie doprowadziły do jej uchylenia. Wbrew stanowisku Sądu
Okręgowego powód skutecznie powołujący się na następstwo prawne po M. M. nie
dysponuje tytułem wskazującym na własność (współwłasność) nieruchomości i
budynku, a zgłoszone powództwo w odniesieniu do wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie przez pozwane z lokalu użytkowego, objęte art. 224 § 2 w związku z art. 230
k.c. nakładało na niego obowiązek wykazania, że takie prawo mu służy. Przyjęte zostało
w orzecznictwie, że wysokość wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z rzeczy
powinna być ustalona w oparciu o stawki rynkowe za korzystanie z danego rodzaju
rzeczy (pożytki cywilne), jakie właściciel mógł uzyskać, zawierając umowę najmu lub
dzierżawy (por. wyroki Sądu Najwyższego z 6 października 2006 r. V CSK 192/06,
niepubl., z 15 września 2005 r. II CK 61/05, niepubl., z 29 czerwca 2005 r. III CK 669/04,
niepubl., z 11 maja 2005 r. III CK 556/2004, niepubl. z 15 kwietnia 2004r. IV CK 273/03,
niepubl., uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 1984 r. III CZP
20/84, OSNC 1984/12/209). Takie określenie rozmiaru wynagrodzenia wskazuje, że
właściciel może uzyskać świadczenie, które zrekompensuje mu niemożność korzystania
z rzeczy, nie wyłączając opłat, jakie trzeba ponosić w związku z tym korzystaniem. Nie
ma podstaw do przyjęcia, że opłaty wynikające ze zużycia przez bezprawnie
7
władającego rzeczą wody, energii elektrycznej, czy też odprowadzania nieczystości
miałyby obciążać właściciela.
Przewidziane art. 209 k.c. czynności oraz dochodzenie roszczeń przez każdego
ze współwłaścicieli, zmierzające do zachowania wspólnego prawa dotyczą takich,
podejmowanych przez jednego współwłaściciela w imieniu własnym, które stanowią
ochronę przed niebezpieczeństwem utraty lub zniszczenia rzeczy i chronią interes
wszystkich współwłaścicieli. Powód nie powołał się na prawo własności
(współwłasności) ani na powierzenie mu zarządu, jako współwłaścicielowi, krąg
następców prawnych byłych właścicielek nie został nawet jeszcze ustalony, a zatem nie
ma podstaw, w ustalonym stanie faktycznym, do oceny że działał w celu zachowania
wspólnego prawa, a tym samym, ma uprawnienie do domagania się tego roszczenia na
swoją rzecz. Zarzut naruszenia art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. jest bezprzedmiotowy wobec
zakończenia postępowania administracyjnego i wydania ostatecznej decyzji
administracyjnej.
Z powyższych względów, wskazujących na częściową zasadność zarzutów skargi
kasacyjnej, zaskarżony wyrok należało uchylić i przekazać sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi drugiej instancji w oparciu o art. 39815
k.p.c. Orzeczenie o kosztach
postępowania kasacyjnego pozostawione zostało końcowemu orzeczeniu na podstawie
art. 39821
w związku z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.