Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 71/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Andrzej Wróbel (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania A. O.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R.
o zasiłek chorobowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w R.
z dnia 30 kwietnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Okręgowemu w R.
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z 13 lutego 2008 r. Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w R. oddalił wniesione przez A. O. odwołanie od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. z dnia 24 lipca 2008 r.
W wyniku prowadzonego postępowania Sąd Rejonowy ustalił, że odwołujący się
A. O. od stycznia 1999 r. prowadził jednoosobowo pozarolniczą działalność
gospodarczą pod firmą handlowo - usługową „P". Z tego tytułu został on zgłoszony
do ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, wypadkowego oraz dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego. Od 1 lutego 1999 r. stał się niezdolny do pracy z
powodu choroby i niezdolność ta trwała nieprzerwanie do 30 czerwca 1999 r.
Kolejne okresy niezdolności do pracy trwały z przerwami do roku 2008. W sytuacji
ciągłej absencji w pracy z powodu choroby odwołujący się ustanowił
pełnomocników, którzy byli uprawnieni do dokonywania wszystkich czynności
związanych z prowadzona działalnością. Tymi pełnomocnikami byli: L. O., J. H., K.
N., K. O., K. D., W. C. oraz A. K. W okresie od 6 do 10 marca 2008 r. Wydział
Kontroli Płatników Składek Oddział w R. przeprowadził kontrolę dokumentów firmy
odwołującego się w zakresie prawidłowości, rzetelności obliczania, potrącania i
opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany
jest Zakład, zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych oraz ustalenia
uprawnień do świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa, świadczeń rodzinnych, wypłacanie świadczeń i zasiłków i
dokonywanie rozliczeń z tego tytułu. Kontrolą tą objęto okres od 1 stycznia 1999 r.
do 29 lutego 2008 r. zaś próby do kontroli pobrano z okresu od stycznia 2005 r. do
grudnia 2007 r. W wyniku przeprowadzonej kontroli wykazano nieprawidłowości
polegające na sygnowaniu przez wnioskodawcę dokumentów wystawianych przez
firmę „P." w terminach, w których formalnie przebywał on na zwolnieniach
chorobowych. Chodziło w szczególności o podpisane przez A. O. rachunki do
umów zlecenia z: 2 marca 2005 r., 3 marca 2005., 31 sierpnia 2005 r., 30 września
2005 r., 31 października 2005 r., 30 listopada 2005 r., 31 grudnia 2005 r., 2 maja
2006 r., 31 maja 2006 r., 30 czerwca 2006 r., 31 lipca 2006 r. oraz fakturę do
umowy z 29 kwietnia 2006 r. Sąd Rejonowy ustalił, że w okresach orzeczonej
niezdolności do pracy z powodu choroby tj: od 1 marca 2005 r. do 9 marca 2005 r.,
3
od 24 marca 2005 r. do 2 kwietnia 2005 r., od 31 sierpnia 2005 r. do 9 września
2005 r., od 21 września 2005 r. do 30 września 2005., od 31 października 2005 r.
do 10 listopada 2005 r., od 21 listopada 2005 r. do 30 listopada 2005 r., od 21
grudnia 2005 r. do 31 grudnia 2005 r., od 28 kwietnia 2006 r. do 7 maja 2006 r., od
30 maja 2006 r. do 8 czerwca 2006 r., od 28 czerwca 2006 r. do 6 lipca 2006 r., od
26 lipca 2006 r. do 3 sierpnia 2006 r. wnioskodawca prowadził działalność
gospodarczą.
Na podstawie poczynionych ustaleń Sąd pierwszej instancji doszedł do
przekonania, że wniesione przez wnioskodawcę odwołanie od decyzji ZUS powinno
zostać oddalone. Sąd Rejonowy ustalił, że praca wnioskodawcy polegała na
sygnowaniu dokumentów i faktur wystawianych przez i dla firmy „P". Wskazał, że
przebywający na zwolnieniach chorobowych wnioskodawca, składając
własnoręczne podpisy na dokumentach związanych z działalnością firmy,
faktycznie wykonywał pracę zarobkową. Jednocześnie Sąd nie zaakceptował wersji
wnioskodawcy, że dokumenty zostały przez niego podpisane nie w dacie ich
wystawienia, lecz 5 marca 2008 r. - na dzień przed kontrolą ZUS. Sąd Rejonowy
przyjął, że takie twierdzenia wnioskodawcy nie dają się pogodzić z zasadami logiki i
ustalonej w tym zakresie praktyki. Tym bardziej, że te okoliczności nie były przez
stronę powoływane w postępowaniu przed organem rentowym, a sam
wnioskodawca przyznał, że rachunki za okresy styczeń - lipiec 2005 r. podpisywał
na bieżąco. Sąd pierwszej instancji analizował zeznania wnioskodawcy przez
pryzmat dowodów z dokumentów organu rentowego uzyskanych w trakcie
przeprowadzonej kontroli, uwzględniając ponadto motywy jakimi kierował się w
swoich zeznaniach wnioskodawca. Sąd Rejonowy dostrzegł w tych zeznaniach
tendencję do wzbogacania ich o coraz to nowe fakty, a także pojawiające się
sprzeczności.
Powyższe orzeczenie Sądu Rejonowego w całości zaskarżył wnioskodawca A.
O., zarzucając zbadanie sprawy w sposób tendencyjny, wyciągnięcie dowolnych
wniosków z zeznań świadków, potraktowanie tych zeznań wybiórczo tj. uznawanie
za wiarygodne zeznania tych świadków, którzy potwierdzali słuszność decyzji
organu rentowego, zaś podważanie wiarygodności tych zeznań, które nie
odpowiadały tej decyzji. Ponadto wnioskodawca zarzucił Sądowi Rejonowemu
4
stronniczość i brak obiektywizmu w rozpoznawaniu sprawy i popieranie wyłącznie
interesów ZUS. W ocenie Sądu drugiej instancji, apelujący zarzucił więc orzeczeniu
Sądu pierwszej instancji naruszenie art. 233 k.p.c.
Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w R., wyrokiem
zaskarżonym rozpoznawaną skargę kasacyjną, oddalił apelację. Sąd Okręgowy
stwierdził, że zarzuty naruszenia art. 233 k.p.c. były bezzasadnie, a Sąd Rejonowy
poczynił prawidłowe ustalenia, z których wywiódł prawidłowy wniosek, że
odwołujący się wykonywał pracę zarobkową w okresie pobierania zasiłku
chorobowego. Wypełnione więc zostały przesłanki określone w art. 17 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Zasadnie zatem organ rentowy
nałożył na niego obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z
ubezpieczenia społecznego, wraz z odsetkami.
W skardze kasacyjnej, odniesionej do całego wyroku Sądu Okręgowego,
odwołujący się zarzucił naruszenie prawa materialnego, przez błędną wykładnię art.
17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, przez przyjęcie, że
podpisanie 11 rachunków do umów zlecenia w regularnych, miesięcznych
odstępach czasu oraz incydentalnie jednej faktury w okresie zwolnienia
chorobowego było wykonywaniem pracy zarobkowej w ramach działalności
gospodarczej, w sytuacji braku podstaw do przyjęcia takiej kwalifikacji tych
czynności, skoro są to czynności formalno-prawne związane z posiadaniem statusu
przedsiębiorcy, wymuszona okolicznościami aktywność pozwalająca na utrzymanie
istnienie przedsiębiorstwa.
Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżący uzasadnił
potrzebą wykładni art. 17 ust. 1 wyżej powołanej ustawy w kwestii, czy w przypadku
osób prowadzących jednoosobowo działalność gospodarczą, a więc z
uwzględnieniem specyfiki pracy takich przedsiębiorców, podejmowanie czynności
natury formalno-prawnej o charakterze periodycznym (miesięcznym) lub
incydentalnym, stanowi pracę zarobkową, od której należy się powstrzymać w
okresie choroby dla zachowania prawa do świadczeń zasiłkowych.
5
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i orzeczenie co do istoty
sprawy przez zmianę decyzji ZUS z 24 lipca 2008 r. i ustalenie prawa
wnioskodawcy do zasiłku chorobowego za wymienione w niej okresy oraz
uchylenie zobowiązania wnioskodawcy do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi drugiej instancji względnie sądowi pierwszej instancji, przy
uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego, a także o zasądzenie kosztów
postępowania i zastępstwa według norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi wskazano, że z ustaleń kontroli ZUS wynikało, że A. O.
podpisał rachunki do umów zlecenia z 2 marca 2005 r., 31 marca 2005 r., 31
sierpnia 2005 r., 30 września 2005 r., 31 października 2005 r., 30 listopada 2005
r., 31 grudnia 2005 r., 2 maja 2006 r. 31 maja 2006 r., 30 czerwca 2006 r., 31
lipca 2006 r. oraz fakturę do umowy z 29 kwietnia 2006 r. Z powyższego
zestawienia wynika jedynie, że A. O. podpisywał dokumenty wytworzone przez inną
osobę, a daty podpisania wskazują na periodycznie występującą konieczność
złożenia podpisu, skoro były one składane na koniec miesiąca kalendarzowego,
zaś w dwu wypadkach na początku miesiąca. W trakcie postępowania
instancyjnego sądy przede wszystkim skupiły się na ustaleniu czasu i okoliczności
podpisania dokumentów związanych z wykonywaną przez wnioskodawcę
działalnością. Poczynione ustalenia nie zmieniły faktu, że czynności podejmowane
przez wnioskodawcę miały charakter formalno-prawny związany z posiadaniem
statusu przedsiębiorcy, a nie prowadzeniem działalności gospodarczej w pełnym
tego słowa znaczeniu. Skarżący podniósł, że ponieważ przebywał na zwolnieniu
chorobowym jako przedsiębiorca prowadzący jednoosobowo pozarolniczą
działalność gospodarczą sądy obu instancji uznały, że każda czynność
podejmowane przez taką osobę jest pracą zarobkową podejmowaną w ramach tej
działalności, co skutkuje pozbawieniem prawa do zasiłku chorobowego. Takie
rozumienie działalności gospodarczej jest błędne. W sensie formalnym działalność
gospodarczą prowadzi się od momentu jej zarejestrowania. Tym samym w
przypadku przedsiębiorców, szczególnie jednoosobowych, konieczne jest
rozróżnienie między czynnościami, które mają charakter pracy zarobkowej, to jest
6
zmierzają bezpośrednio do uzyskania dochodu, do których należy choćby obsługa
klientów, negocjowanie umów, wytwarzanie dokumentów, podejmowanie decyzji
itp. od np. czynności polegających na podpisywaniu dokumentów wytworzonych
przez inną osobę, jak to miało miejsce w przedmiotowej sprawie. Należy podkreślić,
że wnioskodawca trudni się hurtowym handlem węglem, oczywiste jest więc, że
musi podejmować różnorakie czynności w ramach tej działalności. W tej sytuacji
podpisanie nielicznych dokumentów nie może być traktowane jako wykonywanie
pracy w ramach działalności gospodarczej. Są to przecież czynności formalno
prawne związane z posiadaniem statusu przedsiębiorcy (tak SN w orzeczeniu sygn.
akt II UK 359/08). W szeregu innych orzeczeń również wskazano na potrzebę
rozróżnienia między działalnością zarobkową a czynnościami przedsiębiorcy o
charakterze formalnym (wyrok SN z 7 października 2003 r., II UK 76/03, wyrok SN
z 17 stycznia 2002 r., II UKN 710/00).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa
(jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.). ubezpieczony wykonujący
w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący
zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do
zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Z przepisu tego wynikają dwie
niezależne przesłanki utraty prawa do zasiłku: 1) wykonywanie pracy zarobkowej w
okresie niezdolności do pracy; 2) wykorzystanie zwolnienia w sposób niezgodny z
jego celem. Do utraty prawa do zasiłku wystarczy zaistnienie jednej z nich.
W kwestii wykładni pojęcia "wykonywanie pracy zarobkowej", mającej
zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia, czy wskazane w decyzji organu
rentowego i potwierdzone w ustaleniach faktycznych przyjętych w podstawie
zaskarżonego wyroku czynności skarżącego stanowiły taką pracę, należy wskazać,
że orzecznictwo Sądu Najwyższego przyjmuje wąską wykładnię tej przesłanki
utraty prawa do zasiłku chorobowego, uznając zasadniczo, że wszelka aktywność
zarobkowa w okresie pobierania zasiłku powoduje taki skutek. Sąd Najwyższy
7
uznaje jednak, że od tej zasady mogą istnieć odstępstwa uzasadnione zwłaszcza
sporadycznym i formalnym charakterem czynności ubezpieczonego lub ich
niezbędnością dla kontynuacji działalności gospodarczej, jak niektóre czynności
związane z zatrudnianiem pracowników, opłacanie czynszu itp. Możliwość uznania,
że nie dochodzi do utraty prawa do zasiłku chorobowego, w przypadku aktywności
zmierzającej do osiągnięcia zarobku w czasie pobierania tego zasiłku, występuje
jednak tylko wówczas, gdy ma ona charakter incydentalny i wymuszony
okolicznościami (zob. wyrok z dnia 15 czerwca 2007 r., II UK 223/06, OSNP 2008
nr 15-16, poz. 231). Stanowisko dopuszczające tego rodzaju wyjątki jest już
wyraźnie ukształtowane w orzecznictwie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z
24 lutego 1999 r., Ill AUa 1292/98, OSA Warszawa 1999 nr 3, poz. 14 i wyroki Sądu
Najwyższego z: 17 stycznia 2002 r., II UKN 710/00, OSNP 2003 nr 20, poz. 498; 7
października 2003 r., II UK 76/2003, OSNP 2004 r. nr 14, poz. 247; 20 stycznia
2005 r., I UK 154/04, OSNP 2005/19/307; 9 października 2006 r., II UK 44/06,
OSNP z 2007 nr 19-20, poz. 295; 15 czerwca 2007 r., II UK 223/06, OSNP 2008, nr
15-16, poz. 31; 11 grudnia 2007 r., I UK 145/07, OSNP 2009, nr 1-2, poz. 28; 6
lutego 2008 r., II UK 10/07, OSNP 2009, nr 9-10, poz. 123; 5 czerwca 2008 r., III
UK 11/08, OSNP 2009, nr 21-22, poz. 292; 3 października 2008 r., II UK 26/08,
LEX nr 513018; 6 maja 2009 r., II UK 359/08, LEX nr 509046).
Należy też wskazać, że wyrok Sądu Najwyższego z 5 kwietnia 2005 r., I UK
370/04, na który powołał się Sąd pierwszej instancji, nie uzasadnia odmiennego
poglądu. W tezie tego orzeczenia Sąd Najwyższy stwierdził, że pracą zarobkową,
której wykonywanie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy powoduje utratę
prawa do zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego na podstawie art.
17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U.
z 2005 r. Nr 31, poz. 267) jest każda aktywność ludzka zmierzająca do osiągnięcia
zarobku, w tym pozarolnicza działalność gospodarcza, choćby nawet polegająca na
czynnościach nieobciążających w istotny sposób organizmu przedsiębiorcy i
zarazem pracownika pozostającego na zwolnieniu lekarskim. Stwierdzenie to, w
okolicznościach faktycznych sprawy, odnosiło się jednak przede wszystkim do
każdego rodzaju pracy zarobkowej, wyrażając myśl, że także wykonywanie
8
działalności gospodarczej w okresie korzystania przez pracownika ze zwolnienia
chorobowego, pozbawia pracownika prawa do zasiłku chorobowego związanego z
zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy. Należy też wziąć pod uwagę, że
ubezpieczony w okresie od stycznia do grudnia 2000 r. podpisał 1.089 dokumentów
swojej firmy.
Sąd Okręgowy, oddalając apelację ubezpieczonego, nie wziął pod uwagę
wskazanej wyżej wykładni. Co więcej, Sąd ten w ogóle nie dokonał wykładni art. 17
ust. 1 ustawy zasiłkowej, ani nawet nie wskazał, czy podziela w tym zakresie
wykładnię zaprezentowaną przez Sąd Rejonowy, który (powołując się wyłącznie na
powyżej przedstawiony wyrok Sądu Najwyższego z 5 kwietnia 2005 r., I UK 370/04)
uznał, że przez pracę zarobkową należy rozumieć wszelką pracę zarobkową
wykonywaną na każdej podstawie prawnej albo bez takiej podstawy, bez względu
na wymiar czasu tej pracy. W tej sytuacji nie wiadomo, jaka interpretacja art. 17 ust.
1 doprowadziła Sąd Okręgowy do wydania zaskarżonego rozpoznawaną skargą
orzeczenia. Sąd nie dokonał również ustaleń faktycznych (podobnie jak Sąd
pierwszej instancji), które mogłyby stanowić podstawę do oceny, czy czynności
ubezpieczonego, uznane w decyzji za powód utraty przez niego prawa do zasiłku
chorobowego, miały charakter incydentalny i wymuszony okolicznościami, czy nie,
podczas gdy sporadyczność i charakter tych czynności muszą wynikać z ustaleń
faktycznych dokonanych przez sądy pierwszej i drugiej instancji (wyrok Sądu
Najwyższego z 6 lutego 2008 r., II UK 10/07). Sąd Okręgowy ograniczył się w
uzasadnieniu swojego wyroku, do zarzutów dotyczących ustaleń faktycznych, nie
dostrzegając, że ubezpieczony zarzucał także, powołując się na wyroki Sądu
Najwyższego (z 17 stycznia 2002 r., II UKN 710, i z 7 października 2003 r., II UK
76/03, (OSNP 2004 nr 14, poz. 247) błędną wykładnię tego przepisu.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art.
108 § 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.