Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 maja 2010 r., III CZP 26/10
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sędzia SA Jan Futro
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Mirosława N. i Wiesława O. przeciwko
Skarbowi Państwa – Wojskowemu Biuru Emerytalnemu w S. o zapłatę, oraz z
powództwa wzajemnego Skarbu Państwa – Wojskowego Biura Emerytalnego w S.
przeciwko Mirosławowi N. i Wiesławowi O. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 7 maja 2010 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 30
grudnia 2009 r.:
"Czy art. 10 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 roku o uposażeniu żołnierzy (jedn.
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 693 ze zm.) wyłącza stosowanie art. 410 § 2 k.c.
do świadczeń wypłaconych żołnierzowi w związku ze zwolnieniem z zawodowej
służby wojskowej w sytuacji gdy stwierdzono nieważność decyzji w sprawie
wypowiedzenia stosunku służbowego?"
podjął uchwałę:
Należność pieniężna wypłacona na zasadach określonych w art. 18 ust. 1
pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o uposażeniu żołnierzy (jedn. tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 693) nie podlega zwrotowi na podstawie przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu w przypadku stwierdzenia nieważności
decyzji o wypowiedzeniu stosunku zawodowej służby wojskowej żołnierzowi,
który tę należność otrzymał.
Uzasadnienie
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wyłoniło się w toku
rozpoznawania przez Sąd Okręgowy apelacji w dwóch sprawach połączonych do
wspólnego rozpoznania.
W pierwszej Mirosław N. domagał się zasądzenia od Skarbu Państwa –
Wojskowego Biura Emerytalnego w S. kwoty 28 606,56 zł tytułem części należności
za okres od dnia 1 lutego 2007 r. do dnia 31 stycznia 2008 r., przysługującej mu na
podstawie decyzji dowódcy właściwej jednostki wojskowej z dnia 31 stycznia
2007 r. w związku ze zwolnieniem go z zawodowej stałej służby wojskowej.
Dochodzona suma nie została powodowi wypłacona przez stronę pozwaną dlatego,
że wcześniej otrzymał on taką samą sumę tytułem należności za okres od dnia 1
listopada 2003 r. do dnia 31 października 2004 r. w związku ze zwolnieniem go z
zawodowej służby wojskowej w następstwie wypowiedzenia mu w dniu 6 grudnia
2002 r. stosunku zawodowej stałej służby wojskowej decyzją dowódcy właściwego
okręgu wojskowego, która to jednak decyzja utraciła moc wskutek stwierdzenia jej
nieważności przez Dowódcę Wojsk Lądowych decyzją z dnia 25 kwietnia 2006 r.
W pozwie wzajemnym Skarb Państwa dochodził od Mirosława N. również kwoty 28
606,56 zł, wskazując, że jest ono następstwem stwierdzenia nieważności decyzji z
dnia 6 grudnia 2002 r.
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2009 r. Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo
Mirosława N. i zasądził na jego rzecz dochodzoną kwotę 28 606, 56 zł tytułem
odszkodowania za wyrządzoną mu szkodę w wysokości niewypłaconej części
należności przysługującej na podstawie decyzji z dnia 31 stycznia 2007 r.,
natomiast powództwo wzajemne oddalił. Mirosław N. nie był, zdaniem Sądu
Rejonowego, obowiązany zwrócić Skarbowi Państwa kwoty 28 606,56 zł
dochodzonej powództwem wzajemnym; mimo stwierdzenia nieważności decyzji z
dnia 6 grudnia 2002 r., w wyniku której wypłacono Mirosławowi N. kwotę 28 606,56
zł, przepis art. 77 ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy
zawodowych (Dz.U. Nr 179, poz. 1750; jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 141, poz. 892
ze zm. – dalej: "u.s.ż.z.") wykluczał obowiązek jej zwrotu przez Mirosława N.
Skarb Państwa zaskarżył wyrok w części oddalającej powództwo wzajemne.
W drugiej sprawie zapłata kwoty 27 527,04 zł stanowiła przedmiot żądania
zarówno pozwu głównego Wiesława O. przeciwko Skarbowi Państwa –
Wojskowemu Biuru Emerytalnemu w S., jak i pozwu wzajemnego Skarbu Państwa
– Wojskowego Biura Emerytalnego w S. przeciwko Wiesławowi O. Kwota 27 527,04
zł została wypłacona Wiesławowi O. jako należność za okres od dnia 1 czerwca
2003 r. do dnia 31 maja 2004 r. w związku ze zwolnieniem go z zawodowej stałej
służby wojskowej w wyniku wypowiedzenia mu stosunku służby wojskowej decyzją
dowódcy właściwego okręgu wojskowego z dnia 6 grudnia 2002 r., która jednak
utraciła moc wskutek stwierdzenia jej nieważności przez Dowódcę Wojsk Lądowych
decyzją z dnia 25 kwietnia 2006 r. Następnie Wiesław O. nie otrzymał części
należności za okres od dnia 1 lutego 2007 r. do dnia 31 stycznia 2008 r.,
przysługującej mu na podstawie decyzji dowódcy właściwej jednostki z dnia 31
stycznia 2007 r. w związku z przeniesieniem go do rezerwy. Część należności,
której nie otrzymał, była równa kwocie 27 527,04 zł wypłaconej mu w wyniku decyzji
z dnia 6 grudnia 2002 r.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 28 sierpnia 2009 r. uwzględnił zarówno
powództwo główne, jak i wzajemne. Uwzględniając powództwo wzajemne wyjaśnił,
że należność wypłacona Wiesławowi O. na skutek zwolnienia go z zawodowej
służby wojskowej decyzją z dnia 6 grudnia 2002 r. była świadczeniem nienależnym.
Stwierdzenie nieważności wymienionej decyzji usunęło wszystkie jej skutki,
spowodowało zatem także odpadnięcie podstawy prawnej wypłaty kwoty
przewidzianej w art. 18 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o uposażeniu żołnierzy, od
dnia 1 lipca 2004 r. noszącej nazwę „o uposażeniu żołnierzy niezawodowych” (jedn.
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 693 ze zm. – dalej: "u.u.ż."). Kwalifikacji wypłaty
tej kwoty jako świadczenia nienależnego nie sprzeciwiał się, zdaniem Sądu
Rejonowego, art. 10 tej ustawy. Według tego przepisu, uposażenie i inne
należności pieniężne pobrane przez żołnierza, przysługujące mu według zasad
obowiązujących w dniu wypłaty, nie podlegają zwrotowi, jeżeli dalsze przepisy nie
stanowią inaczej. Zasady, o których mowa w tym przepisie, przewidywały wypłatę
świadczenia żołnierzowi zwolnionemu ze służby wojskowej, a ze względu na
stwierdzenie nieważności decyzji z dnia 6 grudnia 2002 r. nie można przyjąć, że
Wiesław O. w chwili wypłacenia mu objętej sporem kwoty był żołnierzem
zwolnionym ze służby wojskowej.
Wyrok Sądu Rejonowego z dnia 28 sierpnia 2009 r. zaskarżył Wiesław O. w
części uwzględniającej powództwo wzajemne Skarbu Państwa.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację od wskazanych wyroków Sądu
Rejonowego, powziął wątpliwości co do wykładni art. 10 u.u.ż., którego
odpowiednikiem w obecnym stanie prawnym jest art. 77 u.s.ż.z. Wątpliwości
dotyczą stosunku tego przepisu do art. 410 § 2 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Gdy w sprawach, których dotyczy przedstawione zagadnienie prawne, po raz
pierwszy doszło do wypowiedzenia stosunków zawodowej stałej służby wojskowej
żołnierzom pozostającym w sporze (6 grudnia 2002 r.), skutków tego
wypowiedzenia w zakresie istotnym z punktu widzenia rozstrzygnięcia
przedstawionego zagadnienia prawnego dotyczył przede wszystkim art. 18 u.u.ż.
Przewidywał on w szczególności, że żołnierzom zwolnionym z zawodowej służby
wojskowej pełnionej jako służba stała przysługuje m.in. co miesiąc przez okres roku
po zwolnieniu ze służby uposażenie zasadnicze wraz z dodatkami o charakterze
stałym, należne na ostatnim zajmowanym stanowisku służbowym (ust. 1 pkt 1);
świadczenie to wchodziło w zakres innych należności przysługujących żołnierzowi
w związku ze zwolnieniem z zawodowej służby wojskowej. Ponadto art. 18 u.u.ż.
wskazywał wyjątkowe sytuacje, w których to świadczenie nie przysługiwało
żołnierzowi zwolnionemu ze służby (ust. 2 i 3) oraz rozstrzygał kwestie związane ze
zbiegiem uprawnienia do tego świadczenia z uprawnieniem do zaopatrzenia
emerytalnego i możliwością jednorazowego pobrania omawianego świadczenia z
góry (ust. 4 i 5).
Zgodnie z § 17 ust. 2 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 15
czerwca 2000 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o uposażeniu
żołnierzy (Dz.U. Nr 63, poz. 729 ze zm.), wypłaty świadczenia w wysokości
dwunastomiesięcznego uposażenia należnego w związku ze zwolnieniem z
zawodowej służby wojskowej dokonywało wojskowe biuro emerytalne właściwe
według miejsca zamieszkania żołnierza. W myśl zaś § 1 rozporządzenia Ministra
Obrony Narodowej z dnia 16 marca 1993 r. w sprawie określenia organów
wojskowych i organów wojskowych wyższego stopnia, właściwych w sprawach
określonych w ustawie o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz w ustawie o
uposażeniu żołnierzy (Dz.U. Nr 23, poz. 101), organami wojskowymi w rozumieniu
kodeksu postępowania administracyjnego, właściwymi w sprawach określonych w
ustawie z dnia 30 czerwca 1970 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (jedn.
tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 8, poz. 31 ze zm.) oraz w ustawie z dnia 17 grudnia 1974 r.
o uposażeniu żołnierzy, byli dowódcy jednostek wojskowych stosownie do ich
uprawnień w zakresie danych spraw, wynikających z przepisów wymienionych
ustaw i aktów prawnych wydanych na ich podstawie.
Podobnie według obowiązującego od dnia 1 lipca 2004 r. przepisu art. 95
u.s.ż.z., żołnierzowi zwolnionemu z zawodowej służby wojskowej przysługuje m.in.
przez okres jednego roku po zwolnieniu ze służby wypłacane co miesiąc
świadczenie pieniężne w wysokości kwoty uposażenia zasadniczego wraz z
dodatkami o charakterze stałym, należnego w ostatnim dniu pełnienia służby.
Artykuł 96 precyzuje przesłanki pozytywne (ust. 1 i 2) i negatywne (ust. 4) nabycia
uprawnienia do tego świadczenia, rozstrzyga kwestie związane ze zbiegiem
uprawnienia do tego świadczenia z uprawnieniem do zaopatrzenia emerytalnego
(ust. 3), dopuszcza możliwość pobrania omawianego świadczenia jednorazowo z
góry (ust. 5), reguluje terminy jego wypłaty (ust. 6), wskazuje jednostkę dokonującą
wypłaty (ust. 7) oraz precyzuje sposób wypłaty (ust. 9). W myśl art. 96 ust. 7 u.s.ż.z.
obowiązującego od chwili wejścia w życie tej ustawy, tj. od dnia 1 lipca 2004 r.,
wypłaty świadczenia w wysokości dwunastomiesięcznego uposażenia należnego w
związku ze zwolnieniem z zawodowej służby wojskowej dokonuje wojskowy organ
emerytalny właściwy "dla adresu zameldowania" żołnierza. Zgodnie z art. 96 ust. 9
u.s.ż.z., dodanym z mocą od dnia 1 stycznia 2008 r. przez art. 1 pkt 42 lit. b ustawy
z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy
zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 176, poz. 1242),
wypłaty świadczenia w wysokości dwunastomiesięcznego uposażenia należnego w
związku ze zwolnieniem z zawodowej służby wojskowej dokonuje się na pisemny
wniosek żołnierza, na podstawie decyzji wojskowego organu emerytalnego
właściwego "dla adresu zameldowania” żołnierza. Ponadto należy powołać art. 104
u.s.ż.z., który głosi, że jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, organem
właściwym w sprawach określonych w przepisach rozdziału tej ustawy,
dotyczącego uposażenia i innych należności pieniężnych żołnierzy zawodowych, są
dowódcy jednostek woskowych.
Z przytoczonych przepisów wynika, że zarówno według dawnego stanu
prawnego, obowiązującego przed dniem 1 lipca 2004 r., jak i obecnego,
obowiązującego od dnia 1 lipca 2004 r., nabycie uprawnienia do świadczenia w
wysokości dwunastomiesięcznego uposażenia przez zwolnionego z zawodowej
służby wojskowej żołnierza wynika z mocy prawa. Powstanie tego skutku zależy od
zwolnienia żołnierza z zawodowej służby wojskowej w okolicznościach, które
uprzednio wskazywał art. 18 u.u.ż., a obecnie określa art. 95 i 96 u.s.ż.z. To, że
skutek ten powstaje ex lege w ramach niepracowniczego administracyjnego
stosunku zatrudnienia żołnierza zawodowego, a więc stosunku charakteryzującego
się cechami, w konsekwencji których sprawy o uposażenie i inne należności
przysługujące żołnierzowi są co do zasady, według utrwalonego orzecznictwa,
wyłączone z drogi przed sądem powszechnym, nie wyklucza oczywiście
podejmowania decyzji administracyjnych w sprawach związanych z tym skutkiem
(por. uchwała składu siedmiu sędziów Sąd Najwyższego z dnia 18 listopada
2009 r., II PZP 7/09, OSNP 2010, nr 7-8, poz. 82, uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 9 lipca 2009 r., III CZP 44/09, OSNC 2010, nr 2, poz. 27, uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 106/07, OSNC 2008, nr 12, poz.
134 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1996 r., III PO 12/96,
OSNAPUS 1997, nr 7, poz. 120).
W wyroku z dnia 3 marca 2009 r., II SA/Wa 1558/08 (nie publ.) Wojewódzki
Sąd Administracyjny w Warszawie wyraził na tle art. 95 i 96 u.s.ż.z. i przepisów z
nimi związanych zapatrywanie, że decyzja wojskowego organu emerytalnego, o
której mowa w art. 96 ust. 9 u.s.ż.z., powinna być poprzedzona decyzją właściwego,
zgodnie z art. 104 u.s.ż.z., dowódcy jednostki wojskowej, w której żołnierz ostatnio
pełnił służbę, stwierdzającą przysługiwanie żołnierzowi w związku ze zwolnieniem z
zawodowej służby wojskowej uprawnienia do świadczenia w wysokości
dwunastomiesięcznego uposażenia oraz określającą wysokość tego świadczenia
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2009 r., III CZP 27/09, nie
publ.). Decyzja ta wiąże wojskowy organ emerytalny przy wydawaniu decyzji
przewidzianej w art. 96 ust. 9 u.s.ż.z. W swej decyzji wojskowy organ emerytalny
powinien orzec o wypłacie żołnierzowi świadczenia w wysokości ustalonej w decyzji
dowódcy jednostki, a ponadto rozstrzygnąć, zgodnie z wnioskiem żołnierza, o
sposobie wypłaty tego świadczenia. Decyzja ta nie jest typową decyzją
administracyjną, ma jedynie charakter techniczny, ewidencyjny; nie przysługuje od
niej odwołanie ani skarga do sądu administracyjnego.
Tego zapatrywania nie można zaakceptować w zakresie, w którym odmawia
się przewidzianej w art. 96 ust. 9 u.s.ż.z. decyzji wojskowego organu emerytalnego
charakteru zaskarżalnej decyzji administracyjnej. Może także budzić wątpliwości,
przyświecające temu zapatrywaniu, założenie potrzeby dwukrotnego ustalania
wysokości świadczenia należnego żołnierzowi w związku ze zwolnieniem z
zawodowej służby wojskowej. O ile rozstrzygnięcie przez właściwego – w świetle
art. 104 ust. 9 u.s.ż.z., a uprzednio w świetle § 1 rozporządzenia Ministra Obrony
Narodowej z dnia 16 marca 1993 r. – dowódcę jednostki wojskowej o tym, czy
żołnierzowi zwolnionemu z zawodowej służby wojskowej przysługuje należne z tego
tytułu świadczenie oraz o składnikach tego świadczenia, może wydawać się
potrzebne, o tyle trudno tak samo ocenić potrzebę ustalenia przez tego dowódcę
wysokości wspomnianego świadczenia, skoro i tak ma je obliczyć na podstawie
miarodajnych przesłanek wojskowy organ emerytalny. Wykładnię zakładającą
wydanie przez właściwy organ decyzji określającej wysokość świadczenia
przysługującego żołnierzowi w związku ze zwolnieniem z zawodowej służby
wojskowej można jednak pominąć, gdyż w stanie prawnym obowiązującym przed
dniem 1 lipca 2004 r. ukształtowała się praktyka – kontynuowana początkowo także
na gruncie stanu prawnego obowiązującego od dnia 1 lipca 2004 r. – zgodnie z
którą po wydaniu decyzji zwalniającej żołnierza z zawodowej służby wojskowej
przesyłano jednostce wypłacającej żołnierzowi należności związane ze zwolnieniem
z zawodowej służby wojskowej tę decyzję oraz inne dokumenty potrzebne do
obliczenia świadczenia z tytułu zwolnienia z zawodowej służby wojskowej,
jednostka ta zaś na tej podstawie obliczała wysokość tego świadczenia i
dokonywała jego wypłaty. W ramach tej praktyki nie dochodziło zatem do ustalenia
wysokości świadczenia należnego żołnierzowi w związku ze zwolnieniem z
zawodowej służby wojskowej w formie decyzji administracyjnej; wypłata była
czynnością materialnotechniczną (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego
z dnia 19 stycznia 2006 r., I OSK 162/05, nie publ., wyrok Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 9 lutego 2007 r., I OSK 681/06, nie publ., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 listopada 2008 r., II PK 99/08, nie publ., postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2009 r., III CZP 27/09, nie publ. oraz uchwała
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 2009 r., II PZP
7/09).
Zgodnie z tą praktyką, również w sprawach, na tle których wyłoniło się
przedstawione zagadnienie prawne, nie doszło do wydania decyzji ustalających
wysokość świadczeń wypłaconych w wyniku wypowiedzenia stosunku służby
wojskowej decyzjami z dnia 6 grudnia 2002 r. Ma to istotne znaczenie z punktu
widzenia przedstawionego zagadnienia prawnego, stwierdzenie bowiem
nieważności decyzji wydanych w dniu 6 grudnia 2002 r. spowodowało, że
żołnierzom zwolnionym tymi decyzjami ze służby ostatecznie nie przysługiwało
uprawnienie do świadczenia przewidzianego w art. 18 ust. 1 u.u.ż. Jakkolwiek w
dniu wypłacenia im tego świadczenia istnienie stosownych przesłanek uprawnienia
do niego zostało wykazane, to jednak ze względu na moc wsteczną stwierdzenia
nieważności wspomnianych decyzji, po dokonaniu tego stwierdzenia należało
przyjąć, że przesłanka w postaci zwolnienia ze stałej zawodowej służby wojskowej
nie wystąpiła (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2000 r.,
III CKN 949/00, OSNC 2000, nr 12, poz. 228, i III CKN 1024/00, nie publ.). Nie było
przy tym przeszkód w uwzględnieniu wskazanych następstw wstecznych skutków
stwierdzenia nieważności decyzji z dnia 6 grudnia 2002 r., dlatego właśnie, że w
sprawach, na tle których wyłoniło się przedstawione zagadnienie prawne, nie doszło
do wydania decyzji ustalających wysokość świadczeń wypłaconych z powołaniem
się na art. 18 u.u.ż. Gdyby w sprawach tych doszło do wydania takich decyzji,
przedstawione zagadnienie prawne byłoby bezprzedmiotowe, ponieważ co do
wysokości wypłaconych świadczeń, jako należnych w tej wysokości, wiązałyby te
decyzje (art. 16 k.p.a.; por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada
2004 r., V CK 251/04, "Przegląd Sądowy" 2006, nr 3, s. 113, oraz uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2007 r., III CZP 46/07,
OSNC 2008, nr 3, poz. 30).
W związku z brakiem w przedstawionych okolicznościach podstaw prawnych
do wypłacenia świadczeń przewidzianych w art. 18 ust. 1 u.u.ż. nasuwa się pytanie
o drogę właściwą do rozpoznania sprawy o zwrot tych świadczeń; czy jest nią – jak
przyjęły Sądy orzekające – postępowanie przed sądem powszechnym, czy
postępowanie administracyjne. U podstaw rozstrzygnięcia tej kwestii powinien leżeć
stan prawny uwzględniający zmianę miarodajnej regulacji, dokonaną z mocą od
dnia 1 lipca 2004 r., ponieważ o zwrocie wypłaconych świadczeń mogła być mowa
dopiero po stwierdzeniu nieważności decyzji z dnia 6 grudnia 2002 r., a
stwierdzenie to nastąpiło w 2006 r. Jeżeliby właściwą drogą do rozpoznania sprawy
o zwrot świadczeń pozostawało postępowanie administracyjne, to nie byłoby
oczywiście możliwe udzielenie odpowiedzi na pytanie, zawierające przedstawione
zagadnienie prawne (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4
października 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004, nr 1, poz. 7).
Jednakże, choć sprawy o uposażenie i inne należności przysługujące
żołnierzowi są objęte co do zasady postępowaniem administracyjnym, należy
podzielić stanowisko o przynależności spraw o zwrot rozpatrywanych świadczeń do
drogi przed sądem powszechnym. Mimo że niepracowniczy administracyjny
stosunek zatrudnienia żołnierza zawodowego może obejmować także takie
działania właściwego organu administracyjnego, które należą do innych aktów lub
czynności w rozumieniu art. 3 § 2 pkt 4 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o
postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.;
por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada
2009 r., II PZP 7/09), nie można przyjąć, że załatwienie sprawy zwrotu
rozpatrywanych świadczeń następuje w postępowaniu administracyjnym w sposób
niepolegający na wydaniu decyzji administracyjnej.
Naczelny Sąd Administracyjny w wyrokach z 19 stycznia 2006 r., I OSK
162/05, oraz z 9 lutego 2007 r., I OSK 681/06, wykazał brak w stanie prawnym
obowiązującym przed dniem 1 lipca 2004 r. normy, z której wynikałaby podstawa do
wydania decyzji w sprawie zwrotu bezpodstawnie pobranego świadczenia
przysługującego w związku ze zwolnieniem z zawodowej służby wojskowej.
W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 3 marca
2009 r., II SA/Wa 1558/08, pogląd ten został podtrzymany na gruncie obecnego
stanu prawnego w odniesieniu do wojskowego organu emerytalnego. Jest on
aktualny także w odniesieniu do dowódcy jednostki.
Kompetencji dowódcy jednostki do wydania decyzji w sprawie zwrotu
bezpodstawnie pobranego świadczenia przysługującego w związku ze zwolnieniem
z zawodowej służby wojskowej nie można wywieść w szczególności z art. 103 ust.
1 u.s.ż.z., nawet przy założeniu, że dowódca jednostki może dokonywać potrąceń,
o których mowa w tym przepisie. Zastosowanie art. 87 § 1 pkt 1, 3 i 4 oraz § 5, a
także art. 91 § 1 k.p., do których odsyła art. 103 ust. 1 u.s.ż.z., nie wchodzi w grę w
odniesieniu do roszczeń o zwrot bezpodstawnie pobranego świadczenia,
przysługującego w związku ze zwolnieniem z zawodowej służby wojskowej,
natomiast zastosowanie do tych roszczeń art. 87 § 1 pkt 2 k.p., objętego także
odesłaniem zawartym w art. 103 u.s.ż.z., mogłoby wchodzić w grę tylko wtedy,
gdyby roszczenia te były stwierdzone tytułem wykonawczym. Brak jednak
przepisów uzasadniających wydanie w odniesieniu do tych roszczeń
administracyjnych tytułów wykonawczych. Umocowanie do wydania decyzji w
sprawie zwrotu bezpodstawnie pobranego świadczenia przysługującego w związku
ze zwolnieniem z zawodowej służby wojskowej wymagałoby ustanowienia regulacji
podobnej do dotyczącej np. nadpłaty podatku (zob. art. 72-80 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60
ze zm.; por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2009 r., II CSK 26/09,
OSNC-ZD 2010, nr A, poz. 13).
Wytoczone przed sąd powszechny sprawy o zwrot świadczeń, o których
mowa w art. 18 ust. 1 u.u.ż., z powołaniem się na brak ustawowych przesłanek
uzasadniających ich wypłatę, podlegają więc rozpoznaniu w postępowaniu przed
tym sądem (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1999 r., II CKN
340/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 161). Z uzasadnienia żądań pozwu wynika, że
powinno się to odbywać według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, nie
ulega bowiem wątpliwości, że podstawą prawną uzyskania korzyści majątkowej
kosztem innej osoby w rozumieniu art. 405 k.c. może być także ustawa (norma
ustawowa) uzależniająca skutek prawny w postaci definitywnego uzyskania tej
korzyści od powstania określonego zdarzenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
17 listopada 1998 r., III CKN 18/98, nie publ.). Jeżeli zdarzenie to nie nastąpi,
uzyskana korzyść, której definitywne nabycie ustawa wiąże z tym zdarzeniem,
stanowi bezpodstawne wzbogacenie.
Ujmując rzecz dokładniej, świadczenia przewidziane w art. 18 ust. 1 u.u.ż.
wypłacone żołnierzom w sprawach, na tle których wyłoniło się przedstawione
zagadnienie prawne, powinny być traktowane jako nienależne świadczenie (art. 410
i 411 k.c.). Choć żołnierz zawodowy pozostaje w niepracowniczym
administracyjnym stosunku zatrudnienia i uposażenie oraz inne należności są mu
wypłacane w ramach tego stosunku, a przepisy art. 410 i 411 k.c. łączą nienależne
świadczenie z zobowiązaniem ujmowanym jako stosunek cywilnoprawny (zob. art.
353 w związku z art. 1 k.c.; por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 września
1997 r., III CKN 162/97), to przysporzenia majątkowe dokonywane w związku z
niepracowniczym administracyjnym stosunkiem zatrudnienia wykazują tak daleko
idące podobieństwo ze świadczeniami, które mają na względzie art. 410 i 411 k.c.,
że przepisy te mogą być do nich stosowane w drodze analogii. Rozwiązanie to
harmonizuje z poglądem o dopuszczalności analogicznego stosowania w
określonych sytuacjach niektórych przepisów kodeksu cywilnego do stosunków
publicznoprawnych (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 października
2000 r., IV CKN 144/00, OSNC 2001, nr 4, poz. 60).
Wypłata żołnierzowi świadczenia przewidzianego w art. 18 ust. 1 u.u.ż. w
związku ze zwolnieniem go z zawodowej służby wojskowej decyzją, której
nieważność następnie stwierdzono, mogłaby uzasadniać roszczenie o zwrot tego
świadczenia ze względu na odpadnięcie jego podstawy (condictio causa finita).
Według art. 410 § 2 k.c., kryterium wyodrębnienia tego rodzaju roszczenia o zwrot
nienależnego świadczenia stanowi istnienie podstawy świadczenia w chwili jego
spełnienia i późniejsze jej odpadniecie. Wymaganie istnienia podstawy świadczenia
w chwili jego spełnienia jest zachowane także w razie podważenia z mocą
wsteczną zdarzenia będącego źródłem zobowiązania, w wykonaniu którego
świadczenie nastąpiło; świadczenie staje się nienależne i podlega obowiązkowi
zwrotu dopiero z chwilą odpadnięcia jego podstawy. Przykładowo, art. 410 § 2 k.c.
świadczenie jest nienależne ze względu na odpadnięcie podstawy świadczenia w
razie, działającego ex tunc, uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli
przez stronę umowy zobowiązującej, w której wykonaniu świadczenie zostało
spełnione (art. 84 i 87 k.c.; zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 października
1997 r., I CKN 263/97, nie publ.) lub w razie, działającego także ex tunc, uchylenia
decyzji administracyjnej będącej źródłem stosunku cywilnoprawnego, w wykonaniu
którego świadczenie nastąpiło (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca
2003 r., I CKN 390/01, OSP 2005, nr 9, poz. 111). Między wypłatą przewidzianego
w art. 18 ust. 1 u.u.ż. świadczenia żołnierzowi w związku ze zwolnieniem go z
zawodowej służby wojskowej decyzją, której nieważność następnie stwierdzono, a
podanymi wyżej przykładami zachodzi istotne podobieństwo. Chociaż decyzja o
zwolnieniu żołnierza z zawodowej służby wojskowej nie była podstawą świadczenia
przewidzianego w art. 18 ust. 1 u.u.ż., to jednak stanowiła zasadniczy element
stanu faktycznego uzasadniającego, zgodnie z tym przepisem, przyznanie
zwolnionemu żołnierzowi określonego w tym przepisie świadczenia. Dopóki nie
nastąpiło stwierdzenie nieważności tej decyzji, dopóty stan ten istniał, a zatem w
chwili wypłaty żołnierzowi przewidzianego w art. 18 ust. 1 u.u.ż. świadczenia istniała
podstawa prawna tego świadczenia. Odpadła ona dopiero później, wraz z
wywierającym skutek ex tunc stwierdzeniem nieważności decyzji o zwolnieniu
żołnierza z zawodowej służby.
W świetle przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu uzyskanie bez podstawy
prawnej korzyści kosztem innej osoby nie wystarczy jednak do przyznania
roszczenia o zwrot tej korzyści. Przede wszystkim mogą wystąpić przeszkody do
żądania zwrotu wzbogacenia już nieistniejącego (art. 409 k.c.). Z punktu widzenia
obowiązku zwrotu wzbogacenia, które już nie istnieje, istotne znaczenie ma
powinność wzbogaconego liczenia się z obowiązkiem zwrotu w chwili wyzbycia się
lub zużycia korzyści. To, że roszczenie o zwrot świadczenia ze względu na
odpadnięcie jego podstawy powstaje dopiero z chwilą odpadnięcia tej podstawy, nie
wyklucza powinności wzbogaconego liczenia się z obowiązkiem zwrotu
wzbogacenia także w okresie wcześniejszym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
3 października 2005 r., III PK 82/05, OSNP 2006, nr 15-16, poz. 239), niemniej
jeżeli do odpadnięcia podstawy prawnej świadczenia dochodzi wskutek
stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej, w orzecznictwie –
akceptowanym w tym zakresie przez piśmiennictwo – przyjmuje się, że nie można
ze względu na zakładane zaufanie do prawidłowego działania organów
państwowych wymagać od osoby, która otrzymała świadczenie, aby liczyła się ona
z obowiązkiem zwrotu uzyskanej korzyści przed otrzymaniem stosownej informacji
o podważeniu decyzji w odpowiednim postępowaniu (zob. uzasadnienie uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 1995 r., III CZP 46/95, OSNC 1995, nr 7-8,
poz. 115 oraz orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 1952 r., C 809/52,
OSN 1954, nr 2, poz. 27). (...)
Gdy stwierdzenie nieważności decyzji nastąpiło – tak jak w sprawach, na tle
których wyłoniło się przedstawione zagadnienie prawne – po dniu 30 czerwca
2004 r., istotne znaczenie ma art. 77 u.s.ż.z. (będący kontynuacją art. 10 u.u.ż.),
zgodnie z którym uposażenie i inne należności pobrane przez żołnierza
zawodowego, przysługujące mu według zasad obowiązujących w dniu wypłaty, nie
podlegają zwrotowi. Przepis ten może mieć doniosłość prawną tylko w razie
przyjęcia, że wyklucza roszczenie Skarbu Państwa o zwrot nienależnego
świadczenia w przypadkach następczego odpadnięcia podstawy wypłaconych
żołnierzowi kwot tytułem uposażenia lub innych należności. Zgodnie z takim
rozumieniem tego przepisu, jeżeli w dniu wypłaty istniał stan uzasadniający jej
dokonanie, to pobrane przez żołnierza uposażenie lub inne należności
przysługiwały mu „według zasad obowiązujących w dniu wypłaty” i w konsekwencji
nie można żądać ich zwrotu, choćby później stan ten został podważony. Trudno
wskazać inne rozumieniu tego przepisu, przy którym zachowałby on doniosłość
prawną. Tej oceny nie podważa art. 72 ust. 2 u.s.ż.z., który stanowi, że z tytułu
pełnienia zawodowej służby wojskowej żołnierz zawodowy otrzymuje tylko jedno
uposażenie; nie dotyczy on w ogóle kwestii zwrotu pobranego uposażenia ani tym
bardziej – na co jednoznacznie wskazuje porównanie go z art. 103 ust. 2 u.s.ż.z. –
innych należności.
Podsumowując, gdyby nie obowiązywał art. 77 u.s.ż.z., wypłata
przewidzianego w art. 18 ust. 1 u.u.ż. świadczenia żołnierzowi w związku ze
zwolnieniem go z zawodowej służby wojskowej decyzją, której nieważność
stwierdzono po dniu 30 czerwca 2004 r., mogłaby doprowadzić do powstania w dniu
stwierdzenia nieważności tej decyzji roszczenia o zwrot tego świadczenia ze
względu na odpadnięcie jego podstawy, opartego na przepisach o bezpodstawnym
wzbogaceniu. Obowiązujący od dnia 1 lipca 2004 r. art. 77 u.s.ż.z., o treści
pokrywającej się z art. 10 u.u.ż., wyłącza jednak powstanie wówczas takiego
roszczenia. Inną kwestią jest przyczyna rozwiązania zawartego w art. 77 u.s.ż.z. i
ocena jego potrzeby; można przypuszczać, że u jego podstaw leży zamiar
zapewnienia żołnierzom szczególnej pozycji prawnej lub względy pragmatyczne,
wynikające z prognozy, że w wielu sytuacjach spory rozstrzygane na podstawie
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu i tak zakończyłyby się dla Skarbu
Państwa negatywnym rezultatem, wynikającym z zastosowania art. 409 k.c.
Z tych względów rozstrzygnięto przedstawione zagadnienie prawne, jak w
uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).