Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 15/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 lipca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Gminy W.
przeciwko Anieli K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 lipca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 17
września 2009 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok i zmienia wyrok Sądu
Rejonowego z dnia 20 maja 2009 r., w ten sposób, że
zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 54.643 zł
(słownie: pięćdziesiąt cztery tysiące sześćset
czterdzieści trzy złote) wraz z ustawowymi odsetkami
od dnia 8 października 2008 r. do dnia zapłaty;
2) orzeka, że stronę pozwaną obciąża obowiązek
poniesienia na rzecz strony powodowej
kosztów procesu przed sądami obu instancji oraz
kosztów postępowania kasacyjnego, pozostawiając
szczegółowe ich wyliczenie referendarzowi sądowemu.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo Gminy W. o zapłatę kwoty
stanowiącej równowartość bonifikaty udzielonej przez powódkę przy dokonywaniu
sprzedaży mieszkania córce pozwanej. Sąd ten dokonał ustalenia, że córka
pozwanej nabyła mieszkanie od powodowej Gminy w dniu 18 lutego 2008 r.
za cenę uwzględniającą sporną obecnie bonifikatę, którego własność przeniosła
następnie umową darowizny z dnia 13 maja 2008 roku na pozwaną (matkę
darczyńcy), a z kolei pozwana zbyła to mieszkanie w dniu 12 sierpnia 2008 roku
osobie trzeciej, przeznaczając w znacznej części uzyskaną ze sprzedaży
mieszkania sumę na budowę domu jednorodzinnego.
O oddaleniu powództwa przesądziło stanowisko Sądu Rejonowego,
że wyjątki od zasady zwrotu bonifikaty określone w art. 68 ust. 2a ustawy z
21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2004 r. Nr 261,
poz. 2603 ze zm.), zwanej dalej u.g.n., mają odpowiednie zastosowanie również
w sytuacjach określonych w art. 68 ust. 2b u.g.n., a więc dotyczą także osób
bliskich pierwotnego nabywcy, czyli także i pozwanej. Zastosowanie zatem do
pozwanej art. 68 ust. 2a pkt 5 u.g.n. było w ocenie Sądu uzasadnione, skoro
wykazała ona, że środki uzyskane ze sprzedaży mieszkania niemalże w całości
przeznaczyła na cele mieszkaniowe przed upływem 12 miesięcy od daty sprzedaży
tego lokalu.
Apelację powodowej Gminy oddalił Sąd drugiej instancji, który podzielił
zarówno ustalenia faktyczne, jak i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy zanegował zaprezentowaną w apelacji ocenę prawną powodowej
Gminy, że przepisu art. 68 ust. 2a u.g.n. nie należy stosować do osób bliskich,
o których stanowi art. 68 ust. 2b u.g.n. skoro z ostatniego z wymienionych
przepisów wynika, że przepis art. 68 ust. 2 stosuje się odpowiednio do osoby
bliskiej. W ocenie Sądu odwoławczego, skoro pozwana przeznaczyła środki
uzyskane ze sprzedaży mieszkania niemalże w całości na budowę domu, a więc
dokonała sprzedaży nieruchomości w celu pozyskania środków na polepszenie
swoich warunków mieszkaniowych, to uprawniało to do przyjęcia, że nieruchomość
nie została zbyta przez nią na inne cele niż uzasadniające udzielenie bonifikaty.
3
Powódka zaskarżyła w całości wyrok Sądu drugiej instancji, opierając skargę
kasacyjną na zarzutach naruszenia prawa materialnego, a mianowicie:
- - błędnej wykładni art. 68 ust. 2b u.g.n. w następstwie nieprawidłowego
uznania, że do osób bliskich, o których mowa w tym przepisie, należy
stosować nie tylko art. 68 ust. 2 przywołanej ustawy, ale także art. 68 ust. 2a
u.g.n.;
- - niewłaściwego zastosowania art. 68 ust. 2a u.g.n. polegającego na
jego nieuprawnionym zastosowaniu do osób wymienionych w art. 68 ust. 2b
u.g.n.;
- - niewłaściwego zastosowania art. 2, art. 7 i art. 10 w zw. z art. 8 ust. 2
Konstytucji RP poprzez wkroczenie władzy sądowniczej w kompetencje
władzy ustawodawczej w wyniku dokonania nieuprawnionej wykładni
rozszerzającej art. 68 ust. 2b u.g.n., bo obejmującej wymienione w nim
osoby bliskie zwolnieniem z obowiązku zwrotu bonifikaty przewidzianym
w art. 68 ust. 2a u.g.n.
Skarżąca wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i orzeczenie
co do istoty sprawy poprzez uwzględnienie powództwa.
Pozwana w swej odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o jej oddalenie
w całości i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, sprzeciwiając się
stanowisku strony skarżącej, że przepisy ustawy wyłączające obowiązek zwrotu
bonifikaty nie znajdują zastosowania do osób bliskich pierwotnego nabywcy
mieszkania od Gminy, które to osoby środki uzyskane ze zbycia mieszkania
przeznaczyły na cele mieszkaniowe.
W piśmie procesowym z dnia 11 stycznia 2010 r. powodowa Gmina
podtrzymała w całości swoje wnioski i twierdzenia zgłoszone w dotychczasowym
toku postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia przepisów prawa
materialnego zmierzają w swej treści do kwestionowania przez skarżącego
4
prawidłowości dokonanej przez Sądy meriti wykładni przepisu art. 68 ust. 2b u.g.n.
W jego ocenie wykładnia przywołanego przepisu, wbrew stanowisku Sądów
orzekających w sprawie, nie daje podstaw do przyjęcia, iż wobec osoby bliskiej
zobowiązanej do zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji
stosuje się odpowiednio przepis art. 68 ust. 2a u.g.n., zwalniający z obowiązku
zwrotu przedmiotowej kwoty w sytuacjach enumeratywnie wskazanych w tym
przepisie. Kasator twierdzi bowiem, odwołując się do efektów wykładni językowej
art. 68 ust. 2b u.g.n., że przepis ten nakazuje odpowiednie stosowanie tylko ust. 2
przywołanego artykułu statuującego obowiązek zwrotu przez nabywcę kwoty
równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji. Nie ma natomiast podstaw, wobec
braku wyraźnego odesłania w ust. 2b, do stosowania wobec osoby bliskiej, która
dokonała „dalszego" zbycia nieruchomości lub jej wykorzystania niezgodnie
z celem uzasadniającym udzielenie bonifikaty, przepisu art. 68 ust. 2a u.g.n.
zwalniającego od obowiązku zwrotu przedmiotowej kwoty w przypadkach
wskazanych w tym przepisie.
Odnosząc się do podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów należy na
wstępie zaznaczyć, że w następstwie nowelizacji ustawy o gospodarce
nieruchomościami dokonanej ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie
ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz zmianie niektórych innych ustaw
(Dz.U. z 2007 r. Nr 173, poz. 1218) z dniem 22 października 2007 roku nastąpiło
między innymi rozszerzenie katalogu podmiotów zobowiązanych do zwrotu kwoty
równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji. Ustawą tą dodano bowiem do art.
68 u.g.n. ustęp 2b nakazujący odpowiednie stosowanie do osoby bliskiej, która
zbyła lub wykorzystała nieruchomość na inne cele niż cele uzasadniające
udzielenie bonifikaty przed upływem 10 lat, a w przypadku nieruchomości
stanowiącej lokal mieszkalny przed upływem 5 lat, ustępu 2 przywołanego artykułu
statuującego obowiązek zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej
waloryzacji.
Zmiana normatywna treści art. 68 u.g.n. polegająca na dodaniu do tego
artykułu ustępu 2b - jak wskazuje się w uzasadnieniu do projektu ustawy z dnia 24
sierpnia 2007 roku (Sejm RP V kadencji, nr druku 1468) - ma umożliwiać
obciążenie osoby bliskiej, na rzecz której została zbyta nieruchomość, obowiązkiem
5
zwrotu kwoty odpowiadającej udzielonej bonifikacie w sytuacji, gdy ta dokonała jej
„dalszego" zbycia lub wykorzystała tę nieruchomość na inny cel niż uzasadniający
udzielenie bonifikaty. Zwrócono bowiem uwagę, że przepis art. 68 u.g.n.
w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 roku nie
dawał podstaw do nałożenia na osobę bliską obowiązku zwrotu kwoty równej
udzielonej nabywcy bonifikacie po jej waloryzacji w przypadku zbycia lub
wykorzystania nieruchomości na inny cel niż uzasadniający udzielenie bonifikaty.
Wprowadzone powołaną ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 roku rozwiązanie
legislacyjne kreujące obowiązek zwrotu także przez osobę bliską kwoty równej
udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji w sytuacji zbycia przez nią lub
wykorzystania nieruchomości na inny cel niż uzasadniający udzielenie bonifikaty
(art. 68 ust. 2 u.g.n. w zw. z art. 68 ust. 2b u.g.n.), służące niewątpliwie ochronie
interesu ekonomicznego Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego,
w pewnym sensie nawiązuje do orzecznictwa Sądu Najwyższego zapadłego na
podstawie art. 68 u.g.n. sprzed nowelizacji. Podkreślano w nim bowiem, że art. 68
ust. 2 u.g.n. nie stanowił podstawy do nałożenia na osobę bliską pierwotnego
nabywcy obowiązku zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie, a wprowadzenie
takiego obowiązku wymaga stosownej zmiany legislacyjnej. W uzasadnieniu
uchwały z dnia 9 grudnia 2005 roku, sygn. akt III CZP 112/05 (publ. OSNC 2006, nr
11, poz. 184) Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że wynikający z art. 68 ust. 2 u.g.n.
obowiązek zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie spoczywa wyłącznie na
pierwotnym nabywcy nieruchomości, a więc osobie, która nabyła nieruchomość od
gminy. Również w wyroku z dnia 25 października 2006 roku, sygn. akt III CSK
145/06 (publ. OSP 2008 r. nr 4, poz. 41) Sąd Najwyższy, sprzeciwiając się
szerokiemu rozumieniu użytego w treści art. 68 ust. 2 u.g.n. zwrotu „nabywca
nieruchomości" bo obejmującego również osobę bliską na rzecz której została
przeniesiona własność nieruchomością, przyjął, że wynikający z tego przepisu
obowiązek zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie dotyczy wyłącznie
pierwotnego nabywcy nieruchomości. Sąd zwrócił przy tym uwagę, opowiadając się
za ścisłą wykładnią pojęcia „nabywca nieruchomości" rozumianego jako podmiot
zobowiązany wobec sprzedawcy nieruchomości zbywającego mu tę nieruchomość
za cenę uwzględniającą bonifikatę, że wiązanie negatywnych konsekwencji
6
majątkowych w postaci obowiązku zwrotu kwoty równej wysokości udzielonej
bonifikaty, stanowi ingerencję w wynikające z prawa własności uprawnienie do
swobodnego rozporządzania przedmiotem prawa własności, a ta jest dopuszczalna
wyłącznie w przypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie (art. 64 ust. 2 i ust. 3
Konstytucji RP). Tym samym ewentualne zapewnienie ochrony uzasadnionym
interesom Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego w postaci
nałożenia także na osobę bliską obowiązku zwrotu kwoty równej udzielonej
bonifikacie wymaga przeprowadzenia stosownej ingerencji ustawodawcy, której nie
można skutecznie zastąpić próbą nie dającej się zaaprobować wykładani prawa.
Podobny pogląd Sąd Najwyższy wyraził także w uchwale z dnia 30 maja 2008 roku,
sygn. akt III CZP 24/08 (publ. OSNC-ZD 2009, nr 1, poz. 13). Analizując zakres
podmiotowy zastosowania art. 68 ust. 2 w brzmieniu obowiązującym do dnia 22
września 2004 roku Sąd Najwyższy stwierdził, że obowiązek zwrotu
zwaloryzowanej kwoty bonifikaty nie występuje w razie zbycia nieruchomości na
rzecz osoby bliskiej pierwotnego nabywcy. Podkreślił przy tym, nawiązując do
stanowiska SN wyrażonego w powołanym wyroku z dnia 25 października 2006,
sygn. akt III CSK 145/05, że obowiązek zwrotu bonifikaty stanowi ograniczenie
właściciela w jego prawie rozporządzania własnością, a taka ingerencja w prawo
własności musi wyraźnie wynikać z przepisu ustawy (art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji
RP) i nie może być uzasadniana przy pomocy wykładni rozszerzającej przepisu,
który ogranicza obowiązek zwrotu bonifikaty tylko do ściśle określonych osób lub
sytuacji.
Nowelizacja ustawy o gospodarce nieruchomościami dokonana ustawą
z dnia 24 sierpnia 2007 roku stworzyła normatywne podstawy do obciążenia osoby
bliskiej, na rzecz której pierwotny nabywca przeniósł prawo własności
nieruchomości, obowiązkiem zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie
po dokonaniu jej waloryzacji (art. 68 ust. 2 w zw. z art. 68 ust. 2b u.g.n.).
Jak słusznie podkreśla się w judykaturze, spełnienie się przesłanek określonych
w art. 68 ust. 2b u.g.n. - na skutek nakazu odpowiedniego stosowania w takich
przypadkach art. 68 ust. 2 u.g.n. - kreuje po stronie gminy z mocy przywołanych
przepisów wierzytelność o zapłatę sumy odpowiadającej zwaloryzowanej
7
bonifikacie, przysługującą jej w stosunku do osoby bliskiej (por. uchwała SN z dnia
24 lutego 2010 roku, sygn. akt III CZP 131/09, publ. Biul. SN 2010, nr 2, poz. 9).
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 68 ust. 2b u.g.n.
poprzez jego błędną wykładnię oraz art. 68 ust. 2a u.g.n. poprzez jego niewłaściwe
zastosowanie, wobec przytoczonej przez skarżącego argumentacji na ich poparcie,
wymaga ustalenia, w jakich sytuacjach aktualizuje się obowiązek zwrotu przez
osobę bliską kwoty równej udzielonej bonifikacie po dokonaniu jej waloryzacji.
W tej materii literalna wykładnia art. 68 ust. 2b u.g.n. prowadzi do
jednoznacznego wniosku, że obowiązek zwrotu przez osobę bliską kwoty równej
zwaloryzowanej bonifikacie powstaje Z chwilą zbycia przez osobę bliską
nieruchomości - niezależnie od celu takiego zbycia oraz osoby nabywcy - lub
wykorzystania przez nią nieruchomości na inny cel niż cel uzasadniający udzielenie
bonifikaty. Obowiązek zwrotu - co należy podkreślić - powstaje jednak tylko
w sytuacji, gdy zbycie lub wykorzystanie nieruchomości na inny cel niż cel na jaki
została udzielona bonifikata, nastąpiło przed upływem 10 lat, a w przypadku
nieruchomości stanowiącej lokal mieszkalny przed upływem lat 5, licząc od dnia
pierwotnego nabycia (art. 68 ust. 2b in fine u.g.n.).
W tym miejscu zwrócić należy uwagę, że wbrew stanowisku Sądów
orzekających nie ma podstaw do przyjęcia, iż w stosunku do osoby bliskiej,
zobowiązanej na podstawie art. 68 ust. 2 w zw. z art. 68 ust. 2b u.g.n. do zwrotu
kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji, ma zastosowanie art. 68 ust.
2a u.g.n. Wykładnia art. 68 u.g.n prowadzi do wniosku, że enumeratywne
przesłanki zwolnienia od obowiązku zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po
jej waloryzacji (art. 68 ust. 2a u.g.n.) znajdują zastosowanie wyłącznie do
pierwotnych nabywców nieruchomości wskazanych w art. 68 ust. 2 u.g.n., a nie do
osób im bliskich (art. 68 ust. 2b u.g.n.), na rzecz których zbyły nieruchomość. Z art.
68 ust. 2b u.g.n. wynika bowiem nakaz odpowiedniego stosowania wyłącznie art.
68 ust. 2 u.g.n., a nie - jak przyjęły Sądy meriti - także art. 68 ust. 2a u.g.n. Z tych
też względów za słuszny należało uznać zarzut naruszenia art. 68 ust. 2a i art. 68
ust. 2b u.g.n.
8
Zasadny jest również zarzut naruszenia art. 2, art. 7 i art. 10 w zw. z art. 8
ust. 2 Konstytucji RP argumentowany przez skarżącego wkroczeniem władzy
sądowniczej w kompetencję władzy ustawodawczej poprzez dokonanie
nieuprawnionej wykładni rozszerzającej art. 68 ust. 2b u.g.n., polegającej na
objęciu wymienionych w tym przepisie osób bliskich zwolnieniem z obowiązku
zwrotu bonifikaty przewidzianym w art. 68 ust. 2a u.g.n. W judykaturze podkreśla
się bowiem, że dokonana przez sąd orzekający w sprawie wykładnia ignorująca
wyraźną treść przepisu może stanowić podstawę skutecznego zarzutu wykładni
contra legem, albo działania będącego raczej tworzeniem niż stosowaniem prawa,
gdyż taki sposób interpretacji prawa przez organ władzy sądowniczej, z punktu
widzenia konstytucyjnej zasady trójpodziału władzy, jest działaniem
niedopuszczalnym (por. wyrok SN z dnia 12 września 2003 roku, sygn. akt I CK
46/02, niepubl.; uchwała SN z dnia 7 czerwca 2001 roku, sygn. akt III CZP 29/01,
publ. OSNC 2001, nr 12, poz. 171; uchwała SN z dnia 25 lipca 2002 roku, sygn. akt
III CZP 46/02, publ. OSNC 2003, nr 7-8, poz. 98).
Przyjęcie przez Sądy meriti w przedmiotowej sprawie dopuszczalności
stosowania do osoby bliskiej przesłanek zwolnienia od obowiązku uiszczenia kwoty
równej udzielonej bonifikacie, o których mowa w art. 68 ust. 2a u.g.n., pozostaje
w oczywistej sprzeczności z wynikami literalnej wykładni przepisu art. 68 ust. 2b
u.g.n. Przywołany przepis - jak już sygnalizowano - nakazuje odpowiednie
stosowanie do osoby bliskiej wyłącznie art. 68 ust. 2 u.g.n., a nie art. 68 ust. 2a
u.g.n.
Z tych też względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.
W przedmiocie kosztów sądowych orzeczono na podstawie art. 108 § 1
k.p.c.