Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 264/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSA Jan Kremer
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa
przeciwko Bankowi (...) – Spółce Akcyjnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 10 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 3 grudnia
2009 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza na rzecz strony pozwanej od powodowego
Skarbu Państwa Ministra Skarbu Państwa kwotę 1800 (jeden tysiąc osiemset)
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 3 grudnia 2009 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda
Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia
26 sierpnia 2009 r. w sprawie przeciwko Bankowi (...) Spółka Akcyjna w W. o zapłatę.
Z ustalonego stanu faktycznego wynika, że dnia 13 maja 1996 r. pozwany Bank
udzielił kredytu poprzednikowi prawnemu powoda będącego wówczas
Przedsiębiorstwem Państwowym Projektowania i Kompletowania Dostaw B.(...). Dnia 30
listopada 1999 r. na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o
komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. Nr 118, poz. 531; jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr
171, poz. 1397 ze zm., dalej jako ustawa o k. i p.) przedsiębiorstwo oddane zostało do
odpłatnego korzystania spółce z o.o. B.(...). Umowa zawarta na dziesięć lat, ze względu
na niewywiązywanie się korzystającego z płatności na rzecz Skarbu Państwa została
rozwiązana przed terminem na podstawie art. 53 ust. 1 powołanej ustawy. Dnia 1
października 2003 r. delegatura Ministerstwa Skarbu Państwa w P. przejęła od Spółki
B.(...) mienie pozostałe po rozwiązaniu umowy. Następnie dnia 28 maja 2004 r. między
Skarbem Państwa a Przedsiębiorstwem Robót Inżynieryjnych P.(...) Spółka z o.o.
została na podstawie art. 48 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 53 ust. 2 ustawy o k. i p.
zawarta umowa sprzedaży przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c., w tym prawa
użytkowania wieczystego gruntu oraz własności budynków i budowli na tym gruncie.
Pozwany Bank został poinformowany przez powoda o zawarciu tej umowy oraz o
przejęciu przez kupującego roszczenia z tytułu hipoteki kaucyjnej obliczonej na kwotę
83.464,94 złotych wraz z zobowiązaniem się do uregulowania długu. Kupujący przelał
na rzecz pozwanego Banku wymienioną kwotę, wskazując w tytule przelewu spłatę
hipoteki B.(...).
W tym stanie faktycznym powództwo zostało oddalone, ponieważ Sąd Okręgowy
uznał osobistą odpowiedzialność Skarbu Państwa za wykonane zobowiązanie.
Podstawa prawna zapłaty przez kupującego została uzasadniona wskazaniem na art. 40
ust. 1 ustawy o k. i p., z którego wynikało spłacenie własnego długu nabywcy
przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, że dług ten był nazywany długiem z tytułu
hipoteki. Ponadto, w ocenie Sądu Okręgowego nie wykazano, aby pozwany był
bezpodstawnie wzbogacony kosztem powoda (art. 411 pkt 1 k.c.). Rozpoznając
3
apelację Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu
Okręgowego i apelację oddalił.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił zaskarżonemu wyrokowi naruszenie
przepisów postępowania, tj. art. 299 k.p.c. poprzez uznanie, że Skarb Państwa był
osobiście odpowiedzialny wobec powodowego Banku, pomimo przyznania przez
pozwanego twierdzenia strony powodowej o braku osobistej odpowiedzialności.
Natomiast zarzut naruszenia prawa materialnego dotyczy art. 40 § 2 k.c. poprzez jego
zastosowanie do sytuacji, w której nie doszło do nieodpłatnego przejęcia przez Skarb
Państwa określonego składnika mienia od państwowej osoby prawnej, a także art. 65 §
1 k.c. poprzez uznanie, że dokonana zapłata przez P.(...) sp. z o.o. na rzecz pozwanego
Banku nie stanowiła spełnienia świadczenia w wykonaniu polecenia udzielonego przez
Skarb Państwa w umowie z dnia 28 maja 2004 r. Skarżący wniósł o uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu pierwszej instancji i ich zmianę poprzez
uwzględnienie powództwa, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej
części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania z zasądzeniem kosztów. W
odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o jej oddalenie oraz zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając na wstępie zarzut naruszenia przez zaskarżony wyrok przepisów
postępowania cywilnego, tj. art. 299 k.p.c. należy uznać go za chybiony. Przede
wszystkim nie wiadomo z uzasadnienia, jaki wpływ na wynik sprawy miałoby mieć
nieprzeprowadzenie przez Sąd dowodu z przesłuchania stron. Wywód w tej kwestii
ogranicza się w skardze właściwie do stwierdzenia, że Sąd Apelacyjny uznał osobistą
odpowiedzialność Skarbu Państwa wobec pozwanego Banku pomimo uznania przezeń
racji powoda o braku takiej odpowiedzialności. W rezultacie chodzi zatem o zagadnienie
prawa materialnego odnoszące się do przesłanek odpowiedzialności. Należy wskazać,
że skuteczny zarzut naruszenia przepisów postępowania musi dotyczyć takiego
uchybienia, które miało istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Istota sporu między stronami leży w ocenie prawnej skutków prywatyzacji
i odpowiedzialności za długi zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego. Oddanie
do odpłatnego korzystania przedsiębiorstwa państwowego na podstawie ustawy o k. i p.
(art. 39, 51 i nast.) polega na umownym przekazaniu całego przedsiębiorstwa w
rozumieniu art. 551
k.c. do korzystania powstałej w tym celu spółce kapitałowej, z
założenia pracowniczej lub z przewagą pracowników, która za ustaloną opłatą korzysta
4
z tego przedsiębiorstwa przez czas oznaczony. Wraz z wydaniem zarządzenia o
prywatyzacji bezpośredniej (art. 41 ust. 2 ustawy o k. i p.), które jest wpisywane do
rejestru przedsiębiorców w KRS (w dacie dokonywania czynności w niniejszej sprawie –
w rejestrze przedsiębiorstw państwowych) ustaje ex lege działalność organów
przedsiębiorstwa, sporządzany jest bilans jego zamknięcia, po czym następuje na
wniosek wykreślenie przedsiębiorstwa państwowego z rejestru (art. 43 ustawy o k. i p.).
Przedsiębiorstwo państwowe zostaje zatem zlikwidowane, jako państwowa osoba
prawna, a właścicielem mienia tego przedsiębiorstwa staje się Skarb Państwa jako
państwowa osoba prawna (art. 34 i 441
§ 1 k.c.). Wygasa również wskutek konfuzji
użytkowanie wieczyste gruntów dotychczasowego przedsiębiorstwa państwowego, a
więc i obciążenie tego prawa rzeczowego, jakim w przedmiotowej sprawie była hipoteka
kaucyjna na wygaszonym użytkowaniu wieczystym.
Wygaśnięcie hipoteki nie powoduje, jak twierdzi strona powodowa wygaśnięcia
zobowiązania z tytułu umowy kredytowej byłego przedsiębiorstwa państwowego wobec
pozwanego Banku. Hipoteka stanowiła tylko zabezpieczenie spłaty kredytu, ale nie
decydowała o dalszym istnieniu długu. Zgodnie z przepisami o prywatyzacji (art. 40 ust.
1 ustawy o k. i p.) przejmujący przedsiębiorstwo, także do odpłatnego korzystania w
ramach prywatyzacji bezpośredniej wstąpił we wszelkie prawa i obowiązki
przedsiębiorstwa państwowego, bez względu na charakter stosunku prawnego, z
którego te prawa i obowiązki wynikały (postanowienie SN z dnia 8 grudnia 2006 r., V
CSK 368/06, OSNC 2007, nr 11, poz. 168), a do przejęcia zobowiązań nie potrzeba
nawet zgody wierzyciela (art. 47 ust. 1 ustawy o k. i p.).
Rozwiązanie umowy o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania przez
Skarb Państwa nie powoduje przywrócenia podmiotowości prawnej zlikwidowanemu
przedsiębiorstwu państwowemu, tylko mienie pozostałe po tym przedsiębiorstwie staje
się przedmiotem posiadania Skarbu Państwa jako jego właściciela. Zgodnie z
przepisami ustawy o k. i p. mienie to może zostać powtórnie rozdysponowane (art. 53
ust. 2) i jeżeli zostanie sprzedane w postaci przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c.,
czyli zgodnie z art. 1 ust. 2 pkt 2, art. 39 ust. 1 oraz art. 48 ust. 1 ustawy o k. i p. nastąpi
rozporządzenie wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku byłego
już przedsiębiorstwa państwowego. W ustalonym w niniejszej sprawie stanie faktycznym
kupujące go Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych „P.(...)” Sp. z o.o. stało się jego
nowym właścicielem. Dopiero z tą chwilą, a nie jak twierdzi się w uzasadnieniu pozwu z
datą umowy o oddaniu przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania w 1999 r. następuje
5
sprywatyzowanie pierwotnego przedsiębiorstwa państwowego. Jednak ta prywatyzacja
nie dotyczyła już wprost przedsiębiorstwa państwowego według powołanych przepisów
ustawy o k. i p., tylko została dokonana przez Skarb Państwa, będący właścicielem
zbywanego przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c. Gdyby nie powołany art. 53 ust.
1 u. o k. i p. można by rozważać, czy było to sprzedanie mienia Skarbu Państwa według
reguł ustawy prywatyzacyjnej, czy też poza jej przepisami i jakie skutki ma nabycie
mienia nieistniejącego już od kilku lat przedsiębiorstwa państwowego, zwłaszcza w
odniesieniu do odpowiedzialności za jego zobowiązania. Jest to tym bardziej
uzasadnione, że w całym art. 53 ustawy o k. i p. w ogóle nie pojawia się przy słowie
„przedsiębiorstwo" określenie – „państwowe”.
Myli się jednak skarżący twierdząc, że wprawdzie rozwiązanie umowy o oddanie
przedsiębiorstwa do korzystania spowodowało powrót jego składników do Skarbu
Państwa, ale zobowiązania przejęte ex lege przez spółkę z o.o. B.(...) przy tej spółce
nadal pozostały i ona jest stroną umowy kredytowej z pozwanym Bankiem. W innym
miejscu przyznaje się, że Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych „P.(...)” Spółka z o.o.
wstąpiło na podstawie art. 40 ust. 1 ustawy o k. i p. we wszelkie prawa i obowiązki
przedsiębiorstwa państwowego. Skarżący nie precyzuje, jakie obowiązki nieistniejącego
przedsiębiorstwa państwowego ma na uwadze, jednakże należy wnosić, że chodzi o te,
wynikające z umowy kredytowej wobec pozwanego Banku.
Wraz z przejściem składników majątku przedsiębiorstwa do Skarbu Państwa
wskutek wygaśnięcia lub rozwiązania umowy o odpłatne korzystanie z przedsiębiorstwa
przechodzą także zobowiązania. Zwrotowi podlega przedsiębiorstwo w takim samym
zakresie co do skutków, jakie stanowiło przedmiot rozwiązanej umowy, a więc także
zobowiązania, które istniały w chwili zawierania tej umowy. Słusznie wskazuje się w
doktrynie, że odmienne stanowisko bezzasadnie premiowałoby właściwego dłużnika, w
tym przypadku także Skarb Państwa, stanowiąc dogodny sposób na oddłużanie
przedsiębiorstw państwowych kosztem spółek przejmujących przedsiębiorstwo tylko do
korzystania przez określony czas. Nie można zgodzić się z twierdzeniem, które znajduje
się w skardze, że zobowiązania pozostają przy poprzednim podmiocie, z którym
wygasła lub została rozwiązana umowa, czyli w niniejszej sprawie przy B.(...) sp. z o.o.
Nie można bowiem oddzielać od siebie skutków jednej czynności odbierając aktywa, a
zostawiając pasywa. Podstawa prawna (causa), dla której skutki te przeszły ipso iure na
B.(...) sp.z o.o. w postaci umowy ze Skarbem Państwa wygasła (art. 410 § 2 k.c.), więc
skutki te ustają. Nie potrzeba do tego wyraźnej podstawy prawnej, jak przyjęto w wyroku
6
SN z dnia 11 marca 2005 r. (II CK 508/04, Lex nr 301731) i odmiennie od twierdzeń w
nim zawartych, stanowisko takie nie będzie sprzeczne z uzasadnionym interesem
wierzycieli.
Niewątpliwie ma rację skarżący, że w sprawie nie może mieć zastosowania art.
40 § 2 k.c. Przepis ten w powiązaniu z § 1 tego artykułu dotyczy relacji między Skarbem
Państwa i innymi państwowymi osobami prawnymi, stanowiąc wyjątek od zasady, że te
podmioty państwowe nie ponoszą względem siebie odpowiedzialności za własne
zobowiązania, a jedynie w razie nieodpłatnego przejęcia składnika mienia państwowej
osoby prawnej przez Skarb Państwa odpowiada on solidarnie z tą osobą prawną za
takie zobowiązanie w zakresie przejętej wartości. Po zlikwidowaniu w 1999 r.
przedsiębiorstwa państwowego w niniejszej sprawie, stronami umów ze Skarbem
Państwa nie była już inna państwowa osoba prawna; wbrew twierdzeniom Sądu
pierwszej i drugiej instancji art. 42 § 2 k.c. w ogóle nie miał w sprawie zastosowania.
Skład orzekający w niniejszej sprawie nie podziela zapatrywania wyrażonego w tej
kwestii w wyroku SN z dnia 11 marca 2005 r. (II CK 508/04, Lex nr 301731), ponieważ w
tym orzeczeniu pominięto okoliczność, że art. 42 § 2 k.c. odnosi się wyłącznie do
solidarnej odpowiedzialności Skarbu Państwa i innej od niego państwowej, a nie
jakiejkolwiek osoby prawnej. Ponadto ta państwowa osoba prawna musi istnieć, przepis
nie odnosi się więc również do takiej państwowej osoby prawnej, która została
zlikwidowana (por. w tej kwestii wyroki SN z dnia 8 sierpnia 2007 r., I CSK 181/07, Lex
nr 453143, z dnia 27 marca 2008 r., II CSK 556/07, Lex nr 393879 oraz z dnia 30
września 2009 r., V CSK 32/09, Biul. SN 2009, nr 12, s. 10).
Wobec osób trzecich zbycie przedsiębiorstwa wywołuje skutki z chwilą ich
zawiadomienia (co w sprawie wobec pozwanego Banku nastąpiło), najpóźniej jednak z
chwilą wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru (art. 46 ust. 1 ustawy o k. i
p.).
Wygaśnięcie umowy o odpłatne korzystanie z przedsiębiorstwa w rozumieniu art.
551
k.c. jako sposobu prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego na podstawie
powołanych przepisów ustawy o k. i p., podobnie jak rozwiązanie tej umowy przed
terminem na jaki umowa opiewała skutkuje przekazaniem składników przedsiębiorstwa
do Skarbu Państwa. Według brzmienia art. 551
k.c. wprowadzonego nowelą do Kodeksu
cywilnego z 28 lipca 1990 r. (Dz. U. Nr 55, poz. 321) w skład przedsiębiorstwa wchodziły
także zobowiązania, od zmiany tego przepisu ustawą nowelizująca Kodeks cywilny z
dnia 14 lutego 2003 r. (Dz. U. Nr 49, poz. 408) zobowiązania nie stanowią już składnika
7
przedsiębiorstwa, tylko są jego obciążeniem. W jednym i drugim wypadku stanowią one
przedmiot odpowiedzialności wyłącznej dłużnika, będącego w razie czynności prawnej
dotyczącej przedsiębiorstwa zbywcą, albo nabywcą, bądź też zgodnie z art. 554
k.c. jest
to odpowiedzialność solidarna nabywcy ze zbywcą.
W niniejszej sprawie zastosowanie znajdują przepisy szczególne, zwłaszcza
powoływane już art. 40 i 47 ustawy o k. i p. Należy wobec tego odpowiedzieć na
postawione już pytanie, czy kupujący w 2004 r. od Skarbu Państwa przedsiębiorstwo w
rozumieniu art. 551
k.c. ze względu na te przepisy przyjął na siebie zobowiązanie z
umowy kredytowej z pozwanym Bankiem, czy też zobowiązanie to należy do Skarbu
Państwa. Odpowiedź powinna być pozytywna dla odpowiedzialności kupującego i jak
wskazuje powód w uzasadnieniu skargi kasacyjnej, podstawa do takiego twierdzenia
znajduje się w art. 40 ust. 1 ustawy o k. i p. Wynika to z trybu dokonywania prywatyzacji
bezpośredniej według art. 41 i nast. tej ustawy. Prywatyzacja ta jest dokonywana przez
organ założycielski przedsiębiorstwa państwowego w imieniu Skarbu Państwa,
działającego poprzez pełnomocnika do spraw prywatyzacji. Jak było już wspomniane
wykreślenie przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorców w KRS
następuje zawsze przed dokonaniem czynności prywatyzacyjnych (art. 43 ust. 2 i 3
ustawy o k. i p.), prowadzących do sprzedaży przedsiębiorstwa, wniesienia go do spółki
albo oddania do odpłatnego korzystania (art. 39 ust. 1 i 2 ustawy o k. i p.).
Z tego wynika, że zarówno umowa z B.(...) sp. z o.o. o oddaniu przedsiębiorstwa
do korzystania w 1999 r., jak i umowa sprzedaży z Przedsiębiorstwem Robót
Inżynieryjnych „P.(...)” sp. z o.o. była zawierana przez Skarb Państwa w sytuacji, gdy
przedsiębiorstwo to w rozumieniu art. 551
k.c. było w posiadaniu Skarbu Państwa bez
towarzyszenia temu innej państwowej osoby prawnej, na skutek zlikwidowania
przedsiębiorstwa państwowego jako bytu prawnego. Taka sama więc była sytuacja
prawna w obu przypadkach dokonywanej prywatyzacji bezpośredniej i dla skutków
prawnych umowy między Skarbem Państwa a wymienionymi Spółkami nie miało
znaczenia, że jedna z umów była zawierana w 1999 r., czyli wkrótce po wykreśleniu
przedsiębiorstwa państwowego z rejestru, a druga umowa dopiero w 2004 r. Podstawa
prawna obu umów opierała się na przesłankach z art. 39 ustawy o k. i p. i obu tych
umów dotyczyły skutki przewidziane w art. 41 ust. 1 ustawy o k. i p., w obu też dla
przejęcia zobowiązań nie była wymagana zgoda wierzyciela (art. 47 ust. 1 ustawy o k. i
p.). Skutek w postaci wstąpienia w ogół praw i obowiązków w warunkach sukcesji
uniwersalnej szczególnie jest przekonujący w odniesieniu do umowy sprzedaży zawartej
8
pomiędzy Skarbem Państwa a Przedsiębiorstwem Robót Instalacyjnych „P.(...)” sp. z
o.o., jako że dopiero ono stało się właścicielem nabywanego przedsiębiorstwa. To, że w
art. 39 ust. 1 ustawy o k. i p. jest mowa o składnikach majątku przedsiębiorstwa
państwowego nie niweczy wskazanej konkluzji, ponieważ przepis ten odnosi się do
pierwotnego przedsiębiorstwa państwowego, co jest reminiscencją pierwotnego
znaczenia ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, przewidzianej przez ustawodawcę w
1996 r., a wcześniej u jej poprzedniczki z 1990 r. tylko dla przekształceń i prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych. Zmiana tytułu ustawy i treści art. 1 ustawy o k. i p.
nowelą z dnia 5 grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr 240, poz. 2055) miała na celu zastosowanie
jej przepisów do prywatyzacji ogółu państwowych osób prawnych, a nie tylko
przedsiębiorstw państwowych; zmian nie uczyniono jednak w innych przepisach, co
także odnosi się do art. 39 o prywatyzacji bezpośredniej. Rozpatrując ratio legis
przepisów o komercjalizacji i prywatyzacji podmiotów państwowych uznać należy, że
chodzi o prawne umożliwienie zmiany właściciela państwowego na niepaństwowego, z
zachowaniem zobowiązań dotychczasowego podmiotu w zakresie stanowiącym
sukcesję uniwersalną względem wierzycieli (art. 40 ust. 1 ustawy o k. i p.), co dotyczy
także prywatyzacji dokonanej na podstawie art. 53 ust. 2 ustawy o k. i p. ze względu na
rozwiązanie przed terminem umowy o oddaniu przedsiębiorstwa do odpłatnego
korzystania.
Dokonana w niniejszej sprawie analiza prawna nakazuje na koniec rozważyć,
dlaczego powodowy Skarb Państwa domaga się od pozwanego zwrotu otrzymanej od
Przedsiębiorstwa Robót Instalacyjnych „P.(...)” sp. z o.o. należności, jako świadczenia
nienależnego, skoro z umowy sprzedaży przedsiębiorstwa zawartej przez powoda z tą
Spółką wyraźnie wynika (§ 2 pkt d), że w ustalonej z kupującym cenie w wysokości
1.700.000 złotych znajduje się „spłata wierzytelności" na rzecz pozwanego Banku, które
to zobowiązanie Spółka – co jest bezsporne – wykonała. Na podstawie przedstawionego
stanu prawnego należy przyjąć, że uczyniła to jako zobowiązanie własne, mimo że w
treści umowy, mającej postać aktu notarialnego są oczywiste błędy, ponieważ kupujący
mógł się zobowiązać tylko do zapłaty długu na rzecz pozwanego Banku, a nie
wierzytelności, ponadto nie mógł nabyć, jak wynika z tytułu umowy i jej postanowień
prawa użytkowania wieczystego gruntu, które oczywiście wygasło i brak dowodów na
okoliczność, aby było ponownie ustanawiane. Pomimo tych błędów, nie powodujących
nieważności umowy została ona przez strony wykonana, także co do świadczenia
nabywcy przedsiębiorstwa względem pozwanego.
9
Mimo zatem dostrzeżenia błędów w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
rozstrzygnięcie odpowiada prawu i należało skargę kasacyjną strony powodowej na
podstawie art. 39814
k.p.c. oddalić, orzekając o kosztach postępowania na podstawie
art. 98 w związku z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.