Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 72/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSA Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa Gminy Miejskiej K.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "N. P." w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 5 stycznia 2011 r.,
na rozprawie
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 sierpnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
pozwanego (co do kwoty 172.531,25 zł wraz z odsetkami
ustawowymi) oraz w części rozstrzygającej o kosztach i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy zasądził na rzecz Gminy K. od Spółdzielni Mieszkaniowej „N.
P.” w K. kwotę 243.642 złote z ustawowymi odsetkami od poszczególnych kwot
zgodnie z żądaniem pozwu z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z
nieruchomości.
Ustalił, że powodowa Gmina jest właścicielem nieruchomości określonych
w pozwie na podstawie decyzji komunalizacyjnych wydanych w latach 1992 - 1998.
Czterema wyrokami Sądu Okręgowego Gmina została zobowiązana do złożenia
oświadczenia woli, którym ustanawia na rzecz pozwanej prawo wieczystego
użytkowania działek wchodzących w skład tych nieruchomości oraz przenosi
nieodpłatnie własność budynków mieszkalnych wielopiętrowych wraz
z urządzeniami infrastruktury. Po wydaniu wyroków powódka zwróciła się
z żądaniem zapłaty za bezumowne korzystanie z nieruchomości za trzy lata wstecz
od daty wyroków. Sąd Okręgowy wskazał, że jest związany oceną prawną
dokonaną przez Sąd Apelacyjny orzekający poprzednio, który przesądził,
że pozwana jest posiadaczem nieruchomości w złej wierze. Ustalił, że łączne
wynagrodzenie z działek za okres objęty pozwem wynosi kwotę 1.758.791,50
złotych, wobec czego uznał powództwo za zasadne i zasądził dochodzoną kwotę
na podstawie art. 224 i n. k.c.
Sąd Apelacyjny przyjął dokonane ustalenia w zasadniczej części za własne,
zwłaszcza ustalenia dotyczące prawa własności nieruchomości, ich posiadania
przez pozwaną oraz zobowiązania powódki do ustanowienia wieczystego
użytkowania wobec przysługiwania pozwanej roszczeń z artykułu 208 ustawy o
gospodarce nieruchomościami, zakwestionował natomiast ustalenia w zakresie
wysokości wynagrodzenia. Ponadto uznał za niezasadny zarzut kwestionujący
ocenę, że pozwana była posiadaczem w złej wierze oraz zarzut naruszenia art. 118
k.c. Wskazał, że po pierwsze jest związany oceną prawną charakteru posiadania
dokonaną przez Sąd Apelacyjny rozpoznający sprawę poprzednio, a po drugie
pozwana wiedziała, że nie służy jej tytuł prawny do nieruchomości, a najwyżej
roszczenie z art. 208 u.g.n., które nie tworzy tytułu prawnego do władania rzeczą i
3
nie niweczy prawa właściciela do żądania wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z rzeczy. Istnienie roszczenia ma natomiast znaczenie dla wysokości
wynagrodzenia, bowiem w sytuacji, w której do jego realizacji jest zobowiązany
podmiot publicznoprawny i ją utrudnia podmiotowi uprawnionemu, żądanie
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie za ten okres podlega rozważeniu w
świetle art. 5 k.c. Uznał, że domaganie się pełnego odszkodowania przez powódkę
stanowi nadużycie prawa, bowiem roszczenie pozwanej miało charakter ustawowy i
jego istotą było nieodpłatne ustanowienie prawa, a nadto pozwana zgłosiła żądanie
w latach dziewięćdziesiątych i do jego realizacji doszło dopiero w drodze sądowej.
W ocenie Sądu Apelacyjnego górną granicą wysokości przysługującego powódce
wynagrodzenia są takie wartości pieniężne, które pozwana byłaby zobowiązana
zapłacić, gdyby powódka prawidłowo zrealizowała roszczenie pozwanej o
ustanowienie użytkowania wieczystego tj. wynagrodzenie odpowiadające
wysokości opłat za wieczyste użytkowanie. Wartość tego wynagrodzenia została
ustalona jako 1% wartości nieruchomości ustalonych w opinii biegłego N. i ich
łączna suma wynosi 172.531,25 złotych.
Powyższy wyrok zaskarżyła skargą kasacyjną pozwana i w ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 224 w zw. z art. 222 k.c.
i w zw. z art. 208 ustawy o gospodarce nieruchomościami przez przyjęcie, że do
czasu, gdy pozwana uzyskała użytkowanie wieczyste przedmiotowych
nieruchomości w trybie art. 208 ustawy o gospodarce nieruchomościami, to jej
posiadanie nie było posiadaniem samoistnym w dobrej wierze i w związku z tym
jest zobowiązana do zapłaty na rzecz właściciela nieruchomości wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie z nieruchomości, art. 224 k.c. w zw. z art. 222 k.c. przez
przyjęcie, że w trakcie realizacji roszczeń z art. 208 ustawy o gospodarce
nieruchomościami i po uzyskaniu użytkowania wieczystego przez pozwaną,
powodowi służy roszczenie o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie
z nieruchomości powoda, art. 5 k.c. przez dowolne miarkowanie należnego
wynagrodzenia, wobec przyjęcia, że domaganie się przez powódkę pełnego
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości stanowi nadużycie
prawa oraz art. 118 k.c. przez przyjęcie, że termin przedawnienia do dochodzenia
roszczeń przez powódkę wynosi 10 lat.
4
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie
przepisów postępowania mające istotny wpływ na wynik sprawy, a to art. 233 § 1
k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. przez nie ustosunkowanie się do wszystkich dowodów
dopuszczonych przez Sąd I Instancji i pominięcie za tym Sądem faktu, że opinia,
którą zaaprobował Sąd Apelacyjny była drugą opinią o treści diametralnie
odbiegającej od opinii, która została przyjęta jako jedynie wiarygodna.
W konkluzji pozwana wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie
powództwa, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozważyć zarzuty podniesione w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej, ponieważ skuteczne podniesienie zarzutów
naruszenia prawa materialnego jest możliwe dopiero wówczas, gdy
prawidłowe są ustalenia faktyczne stanowiące podstawę zaskarżonego orzeczenia
(vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r. II CKN 60/97, OSNC
nr 9/97, poz. 129).
Nie jest trafny zarzut naruszenia przez Sąd drugiej instancji przepisu art. 233
§ 1 k.p.c., które skarżąca upatruje w nie ustosunkowaniu się do wszystkich
dowodów dopuszczonych przez Sąd pierwszej instancji.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego zakaz oparcia
skargi na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub dowodów, określony w art.
3983
§ 3 k.p.c., oznacza niedopuszczalność powoływania się przez skarżącego na
wadliwość wyroku sądu drugiej instancji polegającą na błędnym ustaleniu faktów
lub niewłaściwie przeprowadzonej ocenie dowodów. Również art. 39813
§ 2 in fine
stwierdza, że Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia. Argumenty podniesione w uzasadnieniu
zarzutu i zmierzające do wykazania, że Sąd drugiej instancji naruszył określone
w art. 233 § 1 k.p.c. granice swobodnej oceny dowodów i obowiązek
wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego nie mogą być, zatem
skuteczne. Sąd Najwyższy jest sądem prawa, a nie sądem faktu, i nie dokonuje
kontroli prawidłowości oceny dowodów przeprowadzonej przez sąd drugiej
5
instancji, jak również kontroli prawidłowości dokonanych ustaleń faktycznych.
Tak, więc zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. motywowany niewłaściwą oceną
dowodów nie może być skutecznie podniesiony w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej. Takie stanowisko zostało wyrażone wielokrotnie przez Sąd Najwyższy
(patrz wyroki z 5 września 2008 r., I CSK 117/08, II UK 19/09 z dnia 24 września
2009 r., nie publ., z dnia 25 czerwca 2008 r., II UK 327/07, nie publ.).
Zasadny jest natomiast zarzut naruszenia art. 328 § 1 k.p.c.
Wskazać należy na stałą linię orzecznictwa zgodnie, z którą uzasadnienie
sądu drugiej instancji nie musi powielać ustaleń faktycznych sądu pierwszej
instancji i jest wystarczające zaznaczenie przez ten sąd, że podziela te ustalenia.
Dotyczy to jednak sytuacji, gdy sąd drugiej instancji podziela ustalenia, dokonane
przez sąd pierwszej instancji. W sytuacji, gdy sąd drugiej instancji dokonuje
własnych ustaleń oraz oceny prawnej i zmienia zaskarżony apelacją wyrok,
uzasadnienie musi spełniać wszystkie szczegółowe wymagania określone w art.
328 § 2 k.p.c., bowiem zakres stosowania tego przepisu w postępowaniu przed
sądem odwoławczym zależy od treści wydanego orzeczenia (patrz wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 20 stycznia 2010 r., II PK 178/09, nie publ. i z dnia 9 grudnia
2009 r., II PK 151/09, nie publ.). Nie wystarczy wówczas, by wskazał, które
ustalenia uważa za wadliwe i by poczynił własne ustalenia, ale jest zobowiązany do
wskazania dowodów na podstawie, których dokonał ustaleń własnych. Takie
wskazanie dowodów i dokonanie oceny ich rzetelności i wiarygodności oraz
wskazanie przyczyn odmowy oparcia ustaleń na innych dowodach zgromadzonych
w toku postępowania jest tym bardziej niezbędne, gdy w apelacji skarżący zgłasza
zarzuty procesowe dotyczące dowodów, które stanowiły podstawę ustalenia sądu
pierwszej instancji, i które w dalszym ciągu stanowią podstawę odmiennego
ustalenia sądu drugiej instancji.
Sąd Apelacyjny nie podzielił ustaleń Sądu Okręgowego, co do charakteru
i wysokości miernika wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z gruntu uznając,
że nie powinien to być czynsz dzierżawny za nieruchomość, a opłata za wieczyste
użytkowanie. Wysokość tej opłaty ustalił na podstawie opinii biegłego Marka N., ale
nie odniósł się w żadnej mierze do opinii biegłej Bożeny M., która wyliczyła zupełnie
6
inne wartości nieruchomości. Pozwana w apelacji kwestionowała oparcie wyliczeń
na opinii biegłego Marka N. i poczyniła szerokie wywody na poparcie tezy o
błędnym zdyskwalifikowaniu pierwszej opinii (k. 516 – 518). Sąd Apelacyjny nie
odniósł się w uzasadnieniu wyroku w żadnej mierze do treści zarzutów
apelacyjnych w tym zakresie. W konsekwencji brak jest możliwości kontroli
kasacyjnej rozstrzygnięcia w zakresie prawidłowości ustalenia wysokości
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z gruntu. Wskazać tylko należy,
iż pozwana w skardze kasacyjnej kwestionuje podstawę, od której zostało
wyliczone wynagrodzenie (pkt V skargi), natomiast nie kwestionuje zasady według
której zostało ustalone tj. odpowiednio do opłat za wieczyste użytkowanie, które
byłaby obowiązana zapłacić, gdyby wieczyste użytkowanie zostało ustanowione
przed okresem objętym pozwem.
Uzasadnienie nie zawiera także wskazania podstawy prawnej
rozstrzygnięcia w zakresie przepisów prawa materialnego. Z dokonanych ustaleń
faktycznych wynika jedynie, że Sąd Apelacyjny przyjął, iż pozwana była
posiadaczem w złej wierze, natomiast nie ma ustalenia co do charakteru
posiadania. Także Sąd Apelacyjny rozpoznający sprawę poprzednio nie dokonał
oceny, czy posiadanie pozwanej było posiadaniem samoistnym, czy posiadaniem
zależnym. Nie jest, zatem możliwa kontrola kasacyjna pod kątem zarzutów
z pierwszej podstawy kasacyjnej, a zwłaszcza art. 224 w zw. z art. 222 k.c. i 208
u.g.n. oraz art. 5 k.c.
Nie przesądzając charakteru posiadania pozwanej, wskazać należy, iż o tym,
czy posiadanie ma charakter posiadania samoistnego rozstrzyga stan woli
posiadacza i jej uzewnętrznienie. Posiadacz, który wie, że nie jest właścicielem, ale
chce posiadać nieruchomość tak, jak właściciel i taką wolę manifestuje, jest
posiadaczem samoistnym. Natomiast świadomość posiadacza, że wykonywane
przez niego prawo mu nie przysługuje, ma znaczenie dla oceny dobrej, lub złej
wiary. Wykonywanie, zatem posiadania w innym zakresie, niż posiadanie
właścicielskie, nie pozwala na przyjęcie posiadania samoistnego. Artykuł 208 ust. 2
u.g.n. nie wymaga dla skutecznego zrealizowania roszczenia istnienia dobrej wiary,
a jedynie zawiera przesłankę posiadania gruntów (w rozumieniu art. 207 u.g.n.)
przez spółdzielnię w dniu zgłoszenia roszczenia, przy czym przez to posiadanie
7
należy rozumieć zarówno posiadanie samoistne, jak i posiadanie zależne.
Stąd sam fakt posiadania przez pozwaną spółdzielnię nieruchomości w okresie
istnienia zasadnego roszczenia o oddanie nieruchomości na podstawie art. 208
u.g.n. w użytkowanie wieczyste, nie może nadawać jej posiadaniu charakteru
posiadania samoistnego, jak również nie przesądza o istnieniu dobrej lub złej wiary.
Pozwana podnosiła, zarówno w apelacji, jak i w skardze kasacyjnej, że objęła grunt
w posiadanie za zgodą właściciela i za jego zgodą pobudowała osiedle
mieszkaniowe oraz wywodziła, że grunt został jej przekazany do użytkowania.
Brak jest ustaleń w tym zakresie, a zatem uchyla się spod oceny kasacyjnej
zasadność zarzutu naruszenia art. 224 k.c. Roszczenia określone w art. 224 – 225
i 230 k.c. przysługują wówczas, gdy stron nie łączy stosunek umowny i przysługują
wyłącznie właścicielowi wobec posiadacza, który w danym okresie bez podstawy
prawnej władał rzeczą. Gdyby, zatem pozwana weszła w posiadanie nieruchomości
na podstawie porozumienia z właścicielem gruntu, które mogłoby być
zakwalifikowane jako stosunek prawny łączący strony i trwający w okresie objętym
pozwem, nie byłoby możliwości stosowania przepisu art. 224 i n. k.c. Mieć należy
także na uwadze, że posiadaczem zależnym w rozumieniu art. 230 k.c. jest
posiadacz, który wykonuje władztwo nad rzeczą bez tytułu prawnego, lub tytuł taki
miał i go następnie utracił.
Zasadny jest zarzut naruszenia art. 118 k.c.
Sąd Apelacyjny uznał, że roszczenie oparte na art. 224 k.c. przysługuje
właścicielowi w związku z bezumownym korzystaniem z jego rzeczy, a tym samym
nie pozostaje w jakimkolwiek związku z prowadzeniem działalności gospodarczej,
jednakże nie dokonał analizy pojęcia działalności gospodarczej Gminy.
Odnosząc się do kwestii przedawnienia roszczeń uzupełniających wskazać
należy, że mogą być one dochodzone w czasie trwania posiadania, a po jego
ustaniu tylko w terminie określonym w art. 229 k.c. Przepis ten nie normuje kwestii
wymagalności tych roszczeń, a jedynie skraca ogólne terminy przedawnienia
wynikające z art. 118 k.c. W konsekwencji właściciel może dochodzić w okresie
oznaczonym w art. 229 k.c. wynagrodzenia za cały czas korzystania z rzeczy przez
posiadacza w złej wierze, nie przekraczający terminu przewidzianego w art. 118
8
k.c. (patrz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 1980, II CR 501/80, OSNCP
1981, nr 9 , poz. 171, z dnia 25 marca 1986 r., IV CR 29/86, OSNCP 1987, nr 2 – 3,
poz. 44, z dnia 23 marca 2007 r., V CSK 480/06, nie publ., uchwała z dnia 26
kwietnia 2002 r., III CZP 21/02, OSN 2002, nr 12, poz. 149). Ponieważ roszczenia
uzupełniające mają charakter samodzielny, a nie akcesoryjny, zatem ich związek
z roszczeniem windykacyjnym i prawem własności jest rozdzielny. Co do zasady
roszczenia o wynagrodzenie z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości
przedawniają się zgodnie z treścią art. 118 k.c. w terminie dziesięcioletnim.
Artykuł 118 k.c. ustanawia jako zasadę dziesięcioletni termin przedawnienia oraz
dwa wyjątki od tej zasady, a mianowicie wyróżnione przedmiotowo - roszczenia
okresowe, oraz roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej,
które przedawniają się z okresem lat trzech.
Istotne, zatem stało się rozważenie, czy roszczenie Gminy z tytułu
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości jest roszczeniem
związanym z prowadzoną działalnością gospodarczą. Wskazać przede wszystkim
należy, iż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego do kwalifikacji
roszczenia jako, związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej
w rozumieniu art. 118 k.c., nie ma znaczenia prawny charakter leżącego u jego
podstaw zdarzenia – może ono być czynnością prawną, czynem niedozwolonym
lub jakimkolwiek innym zdarzeniem, nie wyłączając bezpodstawnego wzbogacenia,
czy korzystania z cudzej rzeczy – lecz związek z działalnością gospodarczą
(patrz cyt. wyżej uchwała III CZP 21/02, wyrok z 16 lipca 2003 r., V CK 24/02,
OSNC 2004/10/157, z dnia 23 kwietnia 2003 r. I CKN 316/01, OSP 2005/ 7–8 /94,
z dnia 22 września 2005 r., IV CK 105/05, nie publ.). Gospodarowanie
nieruchomościami należy do zadań własnych Gminy (art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy)
i jest zadaniem użyteczności publicznej (art. 9 ust. 4 ustawy). Gmina może
prowadzić działalność gospodarczą w granicach określonych artykułem 9 ust. 2
ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. (Dz. U. 2001, Nr 142, poz.
1591), co oznacza, że zadania własne mogą być przedmiotem działalności
zarówno gospodarczej, jak i niegospodarczej, z tym, że działalność gospodarcza
nie może wykraczać poza zadania o charakterze użyteczności publicznej, chyba,
że odrębna ustawa na to zezwala. Stąd też działanie polegające na zaspokojeniu
9
zbiorowych potrzeb wspólnoty (art. 7 ust. 1 ustawy) może być zakwalifikowane jako
działalność gospodarcza, o ile jego przedmiot jest objęty zakresem takiej
działalności. Ustawodawca posługuje się pojęciem działalności gospodarczej
w różnych aktach prawnych, a zatem analiza definicji musi uwzględniać przedmiot
i cel danego unormowania. W niniejszej sprawie istotne są przede wszystkim
wskazane wyżej przepisy ustawy o samorządzie gminnym. Niewątpliwie działalność
gospodarcza gminy wykonywana w ramach zadań własnych, w tym gospodarka
nieruchomościami musi charakteryzować się powtarzalnością działań, ich
zawodowym charakterem, uczestnictwem w obrocie gospodarczym, czy
podporządkowaniem zasadzie racjonalnego działania, przy czym nie musi być
nastawiona ma zysk (patrz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 1996 r. III
CZP 84/96, OSNC 1996/11/150). W licznych orzeczeniach wydanych na gruncie
już nieobowiązującego art. 8 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych z dnia 13 czerwca 1967 r. (Dz. U. Nr 24 poz. 110 z późń. zm.)
za działalność gospodarczą gminy zostało uznane np. administrowanie lokalami
mieszkalnymi i użytkowymi wchodzącymi w skład zasobu gminnego, zakładanie
i utrzymanie trawników i parków, administrowanie nieruchomościami oddanymi
w wieczyste użytkowanie (patrz w/w uchwała III CZP 84/96, postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2001 r., V CKN 756/00, nie publ. i postanowienie
Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 lipca 2003 r., I ACz 1313/03, Wokanda
2004 Nr 7-8 poz. 72). Charakter działalności gminy w wypadku żądania
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z gruntu po wygaśnięciu umowy
dzierżawy był przedmiotem analizy Sądu Najwyższego w wyroku z dnia
22 września 2005 r. IV CK 105/05, w którym uznał, że istotny jest związek
z działalnością gospodarczą, a nie charakter prawny zdarzenia leżącego u podstaw
roszczenia i odmówił zasadności zarzutowi naruszenia art. 118 k.c. stanowiącemu
zasadniczą podstawę kasacji Gminy.
W konsekwencji należało uznać, że wszczęta przez Gminę sprawa o zapłatę
wynagrodzenia z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości wchodzącej
w skład zasobu gminnego jest związana z działalnością gospodarczą gminy i do
roszczeń z tego tytułu ma zastosowanie termin trzyletni przedawnienia
przewidziany w art. 118 k.c. in fine.
10
Wobec stwierdzenia uzasadnionych podstaw skargi kasacyjnej zaskarżony
wyrok podlegał uchyleniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 39821
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.