Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 26/11
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Karola L. przeciwko "T.W.", sp. z o.o.
w T. i Gminie T. o zapłatę, ewentualnie o zobowiązanie do złożenia oświadczenia
woli, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13 lipca
2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Tarnowie
postanowieniem z dnia 24 lutego 2011 r.:
„1. Czy po zmianie art. 49 k.c., dokonanej ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o
zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz.
731), nadal uzasadniony jest pogląd, wedle którego art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 7
czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu
ścieków (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858 ze zm.) statuuje po stronie
osoby, która z własnych środków wybudowała urządzenia wodociągowe lub
kanalizacyjne, roszczenie wobec gminy lub przedsiębiorstwa wodociągowo –
kanalizacyjnego o zobowiązanie do odpłatnego przejęcia tego rodzaju urządzeń?
2. Czy fakt poniesienia kosztów budowy urządzeń, o których mowa w art. 49 §
1 k.c. oraz w art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym
zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków, tylko w określonej
części w stosunku do całości tych kosztów oznacza, że osoba je ponosząca
nabywa w stosunku do przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego,
przyłączającego przedmiotowe urządzenia do swojej sieci, roszczenie o nabycie
jedynie udziału w prawie własności urządzeń, odpowiadającego wysokości kosztów
wydatkowanych na ich budowę, czy też okoliczność poniesienia przez daną osobę
tylko części kosztów wybudowania urządzeń eliminuje w całości jej roszczenie o
zobowiązanie do odpłatnego nabycia własności tego rodzaju urządzeń?"
podjął uchwałę:
1. Podstawę roszczenia o zobowiązanie do odpłatnego przeniesienia
własności urządzeń wodociągowych lub kanalizacyjnych stanowi – od chwili
wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – kodeks
cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731) – art. 49 § 2 k.c.
2. Jeżeli koszty budowy urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c.,
poniosło kilka osób, każdej z nich przysługuje – na podstawie art. 49 § 2 k.c. –
wobec przedsiębiorcy, który przyłączył urządzenia do swojej sieci roszczenie
o przeniesienie za wynagrodzeniem udziału w prawie własności tych
urządzeń.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 5 października 2010 r. Sąd Rejonowy w Tarnowie oddalił
powództwo Karola L. przeciwko T.W.", sp. z o.o. w T. i Gminie T. o zapłatę kwoty
4272 zł z odsetkami, ewentualnie o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli o
przejęciu na własność za wymienioną kwotę odcinka sieci kanalizacyjnej
znajdującej się na nieruchomościach położonych w K.M., stanowiących działki
oznaczone nr 70/1, 70/2 i 65. Sąd Rejonowy uznał, że powodowi nie przysługuje
roszczenie przewidziane w art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o
zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (jedn. tekst:
Dz.U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858 ze zm. – dalej: "u.z.z.w."), ponieważ wykonany
przez niego odcinek kanalizacyjny stanowi jedynie przyłącze, a nie jest
urządzeniem kanalizacyjnym w rozumieniu tej ustawy.
Przy rozpoznawaniu apelacji powoda powstały przytoczone zagadnienia
prawne budzące poważne wątpliwości, które Sąd Okręgowy w Tarnowie
przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Wskazał, że przed
nowelizacją art. 49 k.c., dokonaną ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy
– Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731), która
weszła w życie z dniem 3 sierpnia 2008 r., w judykaturze Sądu Najwyższego
przeważał pogląd, iż art. 31 ust. 1 u.z.z.w. stanowi podstawę prawną roszczenia o
zobowiązanie gminy lub przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego do
złożenia oświadczenia woli o odpłatnym nabyciu urządzeń wodociągowych i
kanalizacyjnych. Stanowisko to, aprobowane w piśmiennictwie, znajdowało oparcie
w wykładni celowościowej i funkcjonalnej art. 31 ust. 1 u.z.z.w. W ocenie Sądu
Okręgowego, nowelizacja art. 49 § 2 k.c., która expressis verbis statuuje po stronie
inwestora prawo domagania się przewłaszczenia określonych urządzeń na rzecz
przedsiębiorcy, w tym służących do doprowadzania wody i odprowadzania ścieków,
uzupełnia brak regulacji prawnej adekwatnej z punktu widzenia celów art. 31 ust. 1
u.z.z.w. i chociaż zakresy obu wspomnianych przepisów nie w pełni się pokrywają,
art. 49 § 2 k.c. zdaje się stanowić kompleksowe i wyłączne unormowanie
roszczenia względem przedsiębiorcy o odpłatne nabycie własności urządzeń
służących do doprowadzania wody i odprowadzania ścieków.
Niezależnie od kwestii wyboru właściwej podstawy prawnej dochodzonego
roszczenia, Sąd Okręgowy wskazał, że przysługuje ono osobie, która sfinansowała
koszty budowy urządzeń, w art. 31 ust. 1 u.z.z.w. bowiem chodzi o osoby, które
wybudowały z własnych środków urządzenia, według zaś art. 49 § 2 k.c. z
żądaniem wystąpić może osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń.
Wątpliwości powstają, gdy koszty budowy urządzeń zostały poniesione przez kilka
podmiotów, tak jak w rozpoznawanej sprawie, w której bezsporne jest, że budowa
odcinka kanalizacyjnego znajdującego się na nieruchomościach położonych w K.M.
została sfinansowana nie tylko przez powoda, lecz również przez pozwaną Gminę
w części odpowiadającej kwocie 1661,64 zł. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na gruncie poprzednio obowiązującego stanu prawnego, przed wejściem w
życie ustawy z dnia 30 maja 2008 r. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 8 marca 2005 r., III CZP 105/05 (OSNC 2006, nr 10, poz. 159)
przyjął, że art. 49 k.c. nie stanowi samoistnej podstawy prawnej przejścia urządzeń
służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu
elektrycznego oraz innych podobnych urządzeń na własność właściciela
przedsiębiorstwa przez ich połączenie z siecią należącą do tego przedsiębiorstwa.
Wejście w skład przedsiębiorstwa urządzeń wymienionych w art. 49 k.c. prowadziło
jedynie do wyłączenia tych urządzeń spod działania zasady superficies solo cedit,
wyrażonej w art. 48 i 191 k.c., natomiast kwestia ich własności pozostawała poza
zakresem uregulowania art. 49 k.c., który nie określał ani podmiotu uprawnionego,
ani tytułu prawnego przysługującego względem takich urządzeń. Wyłączenie
działania zasady superficies solo cedit oznaczało jedynie, że własność
wspomnianych urządzeń nie była pochłaniana przez własność nieruchomości i
urządzenia takie stanowiły rzeczy ruchome samoistne albo rzeczy ruchome będące
częściami składowymi. Według Sądu Najwyższego, skutki przyłączenia do sieci
przedsiębiorstwa urządzeń zależne były od stopnia ich związania z instalacją sieci
przedsiębiorstwa; rozstrzygający był stopień ich fizycznego i funkcjonalnego
związania z taką instalacją. Odrębność prawną zachowały jedynie takie urządzenia,
których odłączenie nie powodowało zakłóceń w funkcjonowaniu sieci
przedsiębiorstwa. Jeśli zatem urządzenia zostały tak dalece związane z instalacją
sieci, że spełniały warunki określone w art. 47 § 2 k.c., z chwilą ich połączenia z
instalacją sieci uzyskiwały status jej części składowej. W konsekwencji Sąd
Najwyższy przyjął, że urządzenia, które stały się częścią składową instalacji sieci
przedsiębiorstwa, stawały się własnością właściciela instalacji. Inne urządzenia
stanowiły odrębne rzeczy ruchome i o ich własności mogły decydować strony
umowy o przyłączenie do sieci, a w braku umowy – pozostawały własnością
dotychczasowego właściciela.
Wejście w życie nowych rozwiązań doprowadziło do zmiany dotychczasowego
stanowiska judykatury. Według znowelizowanego art. 49 § 2 k.c., osoba ponosząca
koszty budowy urządzeń, o których mowa w § 1, i jest ich właścicielem, może
żądać, aby przedsiębiorca, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich
własność za odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony
postanowiły inaczej. Ponadto z żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń
może wystąpić także przedsiębiorca. Zgodnie z art. 49 § 1 k.c., urządzenia służące
do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz
inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli
wchodzą w skład przedsiębiorstwa. Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 22 stycznia
2010 r., V CSK 195/09 (OSNC 2010, nr 7-8, poz. 116) oraz z dnia 22 stycznia 2010
r., V CSK 206/09 (nie publ.), uznając w dalszym ciągu, że od chwili wejścia w skład
przedsiębiorstwa, własność wymienionych urządzeń nie jest już pochłaniana przez
własność nieruchomości, wskazał, iż założenia przyjęte w znowelizowanym art. 49
k.c. wykluczają przyjmowaną dotychczas konstrukcję nabycia własności urządzeń
przez połączenie z instalacją przedsiębiorstwa w taki sposób, że stają się jej
częścią składową. Urządzenia określone w art. 49 § 1 k.c. z chwilą, gdy przez
fizyczne połączenie z siecią przestają być częścią składową nieruchomości,
zachowują status samoistnych rzeczy ruchomych, mogących być przedmiotem
odrębnej własności i odrębnego obrotu.
W ocenie Sądu Najwyższego, świadczą o tym sformułowania art. 49 § 2 k.c. –
„osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń, o których mowa w § 1, i jest ich
właścicielem” – oraz art. 3053
§ 1 k.c. – „nabywcę urządzeń, o których mowa w art.
49 § 1 k.c.”. Urządzenia takie, nawet gdyby ich ścisłe związanie z instalacją sieci
przedsiębiorstwa uzasadniać miało zastosowanie art. 47 § 2 k.c., nie stają się
zatem częściami składowymi takiej instalacji. Według art. 49 § 2 k.c., wykazanie
faktu poniesienia kosztów budowy rozstrzyga o własności urządzeń, które w wyniku
połączenia z siecią przedsiębiorstwa nie należą już do części składowych
nieruchomości i uzyskują status samoistnych rzeczy ruchomych, wchodzących w
skład przedsiębiorstwa. Artykuł 49 § 2 k.c. przewiduje, że roszczenie o nabycie
przez przedsiębiorcę własności takich urządzeń przysługuje osobie, która poniosła
koszty ich budowy i jest ich właścicielem (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13
kwietnia 2011 r., V CSK 309/10, nie publ.).
Podzielając ten kierunek wykładni znowelizowanego art. 49 § 2 k.c. należy
przyjąć, że zdarzeniem prawnym, którego skutkiem jest nabycie własności
urządzeń określonych w art. 49 § 1 k.c., jest sfinansowanie kosztów ich budowy.
Oznacza to, że podmiotem roszczenia przysługującego na podstawie art. 49 § 2
k.c. jest osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń wchodzących w skład
przedsiębiorstwa, stając się ich właścicielem, niezależnie – jak trafnie podkreśla się
w piśmiennictwie – od przysługujących jej uprawnień do nieruchomości. Jeżeli
osoba ta przenosi własność urządzeń, które po połączeniu z siecią są samoistnymi
rzeczami ruchomymi, na rzecz osoby trzeciej, legitymowany na podstawie art. 49 §
2 zdanie pierwsze k.c. jest nabywca. Wykładnię tę wspiera uzasadnienie projektu
ustawy nowelizującej art. 49 k.c., według którego, na wypadek odmowy zawarcia
umowy przez przedsiębiorcę, roszczenie o nabycie takich urządzeń przysługuje
osobie, która sfinansowała ich budowę, natomiast jeśli osoba ta odmawia zawarcia
umowy – odpowiednie roszczenie przysługuje przedsiębiorcy, a jeżeli poniósł
koszty ich budowy, stają się one ex lege jego własnością (por. Sejm VI kadencji,
druk nr 81).
Pod użytym w art. 49 § 2 zdanie pierwsze k.c. pojęciem "poniesienia kosztów
budowy urządzeń" należy rozumieć typowe zdarzenia prawne, w szczególności
czynności prawne, z którymi ustawa łączy skutek w postaci nabycia własności
rzeczy ruchomych. Podobnie jak w przypadku własności, źródłem współwłasności
są zdarzenia prawne, z którymi ustawa łączy skutek w postaci nabycia przez
określone podmioty udziałów we współwłasności rzeczy ruchomych. Jeśli zdarzenia
takie mogą być zakwalifikowane jako ponoszenie kosztów budowy urządzeń, o
których mowa w art. 49 § 1 k.c., to kwalifikacja ta dotyczy każdego z
współuprawnionych podmiotów. (...) O wielkości przysługującego udziału, jak
również o wzajemnych uprawnieniach i obowiązkach współwłaścicieli rozstrzyga
przede wszystkim treść stosunku prawnego będącego podstawą współwłasności. W
braku takich postanowień, udziały we współwłasności urządzeń powinno się
oznaczać – przez odpowiednie zastosowanie art. 193 § 1 k.c. – według wysokości
poniesionych kosztów ich budowy.
Istotną cechą współwłasności w częściach ułamkowych jest to, że każdy ze
współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych
współwłaścicieli (art. 198 k.c.) Z kolei roszczenie przewidziane w art. 49 § 2 zdanie
pierwsze k.c. polega nie na możliwości rozporządzania własnością lub udziałem we
współwłasności urządzenia, lecz przede wszystkim na możliwości przymuszenia
przedsiębiorcy, który przyłączył urządzenie do swojej sieci, do złożenia
oświadczenia woli o odpłatnym nabyciu – według brzmienia tego przepisu – jego
własności. Współwłaściciel urządzenia uprawniony do swobodnego rozporządzania
przysługującym mu udziałem jest jednocześnie uprawniony do samodzielnego
wystąpienia przeciwko przedsiębiorcy, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, z
żądaniem nabycia tego udziału.
Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy, celem wprowadzenia do
kodeksu cywilnego nowego unormowania było jednoznaczne określenie statusu
prawnego urządzeń przesyłowych. Poza przypadkiem, w którym koszty budowy
urządzenia poniósł tylko przedsiębiorca, znowelizowany art. 49 § 2 k.c. nie stanowi
normatywnej podstawy do przyjęcia, że przedsiębiorca przyłączający urządzenia do
swojej sieci staje się jego wyłącznym właścicielem; do tego mogą doprowadzić inne
środki prawne. W założeniu ustawodawcy umowa powinna być zasadniczym
instrumentem ukształtowania praw przedsiębiorcy do korzystania z urządzeń, o
których mowa w art. 49 § 1 k.c. W braku porozumienia ustawa przyznaje zarówno
właścicielom urządzeń, jak i przedsiębiorcom uprawnienia do dochodzenia przed
sądem przymusowego przeniesienie własności urządzeń, tak aby w ostatecznym
wyniku ich własność uzyskał przedsiębiorca. Jeśli przedsiębiorca uzyskuje w ten
sposób jedynie udział we współwłasności urządzenia przesyłowego, wyjście ze
współwłasności jest możliwe przede wszystkim w drodze czynności prawnej lub z
mocy orzeczenia sądu. Nic też nie stoi na przeszkodzie, aby przedsiębiorca
dysponujący jedynie udziałem we współwłasności urządzenia przesyłowego
wystąpił na podstawie art. 49 § 2 zdanie drugie k.c. wobec innych współwłaścicieli z
żądaniem przeniesienia własności pozostałych udziałów.
Zgodnie z art. 31 ust. 1 u.z.z.w., osoby, które wybudowały z własnych środków
urządzenia wodociągowe i urządzenia kanalizacyjne, mogą je przekazywać
odpłatnie gminie lub przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu, na
warunkach uzgodnionych w umowie. Dotychczasowa, utrwalona judykatura Sądu
Najwyższego przyjmowała, że przepis ten pozwala na żądanie przed sądem
zawarcia umowy o nabycie własności urządzeń kanalizacyjnych przez
przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne za odpowiednim wynagrodzeniem.
Stanowisko Sądu Najwyższego nie jest jednak jednolite w kwestii skutków
odmowy przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego zawarcia umowy o
nabycie własności urządzeń, o których stanowi art. 31 ust. 1 u.z.z.w. Według
jednego stanowiska, odmowa zawarcia takiej umowy powoduje jedynie
odpowiedzialność kontraktową (art. 471 k.c.), ponieważ sąd nie jest władny
rozstrzygać o treści takiej umowy, jeżeli strony nie doszły do konsensu (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 2 marca 2006 r., I CSK 83/05, nie publ.). Według innego
zapatrywania, wznoszącemu urządzenie własnym kosztem przysługuje wobec
przedsiębiorstwa roszczenie o zawarcie stosownej umowy (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r., II CK 40/02, "Biuletyn SN" 2003, nr 8, s. 7, z
dnia 23 lipca 2003 r., II CKN 346/01, nie publ., z dnia 29 czerwca 2004 r., II CK
404/03, "Biuletyn SN" 2004, nr 12, s. 8, z dnia 2 lipca 2004 r., II CK 420/03, "Monitor
Prawniczy" 2005 nr 14, s. 709 i z dnia 31 stycznia 2007 r., II CNP 81/06, OSNC
2007, nr 12, poz. 188). Niezależnie od skutku, jaki wywołuje odmowa zawarcia
umowy, w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego nie budzi wątpliwości, że
przedsiębiorstwo jest zobowiązane do zawarcia umowy o nabycie urządzenia, o
którym stanowi art. 31 ust. 1 u.z.z.w.
Z art. 49 § 2 k.c. wynika expressis verbis, że osoba ponosząca koszty budowy
urządzeń przesyłowych i jest ich właścicielem, może żądać, aby przedsiębiorca,
który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za odpowiednim
wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej. Z żądaniem
przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca. W
uzasadnieniu projektu ustawy jednoznacznie nawiązano do regulacji art. 31 ust. 1
u.z.z.w. jako niewystarczającej i budzącej w praktyce wątpliwości, które powinna
usunąć nowelizacja art. 49 k.c.
Dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego, który dokonywał
funkcjonalnej wykładni art. 31 ust. 1 u.z.z.w., wynikało z braku podstawy
normatywnej dla instytucji obowiązkowego zawarcia przez przedsiębiorstwo
wodociągowo-kanalizacyjne umowy o nabycie urządzenia kanalizacyjnego od
osoby, która je wybudowała na własny koszt. Po wejściu w życie art. 49 § 2 k.c.
można zatem twierdzić, że nie ma uzasadnienia teza, iż żądanie nabycia
urządzenia przesyłowego od przedsiębiorcy oparte jest wciąż na art. 31 ust. 1
u.z.z.w., skoro art. 49 k.c. jednoznacznie, w sposób nie budzący wątpliwości,
reguluje takie żądanie; zgodnie z regułą lex posterior derogat legi priori, art. 31 ust.
1 u.z.z.w. powinien być uznany za usunięty z systemu prawnego.
Prima facie można jednak uznać, że art. 49 § 2 k.c. ma walor regulacji ogólnej,
odnoszącej się do wszelkiego rodzaju urządzeń przesyłowych, a nie tylko wodno-
kanalizacyjnych. Artykuł 31 ust. 1 u.z.z.w. jest natomiast przepisem szczególnym,
zawartym w ustawie szczególnej, dotyczącym tylko jednego z rodzajów urządzeń, o
których stanowi art. 49 § 1 k.c. Zgodnie z regułą lex posterior generalis non derogat
legi priori speciali, wejście w życie art. 49 § 2 k.c. – przepisu późniejszego, ale
ogólnego – nie derogowało więc art. 31 ust. 1 u.z.z.w. – przepisu wcześniejszego,
ale szczególnego. Artykuł 31 ust. 1 u.z.z.w. w ujęciu interpretacyjnym Sądu
Najwyższego powinien mieć zatem wciąż zastosowanie jako podstawa normatywna
żądania zawarcia przez przedsiębiorcę umowy o nabycie własności urządzeń, o
których ten przepis stanowi.
Pogląd ten jednak nie zasługuje na akceptację. Artykuł 49 § 2 odsyła do art.
49 § 1 k.c., który stanowi o urządzeniach służących do doprowadzenia lub
odprowadzania pary, gazu, energii elektrycznej a także płynów. Niewątpliwie
określenie to obejmuje urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne, służące według
art. 2 pkt 14 i 16 u.z.z.w. gospodarowaniu wodą i ściekami. Można wobec tego
uznać, że art. 31 ust. 1 u.z.z.w. nie jest przepisem szczególnym wobec art. 49 § 2
k.c., który – jako późniejszy – wyłącza stosowanie art. 31 ust. 1 u.z.z.w.
Artykuł 49 k.c. dotyczy również sytuacji, w których odnośne urządzenia zostały
wybudowane i podłączone do sieci przed dniem 3 sierpnia 2008 r. Retroaktywność
art. 49 k.c. nie narusza reguły wyrażonej w art. 3 k.c., gdyż wynika z celu regulacji,
jakim było uporządkowanie stanu prawnego związanego z podłączaniem
wymienionych w tym przepisie urządzeń do sieci przedsiębiorstwa (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2010 r., V CSK 185/09, z dnia 22 stycznia
2010 r., V CSK 206/09, z dnia 2 marca 2006 r., I CSK 83/05, nie publ., z dnia 23
lipca 2003 r., II CKN 346/01, nie publ. i z dnia 26 lutego 2003 r., II CK 40/02,
"Biuletyn SN" 2003, nr 8, poz. 7).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c. podjął uchwałę,
jak na wstępie.