Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 305/11
POSTANOWIENIE
Dnia 10 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania D. Z.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych G. SA i M. Sp. z o. o.
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu z tytułu umowy o pracę nakładczą,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 kwietnia 2011 r.,
odmawia przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację D. Z.
od wyroku z dnia 30 kwietnia 2010 r. Sądu Okręgowego, którym oddalono
odwołanie wnioskodawcy od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od decyzji
z dnia 26 października 2009 r. stwierdzającej, że wnioskodawca nie podlegał
ubezpieczeniom społecznym w okresie od 1 czerwca 2006 r. do 11 marca 2008 r. z
tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą z płatnikiem składek
„M.” Spółką z o.o.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił: I. naruszenie prawa
materialnego, a mianowicie: 1) art. 83 § 1 k.c., przez jego błędne zastosowanie
skutkiem przyjęcia, iż umowa o pracę nakładczą była zawarta dla pozoru, a strony
2
umowy złożyły oświadczenia pozorne, 2) art. 58 § 2 i art. 83 § 1 k.c., poprzez
uznanie, że zawarta umowa o pracę nakładczą jest nieważna jako sprzeczna
z zasadami współżycia społecznego, 3) naruszenie art. 58 § 1 k.c. w związku z art.
6 ust. 1 pkt 5, art. 9 ust. 2 i art. 18 ust. 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 2 Konstytucji RP, poprzez
niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że zawarta przez
ubezpieczonego umowa o pracę nakładczą z płatnikiem składek jest nieważna, 4)
art. 65 § 2 k.c., poprzez pominięcie, iż przy dokonywaniu wykładni treści umowy
należy badać zgodny zamiar stron, cel umowy, w świetle dosłownej treści umowy;
zamiarem stron oraz ich celem było zawarcie umowy o pracę nakładczą
rzeczywiście zobowiązującą strony do określonych czynności, co jednocześnie
przesądza o braku pozorności dokonanej czynności prawnej, 5) art. 3531
k.c.,
poprzez jego niezastosowanie pomimo oczywistej konieczności, w szczególności
poprzez nieuwzględnienie okoliczności, że strony były uprawnione zawrzeć umowę
o pracę nakładczą, nadać jej treść, w granicach wymagań określonych art. 3531
k.c., 6) art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 18 ust. 8 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych i w związku z art.
art. 2 Konstytucji RP, poprzez błędną wykładnię i oczywiście niewłaściwe
zastosowanie w okolicznościach rozpoznawanej sprawy, albowiem osoba
spełniająca warunki do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym
i rentowymi z kilku tytułów, o których mowa również w treści art. 6 ust. 1 pkt 5, jest
objęta obowiązkowo ubezpieczeniami z tego tytułu, który powstał najwcześniej;
natomiast z pozostałych tytułów może być objęta ubezpieczeniami emerytalnym
i rentowymi lub zmienić tytuł do ubezpieczeń, a w przypadku zaistnienia zbiegu
tytułu do ubezpieczeń społecznych z pozarolniczej działalności gospodarczej
z tytułem związanym z wykonywaniem określonej umowy osoba ubezpieczona
może wybrać tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym, a prawo wyboru nie
jest uwarunkowane w systemie ubezpieczeń społecznych żadnymi dodatkowymi
wymogami, 7) § 3 ust. 1, § 4 i § 6 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31 grudnia
1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą
w związku z art. 31 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, poprzez wyinterpretowanie z aktu
prawa o randze rozporządzenia obowiązku ubezpieczonego w dziedzinie prawa
3
ubezpieczeń społecznych polegającego na nakazaniu spełnienia dodatkowego
warunku nieprzewidzianego przez ustawę w celu skorzystania z możliwości wyboru
umowy o pracę nakładczą jako alternatywnego tytułu ubezpieczenia społecznego,
8) § 3 i § 27 rozporządzenia z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień
pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą, co doprowadziło do ustalenia,
że aby umowa o pracę nakładczą mogła stanowić podstawę do wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne to wykonawca musi uzyskiwać dochód w wysokości co
najmniej 50% najniższego wynagrodzenia określonego w przepisach szczególnych,
9) art. 6 k.c. w związku z art. 232 k.p.c., poprzez niewłaściwe zastosowanie
i pominięcie faktu, że to na organie rentowym spoczywał ciężar dowodu oraz
obowiązek dowodzenia w zakresie wykazania okoliczności, na które się powoływał:
II. naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy,
a w szczególności: 1) art. 233 § 1 k.p.c., poprzez naruszenie granic swobodnej
oceny dowodów i dowolne przyjęcie, że umowa została zawarta przez
ubezpieczonego wyłącznie w celu pozyskania dodatkowego tytułu do
ubezpieczania społecznego, a nie w celu świadczenia pracy i nabycia
wierzytelności w postaci wynagrodzenia, 2) art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391
§ 1 k.p.c., poprzez niewyjaśnienie w zaskarżonym wyroku podstawy prawnej
wyroku - podstawy przypisania czynności prawnej dotkniętej sankcją bezwzględnej
nieważności, jak również poprzez zaniechanie ustosunkowania się do wszystkich
zarzutów podniesionych w treści apelacji.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości oraz uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu
pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania,
a w przypadku uwzględnienia jedynie podstawy skargi kasacyjnej naruszenia prawa
materialnego - o zmianę zaskarżonego wyroku w całości oraz zmianę wyroku Sądu
pierwszej instancji i uwzględnienie odwołania poprzez uznanie, iż wnioskodawca
podlegał w spornym okresie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu
zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą zawartej z płatnikiem składek.
Wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania uzasadniony został
występowaniem w sprawie istotnego zagadnienia prawnego oraz potrzebą wykładni
przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości i wywołujących rozbieżności
4
w orzecznictwie sądów, wymagających odpowiedzi na pytania: 1) czy
w obowiązującym stanie prawnym, w tym mając na uwadze cel systemu
ubezpieczeń społecznych, ale również zasadę poszanowania praw nabytych oraz
wzgląd na zasadę pewności prawa pozytywnego należy uznać, że w sytuacji,
w której nakładca zobowiązany jest zapewnić wykonawcy tak w umowie jak
i faktycznie taką ilość pracy, która zapewni mu osiągnięcie przychodu w wysokości
co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia i w sytuacji, w której nakładca
zapewnia wykonawcy wynagrodzenie a wykonawca świadczy pracę w ilości, która
nie daje podstaw do uzyskania co najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia
należnego pracownikowi, to czy można uznać, że umowa o pracę nakładczą jest
nieważna skutkiem niezrealizowania jej koniecznych postanowień (§ 6 ust. 1 pkt 1
rozporządzenia z 1975 r. nie uznaje takiej umowy za nieważną); jednocześnie
skarżący stwierdził, że „powyższe zagadnienie (…) kwalifikuje również jako zarzut
kasacyjny oczywiście uzasadniony w trybie art. 3989
§ 1 pkt 4 k.p.c.”; 2) „czy
w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych organ rentowy,
który kwestionuje doniosłość prawną (skuteczność, ważność) umowy o pracę
nakładczą poprzez zanegowanie wysokości opłacanych składek z tytułu
ubezpieczeń społecznych, a sprawa podlega ogólnym zasadom rozkładu ciężaru
dowodu, tj. zgodnie z regułą określoną w art. 6 k.c. (a zatem to organ rentowy
powinien wszechstronnie wykazać zasadność swojego stanowiska), czy też
powyższe tworzy swoiste domniemanie nieprawidłowości regulowania przez
ubezpieczonego składek na ubezpieczenia społeczne co implikuje uznanie, iż
w takim przypadku na ubezpieczonym spoczywa ciężar udowodnienia ekscepcji
i faktów wskazujących na niezasadność stanowiska przyjętego przez organ
rentowy”; 3) jak należy kwalifikować umowę o pracę nakładczą, w której co prawda
strony określają minimalną miesięczną ilość pracy w ten sposób aby jej wykonanie
zapewniało co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia określonego przez
Ministra Pracy i Polityki Społecznej na podstawie art. 774
pkt 1 k.p., a następnie
strony nie realizują zobowiązania z umowy w zakresie, który uprawnia do nabycia
prawa do wynagrodzenia w wysokości gwarantowanej ilością pracy, to czy w takim
wypadku zasadnym jest twierdzenie, iż umowa taka nosi znamiona pozornej; 4) czy
przy ocenie ważności umowy o pracę nakładczą i zobowiązań z niej wynikających,
5
w zakresie ustalenia wynagrodzenia za pracę nakładczą mają zastosowanie
odpowiednio (wprost) przepisy traktujące o minimalnym wynagrodzeniu za pracę
ustalone wedle kryteriów zawartych w ustawie z dnia 10 października 2002 r.
o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. z 2005 r. Nr 157, poz. 1314), czy też
ma zastosowanie wyłącznie zasada określona w art. 25 powołanej ustawy, tj.
stosownie do umów o pracę nakładczą byłaby to kwota 380 zł (50% z kwoty 760 zł).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Przepis art. 3984
§ 2 k.p.c. wymaga, aby wniosek o przyjęcie skargi
kasacyjnej do rozpoznania stanowił odrębny element pisma niezależny od
przytoczenia podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienia (art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Uzasadnienie wniosku natomiast powinno nawiązywać do przesłanek przyjęcia
skargi do rozpoznania określonych w art. 3989
§ 1 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem
Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli: 1) w sprawie
występuje istotne zagadnienie prawne, 2) istnieje potrzeba wykładni przepisów
prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności
w orzecznictwie sądów, 3) zachodzi nieważność postępowania lub 4) skarga
kasacyjna jest oczywiście uzasadniona. Spełnienie wymagania z art. 3984
§ 2 k.p.c.
powinno zatem przybrać formę wyodrębnionego wywodu prawnego, w którym
skarżący wskaże, jakie występujące w sprawie okoliczności pozwalają na
uwzględnienie wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania i jednocześnie
uzasadni, dlaczego odpowiadają one ustawowemu katalogowi przesłanek.
Poprzestanie w tym zakresie na sformułowaniu podstaw kasacyjnych i ich
uzasadnieniu jest niewystarczające, bo chociaż przy konstruowaniu obu
wymaganych elementów skargi argumenty mogą być podobne, to Sąd Najwyższy
bada je na różnych etapach postępowania kasacyjnego.
Z art. 3989
§ 1 pkt 4 k.p.c. wynika konieczność nie tylko powołania się na
okoliczność, że skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona, ale również
wykazania, że przesłanka ta rzeczywiście zachodzi. Oznacza to, że skarżący musi
wskazać, w czym - w jego ocenie - wyraża się „oczywistość” zasadności skargi oraz
podać argumenty wykazujące, że rzeczywiście skarga jest uzasadniona w sposób
6
oczywisty. Sam zarzut naruszenia (nawet oczywistego) określonego przepisu
(przepisów) nie prowadzi bowiem wprost do oceny, że skarga kasacyjna jest
oczywiście uzasadniona, czyli że jej zarzuty są zasadne „na pierwszy rzut oka”
(prima facie) i w sposób oczywisty prowadzą do uznania zaskarżonego wyroku za
błędny i jego wzruszenia (por. między innymi postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 26 kwietnia 2006 r., II CZ 28/06, niepublikowane i orzeczenia tam powołane).
Jest tak dlatego, że o ile dla uwzględnienia skargi kasacyjnej wystarczy, iż jej
podstawa jest usprawiedliwiona, to dla jej przyjęcia do rozpoznania koniecznej jest
wykazanie kwalifikowanej podstawy naruszenia konkretnych i powołanych
w podstawach kasacyjnych przepisów prawa materialnego lub procesowego
widocznej przy wykorzystaniu podstawowej wiedzy prawniczej, bez wdawania się
w pogłębioną analizę prawną. W tym zakresie skarżący z jednej strony wskazuje na
niewątpliwe i ewidentne - w jego ocenie - naruszenie przez Sąd drugiej instancji
„art. 58 § 1 i 2 w związku z art. 83 § 1 k.c., a nade wszystko § 3 i § 6
rozporządzenia”, z drugiej zaś - formułuje jednocześnie na tle poruszanej kwestii
wątpliwości prawne jego zdaniem tak istotne, że wymagające zaangażowania Sądu
Najwyższego. Już tylko ta okoliczność przesądza o niemożności uznania, że
skarżący zdołał wykazać oczywistą zasadność skargi kasacyjnej z uwagi na
oczywistą obrazę wskazanych wyżej przepisów.
Zagadnieniem prawnym jest zagadnienie, które wiąże się z określonym
przepisem prawa materialnego lub procesowego lub uregulowaniem prawnym,
których wyjaśnienie ma nie tylko znaczenie dla rozstrzygnięcia przedmiotowej
sprawy, ale także dla rozstrzygnięcia innych podobnych spraw. Wskazanie
zagadnienia prawnego uzasadniającego wniosek o rozpoznanie skargi kasacyjnej
powinno zatem nastąpić przez określenie przepisów prawa, w związku z którymi
zostało sformułowane, i wskazanie argumentów, które prowadzą do rozbieżnych
ocen. Dopiero bowiem wówczas Sąd Najwyższy ma podstawę do oceny, czy
przedstawione zagadnienie jest rzeczywiście zagadnieniem "prawnym" oraz czy
jest to zagadnienie "istotne" (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 maja
2001 r., II CZ 35/01, OSNC 2002, nr 1, poz. 11; z dnia 13 sierpnia 2002 r., I PKN
649/01, OSNP 2004, nr 9, poz. 158; z dnia 14 lutego 2003 r., I PK 306/02,
Wokanda 2004, nr 7-8, s. 51). Ponadto rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego nie
7
może się sprowadzać do odpowiedzi na zarzuty skarżącego skierowane pod
adresem zaskarżonego orzeczenia ani też do odpowiedzi na wątpliwości
skarżącego, które można wyjaśnić za pomocą obowiązujących reguł wykładni bądź
w drodze prostego zastosowania przepisów. Inaczej mówiąc, twierdzenie
o występowaniu istotnego zagadnienia prawnego jest uzasadnione tylko wtedy,
kiedy przedstawiony problem prawny nie został jeszcze rozstrzygnięty przez Sąd
Najwyższy lub kiedy istnieją rozbieżne poglądy w tym zakresie, wynikające
z odmiennej wykładni przepisów konstruujących to zagadnienie (por. np.
postanowienie z dnia 12 marca 2010 r., II UK 400/09, LEX nr 577468). Problem
przedstawiony w skardze, a odnoszący się do pozorności czynności prawej
w rozumieniu art. 83 § 1 k.c., był już wielokrotnie wyjaśniany przez Sąd Najwyższy
w orzeczeniach, w których przyjęto, że ustalenie treści a także wad oświadczenia
woli (pozorności) jest okolicznością faktyczną, podlegającą ustaleniu przez sądy
merytoryczne. W szczególności, pozorna umowa o pracę nakładczą, na podstawie
której jej strony nie miały zamiaru i nie realizowały konstrukcyjnych cech
(elementów) tego zobowiązania, dotyczących rozmiaru wykonywanej pracy w ilości
gwarantującej wynagrodzenie w wysokości co najmniej połowy minimalnego
wynagrodzenia za pracę, nie stanowi tytułu podlegania obowiązkowo
ubezpieczeniom społecznym osób wykonujących pracę nakładczą (tak między
innymi w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2009 r., I UK 318/08, LEX
nr 707859; z dnia 3 września 2010 r., I UK 91/10, LEX nr 653668 i z dnia
13 października 2010 r., II UK 105/10, LEX nr 687035). Pozorność umowy jest
skutkiem określonych ustaleń faktycznych dotyczących stanu świadomości stron
(zamiaru) a te ustalenia wyłączone są spod kontroli kasacyjnej (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 6 listopada 1996 r., II UKN 9/96, OSNAPiUS 1997 nr 11, poz.
201; z dnia 23 stycznia 1997 r., I CKN 51/96, OSNC 1997 nr 6-7, poz. 79; z dnia
18 maja 2006 r., II UK 164/05, PiZS 2006 nr 9, s. 33; z dnia 28 kwietnia 2010 r.,
II UK 334/09, LEX nr 604221). Skarżący nie wykazuje również, jakie znaczenie dla
wyniku sprawy miałoby mieć rozstrzygnięcie pozostałych konstruowanych przez
niego wątpliwości, skoro po pierwsze - z wiążących Sąd Najwyższy z mocy
art. 39813
§ 2 k.p.c. ustaleń wynika, że „już w chwili zawierania umowy strony miały
pełną świadomość tego, że umowa ta nie będzie realizowana, na co obie strony
8
godziły się”, a „fakt zawarcia tej umowy miał jedynie na celu wywołanie mylnego
przekonania organu rentowego, jakoby strony zawarły i realizowały ważną umowę
o pracę nakładczą”, a po drugie - sąd rozstrzyga sprawę według właściwego prawa
materialnego na podstawie koniecznych ustaleń faktycznych niezależnie od tego,
która ze stron przedstawiła wnioski dowodowe zgodnie z regułą rozkładu ciężaru
dowodu (tak między innymi w wyroku z dnia 24 sierpnia 2010 r., I UK 74/10, LEX nr
653664). Nie budzi również żadnych wątpliwości, że to na organie rentowym, który
przyjął zgłoszenie do ubezpieczenia i nie kwestionował tytułu tego zgłoszenia oraz
przyjmował składki, spoczywa ciężar dowodu, że strony umowy o pracę złożyły
fikcyjne oświadczenia woli (por. np. wyrok z dnia 15 lutego 2007 r., I UK 269/06,
OSNP 2008 nr 5-6, poz. 78).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej
do rozpoznania na podstawie art. 3989
§ 2 k.p.c.