Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 95/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości "C." spółki jawnej
L. O., A. S. w upadłości
przeciwko Gminie K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 22 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 października 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Pozwana Gmina K. wniosła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 października 2010 r., który zmienił - na skutek apelacji powoda syndyka
masy upadłości C. spółki jawnej - wyrok Sądu Okręgowego w. W. z dnia 10
czerwca 2010 r., oddalający powództwo przeciwko Gminie K. w uwzględnieniu
zarzutu potrącenia, w ten sposób, że zasądził na rzecz powoda kwotę 153.643 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 28 listopada 2007 r. do dnia zapłaty oraz kwotę
3.617 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania przed Sądem pierwszej instancji i
kwotę 2.700 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.
Sąd odwoławczy stwierdził że, wobec wcześniejszego zgłoszenia przez
pozwanego wierzytelności w postępowaniu upadłościowym bez jednoczesnego
potrącenia, nie jest możliwe uwzględnienie potrącenia i zarzutu w tym przedmiocie
zgłoszonego dopiero w procesie.
Sekwencja relewantnych zdarzeń faktycznych i prawnych przedstawia się
następująco:
Gminę K. i C. spółkę jawną łączyła umowa z dnia 15 marca 2006 r. (Sąd
Apelacyjny omyłkowo wskazał datę 6 lutego 2006 r.) o wykonanie inwestycji
polegającej na budowie i montażu systemu kanalizacji w Gminie K. - Etap I. Dnia 6
grudnia 2007 r. spółka wezwała do zapłaty za roboty wykonane w marcu 2007 r.,
objęte fakturą nr 01/09/2007. Gmina odmówiła zapłaty oświadczając, że wstrzymuje
płatność do czasu inwentaryzacji robót, w tym na poczet pokrycia kosztów
zdemontowanych urządzeń, za które wcześniej zapłaciła spółce C. W dniu 30
listopada 2007 r. Gmina złożyła oświadczenie o odstąpieniu od umowy
w niewykonanej części z przyczyn leżących po stronie wykonawcy.
Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z dnia 14 lutego 2008 r. ogłosił
upadłość z możliwością zawarcia układu C. spółki jawnej.
Gmina K. w dniu 30 maja 2008 r. zgłosiła w postępowaniu upadłościowym
wierzytelność w kwocie 1.738.215 zł z tytułu kary umownej, nie składając
jednocześnie oświadczenia o jej potrąceniu. Z uzasadnienia pisma zgłaszającego
3
wynika, że między stronami nie dokonano rozliczenia inwestycji i istnieją dalsze
wierzytelności po stronie Gminy (m.in. w kwocie 15.498,84 zł, stanowiącej różnicę
pomiędzy kwotą 169.141,54 zł, odpowiadającej kosztom ponownego wykonania
przez osobę trzecią prac przy zdemontowanych urządzeniach przepompowni, i
kwotą 153.642,70 zł, stanowiącą wynagrodzenie za wykonanie innych robót, objęte
fakturą nr 01/09/2007).
Powód C. spółka jawna w upadłości układowej pozwem z dnia 4 lipca 2008r.,
wszczynającym postępowanie w obecnej sprawie, wniósł o zasądzenie od
pozwanej Gminy K. kwoty 153.642,70 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28
listopada 2007 r. tytułem wynagrodzenia za wykonanie robót, objętego fakturą nr
01/09/2007. W dniu 11 sierpnia 2008 r. wydano w nakaz zapłaty w postępowaniu
upominawczym.
Pozwana Gmina K. w sprzeciwie od nakazu zapłaty, wniesionym w dniu
1 września 2008 r. (mylnie określonym przez Sąd Apelacyjny jako odpowiedź na
pozew), zgłosiła zarzut potrącenia „w związku z posiadanymi wierzytelnościami" w
łącznej kwocie 465.522,45 zł (z uzasadnienia pisma wynika, że obejmuje ona m.in.
wskazaną kwotę 15.498,84 zł).
Sędzia komisarz w postępowaniu upadłościowym postanowieniem
uzupełniającym z dnia 5 listopada 2008 r. zatwierdził listę wierzytelności i odmówił
uznania wierzytelności Gminy K. w kwocie 1.738.215 zł z tytułu kary umownej,
wskazując że nie przysługuje jej prawo potrącenia. Gmina nie wniosła sprzeciwu.
Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z dnia 25 marca 2009 r. (mylnie
wskazano datę 25 czerwca 2009 r.) zmienił postanowienie o ogłoszeniu upadłości
z możliwością zawarcia układu C. Spółki jawnej na postanowienie o ogłoszeniu
upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego. Syndyk masy upadłości wstąpił
do procesu i popierał powództwo.
W dniu 15 marca 2010 r. pozwana Gmina K. złożyła oświadczenie dotyczące
wierzytelności przysługujących jej wobec powoda, wskazując że koszt wykonania
przepompowni przez osobę trzecią nie był objęty zarzutem potrącenia, tylko
„zarzutem obniżenia wynagrodzenia stosownie do zakresu wykonanych robót, a
takie żądanie nie stanowi wierzytelności do potrącenia w rozumieniu art. 498 k.c.".
4
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 10 czerwca 2010 r., oddalił powództwo
Syndyka masy upadłości C. Spółki jawnej przeciwko Gminie K. o zapłatę kwoty
153.642,70 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28 listopada 2007 r. dochodzonej
tytułem wynagrodzenia za prace, objęte fakturą nr 01/09/2007. Sąd przyjął, że
powództwo było uzasadnione, ale podlegało oddaleniu wobec skutecznego,
zgłoszonego w sprzeciwie, zarzutu potrącenia. Ograniczył się przy tym do oceny
jednej z wierzytelności, tj. w kwocie 169.141,54 zł brutto, z tytułu odszkodowania
obejmującego wynagrodzenie osoby trzeciej (Rejonowego Przedsiębiorstwa Robót
Melioracyjnych w Ż.) za ponowne wykonanie robót przy przepompowni, na skutek
zdemontowania i zabrania przez innego dostawcę części urządzeń, za które spółka
C. jako wykonawca wcześniej otrzymała zapłatę. Sąd pierwszej instancji uznał że,
jakkolwiek art. 89 ust. 3 prawa upadłościowego i naprawczego (dalej także jako
p.u.n.) wprowadza ograniczenie czasowe potrącenia, uprawnienie to odżywa po
zakończeniu postępowania upadłościowego. Zdaniem Sądu zdarzeniem
kończącym postępowanie upadłościowe jest również zmiana postanowienia
o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie
o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego.
Sąd Apelacyjny, uwzględniając apelację powoda, wyrokiem z dnia
28 października 2010 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądził
na jego rzecz kwotę 153.643 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 28 listopada
2007 r. do dnia zapłaty oraz zwrot kosztów procesu. Sąd przyjął, że pozwanej
przysługuje wobec upadłej spółki roszczenie odszkodowawcze, gdyż ta „nie
wykonała przyjętego na siebie zobowiązania i ponosi winę za zaprzestanie robót".
Uznał jednak że nie ma to znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy gdyż, niezależnie
od tego czy wierzytelność istnieje i w jakiej wysokości, nie jest możliwe
„uwzględnienie procesowego zarzutu potrącenia w następstwie oświadczenia
o potrąceniu złożonego dopiero w procesie". Odwołując się do poglądów doktryny
prawniczej stwierdził, że potrącenie na podstawie przepisów prawa upadłościowego
jest wkomponowane w tryb dochodzenia w postępowaniu upadłościowym roszczeń
przez wierzycieli od upadłego i poza tym trybem nie istnieje. Zgłoszenie
wierzytelności przez pozwaną nastąpiło w postępowaniu upadłościowym.
Zaniechanie złożenia jednoczesnego oświadczenia o potrąceniu i uchybienie
5
terminowi do jego dokonania (art. 89 ust. 3 p.u.n.), oznacza zrzeczenie się prawa
potrącenia, konieczność zaspokojenia przez wierzyciela swojego długu wobec
masy upadłości oraz niedopuszczalność złożenia takiego oświadczenia w procesie
o zapłatę wytoczonym przez syndyka. Sąd odwoławczy stwierdził, że podziela
stanowisko Sądu pierwszej instancji co do tego, że skutki uchybienia terminu,
o którym mowa w art. 89 ust. 3 i art. 96 p.u.n., rozciągają się do czasu zakończenia
postępowania upadłościowego i wówczas potrącenie podlega ogólnej regulacji art.
498 i nast. k.p.c. Uznał je jednak za błędne w części stwierdzającej,
że zakończeniem postępowania upadłościowego jest również zmiana
postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej. Stwierdził, że wskazana
zmiana jest kontynuacją tego samego postępowania, będącą wynikiem odmowy
zatwierdzenia układu i skutkującą wyłącznie zmianą sposobu jego prowadzenia.
Zakończenie postępowania upadłościowego następuje z uprawomocnieniem
postanowienia o zatwierdzeniu układu (art. 293 ust. 1 p.u.n.), albo postanowienia
wydanego po wykonaniu ostatecznego planu podziału (art. 368 p.u.n.). Sąd
Apelacyjny oceniając, że powód udowodnił roszczenie o zapłatę wynagrodzenia
objętego fakturą nr 01/09/2007, wydał wyrok reformatoryjny.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła skargą kasacyjną pozwana Gmina K.
Wskazując jako podstawę naruszenie prawa materialnego, tj. :
- art. 89 ust. 1 i 3 prawa upadłościowego i naprawczego przez błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że niedopuszczalne jest złożenie w procesie
zarzutu potrącenia wierzytelności z wzajemną wierzytelnością upadłego w wypadku
zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego
w sytuacji, gdy oświadczenie o potrąceniu nie zostało złożone w terminie
określonym w art. 89 ust. 3,
- art. 89 ust. 1 i 3 oraz art. 98 (oczywista omyłka - art. 96) prawa
upadłościowego i naprawczego przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu,
że skutki uchybienia terminów, których mowa w tych przepisach, rozciągają się do
6
czasu zakończenia postępowania upadłościowego w rozumieniu art. 293 ust. 1
i art. 368,
-art. 118 prawa upadłościowego i naprawczego przez jego niezastosowanie
polegające na tym, że nie zaistniały podstawy do zgłoszenia do potrącenia
wzajemnej wierzytelności upadłego,
-art. 93 ust. 1 i art. 96 prawa upadłościowego i naprawczego przez
niezastosowanie do nie budzącej wątpliwości podstawy faktycznej rozstrzygnięcia
polegającej na tym, że zaistniały przesłanki dokonania potrącenia,
-art. 293 oraz art. 368 prawa upadłościowego i naprawczego przez wadliwe
zastosowanie w ustalonym stanie faktycznym,
-art. 498 § 1 i 499 k.c. przez ich niezastosowanie do nie budzącej
wątpliwości podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, że skarżącej przysługuje prawo
potrącenia wzajemnie wierzytelności z wierzytelnością upadłego,
-art. 499 k.c. przez jego niezastosowanie, mimo że skarżący podniósł
skutecznie zarzut potrącenia, który wywołał skutki materialno-prawne
skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę poprzez
oddalenie apelacji i zasądzenie na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania
apelacyjnego i kasacyjnego, ewentualnie o przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Powód wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył:
1. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia
i w granicach podstaw kasacyjnych (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Zastosowanie
określonego przepisu prawa materialnego jest pochodną ustaleń faktycznych.
Sąd Najwyższy nie bada trafności tych ustaleń poczynionych przez sąd
odwoławczy, jeżeli skarżący nie zarzucił naruszenia przepisów prawa
procesowego. Oznacza to, że jest związany podstawą faktyczną rozstrzygnięcia
przy ocenie naruszenia prawa materialnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7
20 kwietnia 2004 r., V CKN 94/04, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia
19 kwietnia 2006 r., V CSK 35/06, nie publ.). Niemniej, jak przyjmuje Sąd
Najwyższy, zastosowanie przepisów prawa materialnego do niedostatecznie
ustalonego stanu faktycznego oznacza wadliwą subsumcję. O prawidłowym
zastosowaniu prawa materialnego można mówić dopiero wówczas, gdy ustalenia
pozwalają na ocenę tego zastosowania. Ich brak uzasadnia zarzut kasacyjny
naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2003 r., V CKN 1825/00, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 marca 2011 r., II PK 241/10).
Problem ten wystąpił w sprawie niniejszej, bowiem pozwany w postępowaniu
upadłościowym i rozpoznawczym zgłaszał szereg wierzytelności, które miały mu
przysługiwać wobec upadłego, dążąc do ich kompensaty z wierzytelnościami
powoda i składał różne oświadczenia w ich przedmiocie. Sąd drugiej instancji
poprzestał na stwierdzeniu, że wierzytelność odszkodowawcza z różnych tytułów
istnieje, ale - przyjmując potrącenie za niedopuszczalne - uznał za nieistotne
i zbędne odniesienie się tych kwestii. Tym samym w podstawie faktycznej
rozstrzygnięcia tego Sądu brak podstawowych ustaleń dotyczących wierzytelności,
którą uwzględnił Sąd Okręgowy stwierdzając umorzenie zobowiązania powoda,
a w podstawie prawnej stwierdzeń i ocen dotyczących oświadczeń pozwanego
o potrąceniu i zarzutu potrącenia. Oznacza to że, w zakresie nieobjętym podstawą
skargi, zagadnienia powyższe nie mogą stanowić przedmiotu bezpośredniej kontroli
kasacyjnej oraz że bezprzedmiotowa jest ocena podstawy kasacyjnej naruszeń
prawa materialnego w części dotyczącej niezastosowania (w powołany przez
skarżącą sposób) art. 93 ust. 1 i art. 96 p.u.n., art. 498 § 1 i 499 k.c.
Rozważania Sądu Najwyższego ograniczyć zatem należy do pozostałych
zarzutów podniesionych w ramach tej podstawy.
Chybione jest odwołanie się do wadliwego zastosowania art. 293 oraz art.
368 prawa upadłościowego i naprawczego, skoro Sąd odwoławczy nie uczynił ich
podstawą rozstrzygnięcia a jedynie, dokonując wykładni pojęcia zakończenie
postępowania upadłościowego, wskazał że jest to pojęcie normatywne,
zdefiniowane we wskazanych przepisach.
8
2. Dla uporządkowania wywodu przypomnieć należy, że (1) ziszczenie się
pozytywnych przesłanek potrącenia, przy braku przesłanek negatywnych, oznacza
powstanie tzw. stanu potrącalności i aktualizuje uprawnienie wierzycieli, (2)
potrącenie ustawowe dokonywane przez jednostronne oświadczenie woli złożone
drugiej stronie ma, co do zasady, charakter konstytutywny i skutkuje umorzeniem
nawzajem obu wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 k.c.) ze
skutkiem czasowym wskazanym w art. 499 k.c., (3) jeżeli do potrącenia dojdzie
poza postępowanie sądowym obrona w nim może polegać na podniesieniu zarzutu
nieistnienia roszczenia, określanym także jako zarzut potrącenia. Wyczerpującą
ocenę tej konstrukcji zawiera m.in. uchwała (7) Sądu Najwyższego z dnia
19 października 2007 r., III CZP 58/07, OSNC 2008, nr 5, poz. 44. Na uwagę
zasługuje również stanowisko Sądu Najwyższego, który stwierdził że podniesienie
wskazanego zarzutu stanowi środek obrony a nie formę dochodzenia roszczeń
(wyrok z dnia 13 października 2006r., III CSK 256/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz.
116). Nie budzi także wątpliwości, że poprzez potrącenie nie dochodzi do realizacji
zobowiązania, gdyż nie jest ono zapłatą ani surogatem zapłaty, tylko wywołuje
tożsamy skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania.
Co do relacji między kodeksem cywilnym a prawem upadłościowym
i naprawczym Sąd Najwyższy rozpoznający skargę, opowiada się za poglądem,
że mają one charakter komplementarny, a nie odpowiada lex generali - lex
specialis. Potrącenie w upadłości musi odpowiadać wszystkim warunkom
określonym w przepisach kodeksu cywilnego i pociąga przewidziane nim
następstwa. Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego przewidują pewne
odstępstwa, niemniej przepisy obu ustaw mają charakter bezwzględnie
obowiązujący (ius cogens). W zakresie objętym wyłączeniami przewidzianymi
prawem upadłościowym i naprawczym zastosowanie ma art. 505 pkt 4 k.p.c.
Niektórzy przedstawiciele nauki prawa wręcz stwierdzają, że potrącenie
przewidziane w p.u.n. jest jedynie odrębnym trybem zaspokojenia wierzytelności.
W tym miejscu zauważyć trzeba, że w zakresie istotnym dla rozpoznawanej sprawy
przepisy p.u.n. nie różnią się od rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (Dz. U. 1991 r., Nr 118, poz.
512 z późn. zm.), stąd zachowało aktualność dotychczasowe orzecznictwo.
9
3. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 89 ust. 1 i 3 prawa
upadłościowego i naprawczego wskazać należy, że upadłość układowa dotyczyła
okresu od dnia 14 lutego 2008 r. do dnia 24 marca 2009 r., zatem wymieniona
ustawa obowiązywała w brzmieniu tekstu pierwotnego. Ust. 1 przewidywał
niedopuszczalność potrąceń oznaczonych kategorii wierzytelności limitując ją
„czasem trwania postępowania aż do jego umorzenia lub zakończenia albo zmiany
postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego".
Takie sformułowanie trzeba rozumieć jako ograniczenie okresowe, zamykane
jednym ze wskazanych trzech rozstrzygnięć, wywołujących taki sam skutek. Ust. 3
stwierdza, że wierzyciel, który chce skorzystać z potrącenia, składa o tym
oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Nie ulega wątpliwości,
że przepis powyższy powinien być wykładany łącznie, co oznacza że oświadczenie
o korzystaniu z potrącenia (ust. 3) winno być złożone w tym terminie, który jest
zastrzeżony w ust. 1 (termin końcowy). Wierzyciela obowiązuje jednocześnie termin
do zgłoszenia wierzytelności wyznaczony postanowieniem sądu o ogłoszeniu
upadłości (art. 51 ust. 1 pkt 4 p.u.n.).
Panuje konsens w orzecznictwie sądowym i nauce prawa co do tego, że
oświadczeniem wskazanym w art. 89 ust. 3 p.u.n., jest także zarzut potrącenia
dokonanego wcześniej. Sąd Najwyższy zgodnie także, poza odosobnionym
poglądem wyrażonym w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r.,
III CZP 48/03, OSNC 2004, nr 10, poz. 135), przyjmuje że skuteczne oświadczenie
o potrąceniu złożone przed ogłoszeniem upadłości oznacza, że wierzytelności
uległy umorzeniu i ta, która przysługiwała upadłemu jako "skonsumowana" nie
wchodzi do masy, a podstawę prawną oceny stanowią przepisy art. 498-505 k.c.
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1994 r., I CRN 149/94, OSP
1996, nr 4, poz. 84, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2008 r., II CSK
424/07). I ona musi być jednak zgłoszona celem uwzględnienia przy sporządzaniu
listy wierzytelności. Zwrot "nie później" wyznacza związek czasowy między
oświadczeniami woli (równoczesne materialno-prawne potrącenie) i wiedzy
(zawiadomienie o wcześniejszym potrąceniu) a oświadczeniem o czynieniu użytku
ze swojego uprawnienia, jako swego rodzaju zarzutem procesowym wierzyciela
10
upadłego. Należy go zakwalifikować jako termin zawity procesowy do złożenia
oświadczenia o korzystaniu z potrącenia. Samo oświadczenie jest limitowane
jedynie wskazanym terminem końcowym, gdyż złożenie go wraz ze zgłoszeniem
wierzytelności z przekroczeniem terminu wyznaczonego postanowieniem sądu
o ogłoszeniu upadłości skutkuje sporządzeniem uzupełniającej listy wierzytelności
(art. 262 ust. 1 p.u.n.). Złożenie oświadczenia jest określane w nauce prawa
również jako dodatkowa pozytywna przesłanka potrącenia. Skutek tego zgłoszenia,
jakkolwiek - zgodnie z ogólnymi regułami kodeksu cywilnego - retroaktywny, nie jest
objęty samym oświadczeniem wierzyciela czy syndyka, gdyż wywołuje go dopiero
prawomocne postanowienie sędziego komisarza (postanowienie sądu) co do
umieszczenia z akceptacją potrącenia na liście wierzytelności. W najnowszym
orzecznictwie Sądu Najwyższego, przytoczonym poniżej, za którym opowiada się
skład orzekający, przyjmuje się że czynności sędziego komisarza mają jedynie
charakter kontrolny.
Podkreślenia wymaga brak ustawowego zakazu prowadzenia postępowania
sądowego dotyczącego spornej wierzytelności przeciwko upadłemu
(z uwzględnieniem ograniczeń podmiotowych z art. 51 ust. 1 pkt 3 p.u.n.)
równolegle do toczącego się postępowania upadłościowego po ogłoszeniu
upadłości z możliwością zawarcia układu (art. 137 p.u.n.). Zapadłe w nim
rozstrzygnięcie traktowane jest jako zdarzenie uzasadniające zmianę na liście
(art. 262 ust. 2 p.u.n.), a układem z mocy prawa obejmuje się wszystkie
wierzytelności w stosunku do upadłego powstałe przed dniem ogłoszenia
upadłości, łącznie z wierzytelnościami zabezpieczonymi przez przeniesienie na
zabezpieczenie własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa (art. 272 ust. 1
p.u.n.). Opowiedzieć się zatem należy za, wynikającym z reguły a maiori ad minus,
stanowiskiem że, jeżeli postępowanie takie jest prowadzone z powództwa upadłego
przeciwko osobie, będącej jednocześnie jego wierzycielem możliwe jest dokonanie
w jego toku przez pozwanego potrącenia (z ograniczeniami wynikającymi z układu)
lub powołanie zarzutu wynikającego z wcześniejszego potrącenia i umorzenia
zobowiązania.
Wykładnia powyższa prowadzi do wniosku, że uzasadniony jest zarzut
kasacyjny naruszenia art. 89 ust. 1 i 3 prawa upadłościowego i naprawczego.
11
Opatrzyć go jedynie należy zastrzeżeniem, że w istocie nie chodzi o zarzut
potrącenia, a oświadczenia o skorzystaniu z potrącenia wierzytelności zgłoszonych
w tym postępowaniu (także już umorzonych).
4. Ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze połączyła instytucje upadłości
układowej i likwidacyjnej, przewidując po ogłoszeniu upadłości możliwość
dwukierunkowej zmiany postanowień (art. 16 i 17 p.u.n.). Jednocześnie
wprowadziła przepisy regulujące skutki takich zmian. W odniesieniu do zmiany
postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego,
określał je art. 118 p.u.n. w brzmieniu obowiązującym w dacie uprawomocnienia się
postanowienia z dnia 25 marca 2009 r. stanowiący, że skutki ogłoszenia upadłości
wymienione w przepisach niniejszego oddziału powstają z dniem wydania
postanowienia o jego zmianie. W doktrynie prawniczej doszło do rozbieżności
poglądów odnośnie tego, czy upływ terminu z art. 89 ust. 3 p.u.n. wiąże
w postępowaniu upadłościowym likwidacyjnym, czy otwiera się ponownie
na podstawie art. 96 p.u.n. możliwość złożenia przez wierzyciela upadłego, który
chce skorzystać z prawa potrącenia, oświadczenia w tym zakreślonym nim
terminie, tj. nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Z jednej strony stwierdza
się, że przepis ten przyznaje nowe uprawnienie, z drugiej - wskazując na fakt
że ogłoszenie upadłości jest jednorazowe i nastąpiło wcześniej na podstawie
postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, a termin
z art. 89 ust. 3 p.u.n. ma charakter prekluzyjny - odmawia możliwości jego
wykorzystania przez wierzyciela. Zdaniem Sądu Najwyższego możliwe jest
stanowisko kompromisowe. Skoro wymieniony przepis art. 118 p.u.n. wprost
stanowił, że z chwilą zmiany postanowienia powstają skutki wymienione
w przepisach Oddziału 3 Rozdziału 2 p.u.n. bez wyłączeń, a zamieszczony jest
w nich art. 96 p.u.n., nie można odmówić wierzycielowi możliwości zgłoszenia
nowych wierzytelności i stosownego oświadczenia. Brak podstaw aby ograniczać ją
tylko do tych wierzytelności, które ex lege stały się wymagalne (art. 91 ust. 1),
z majątkowych niepieniężnych przekształciły w zobowiązania pieniężne (art. 91 ust.
2) lub wierzytelności nie podlegających układowi. Nie można jednak przyjąć aby
przepis ten sanował skutki upływu terminu prekluzyjnego dla wierzytelności
12
zgłoszonych wcześniej, zatem ponowne ich zgłoszenie lub złożenie co do nich
oświadczenia jest niedopuszczalne. Przemawia za tym także okoliczność, że lista
wierzytelności nadal jest jedna, tylko zaspokojenie wierzycieli następuje w inny
sposób. Nie dochodzi bowiem do restrukturyzacji zobowiązań upadłego, który
zobowiązany jest do świadczenia na rzecz wierzycieli zgodnie z przyjętym
i zatwierdzonym układem, tylko do zaspokojenia wierzycieli w ramach podziału
funduszy masy upadłości na skutek jej likwidacji.
Za stanowiskiem, że zaniechanie złożenia oświadczenia o korzystaniu
z potrącenia w przewidzianym do tego terminie powoduje niemożność jego złożenia
później w tym postępowaniu opowiedział się Sąd Najwyższy (por. postanowienie
z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 398/98, nie publ., wyrok z dnia 29 kwietnia 2005 r.
III PK 1/05). Przedstawiciele nauki prawa rozbieżnie określają ten skutek jako
milczące zrzeczenie się o charakterze czasowym, pozbawienie prawa potrącenia,
czasowe wykluczenie skuteczności. Wskazuje się przy tym na takie cele ustawy jak
zasadę (z wyjątkami) proporcjonalnego zaspokojenia wierzycieli, z tego co może
służyć na spłatę zobowiązań („wspólnota strat"), konieczność ochrony innych
wierzycieli, ograniczenia potrącenia jako odstępstwa od tych reguł, wreszcie na
fakt, że taki wierzyciel nic nie wnosząc do aktywów upadłego ma szansę pełnego
zaspokojenia. Podkreślić jednak należy, że Sąd Najwyższy wskazując na
szczególny charakter postępowania upadłościowego zwracał uwagę, że jego
wszczęcie nie wywołuje skutku zawiśnięcia sporu (lis pendens) a zapadłe
rozstrzygnięcia nie mają znamion powagi rzeczy osądzonej (res iudicata), zatem
możliwe jest równoległe prowadzenie postępowania rozpoznawczego co do
roszczeń obejmujących wierzytelności zgłoszone i objęte zarzutem, ale jeszcze nie
umorzone - por. (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP
15/06, OSN 2007, nr 11, poz.162). Za dopuszczalnością rozpoznawania równolegle
sporów między syndykiem i wierzycielem oraz odpowiednio podnoszeniem
i uwzględnianiem umorzeń zobowiązań w następstwie oświadczenia o potrąceniu
wyraźnie opowiada się również nowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 2011 r., V CSK 311/10, Biul. SN
2011, nr 5, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK 315/06,
nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2006 r., III CK 360/05,
13
nie publ.), z wyjątkiem stanowiska zajętego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
16 stycznia 2009 r., III CSK 244/08, nie publ. dotyczącego powództwa wszczętego
po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej.
W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2006 r., III CZP 38/06, OSNC
2007, nr 4, poz. 55 w odniesieniu do postępowania upadłościowego z możliwością
zawarcia układu po wydaniu postanowienia o jego zakończeniu (art. 293 ust. 1
p.u.n.) przyjęto, że możliwe jest skuteczne dokonanie przez wierzyciela potrącenia
wierzytelności układowej z wzajemną wierzytelnością upadłego także wtedy, gdy
oświadczenie o potrąceniu nie zostało złożone w terminie wskazanym w art. 89 ust.
3 p.u.n. Zapadła ona jednak w odniesieniu do odmiennej sytuacji prawnej, tj. gdy
zapadło jeszcze postanowienie o wykonaniu układu (art. 297 ust. 1 p.u.n.),
zarządca kontynuował proces przeciwko wierzycielowi masy i istniała wątpliwość
co do znaczenia prawnego tego układu.
Zdaniem Sądu Najwyższego rozpoznającego skargę kasacyjną wszelkie
ograniczenia w dochodzeniu roszczeń przez wierzyciela upadłego oraz
ograniczenia materialno-prawnych skutków oświadczenia woli o potrąceniu, jako
środka obrony w toczącym się przeciwko niemu postępowaniu, muszą wynikać
z wyraźnych przepisów rangi ustawowej. W odniesieniu do postępowania
upadłościowego likwidacyjnego, co do wierzytelności zgłoszonych, odnośnie
których nastąpiła odmowa uznania, przewidziane są one w art. 263 p.u.n.
Brak ustaleń co do tego, aby w przedmiotowej sprawie po zmianie
postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu nastąpiło
zgłoszenie wierzytelności do masy upadłości i (nie później niż ono) oświadczenia
o korzystaniu z potrącenia na podstawie art. 96 p.u.n., zwalnia od potrzeby
odniesienia się do zarzutu skargi w części dotyczącej skutków ewentualnego
uchybienia temu terminowi. Istota problemów prawa procesowego i materialnego,
występujących w niniejszej sprawie, wynikających z faktu wszczęcia postępowania
przez upadłego po ogłoszeniu upadłości układowej, kontynuowania postępowania
sądowego dotyczącego masy upadłości go przez syndyka masy upadłości jako
zastępcę pośredniego upadłego, stanowiska sędziego komisarza i oświadczeń
składanych przez wierzyciela upadłego przed zmianą postanowienia o ogłoszeniu
14
upadłości, nie jest objęta podstawami kasacyjnymi, stąd odnoszenie się do nich –
z uwagi na zakres kognicji Sądu Najwyższego w postępowaniu kasacyjnym - nie
jest możliwe.
Niemniej tak uogólniające stanowisko, co do niedopuszczalności dokonania
potrącenia i obrony zarzutem potrącenia po upływie terminu z art. 89 ust. 3 p.u.n.,
oraz wykładni art. 118 p.u.n., jakie zajął Sąd Apelacyjny, jest nieuprawnione.
Podstawa kasacyjna w tej części jest zatem częściowo uzasadniona.
Nieprawidłowa wykładnia przepisów prawa materialnego, stanowiących
podstawę zaskarżonego orzeczenia, skutkuje wydaniem orzeczenia kasatoryjnego
(art. 39815
§ 1 k.p.c.).
O kosztach postępowania przed Sądem Najwyższym orzeczono w oparciu
o art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.
db