Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 577/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSA Andrzej Niedużak (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa P. K., J. K., H. K. i X.Y.
przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi Infrastruktury obecnie Ministrowi
Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 maja 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną P. K., w pozostałej części skargę
kasacyjną odrzuca i zasądza na rzecz pozwanego Skarbu
Państwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa: od P. K.
1.350 zł, od X.Y. 540 zł oraz od J. K. i H. K. po 405 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
P. K., J. K., H. K. i X.Y. w pozwie wniesionym w dniu 5 listopada 2009 r.
domagali się zasądzenia na ich rzecz od Skarbu Państwa – Ministra Infrastruktury
kwoty 100 000 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu. Twierdzili, że wobec
utrzymywania normatywnych ograniczeń regulowania czynszów najmu lokali
mieszkalnych, ponieśli szkodę wyrażającą się różnicą pomiędzy wysokością
czynszów możliwych do uzyskania na wolnym rynku a wysokością czynszów
regulowanych ustawowo. Powodowie zastrzegli, że w niniejszym postępowaniu
dochodzą jedynie części należnego odszkodowania, którego łączną wysokość
obliczali na kwotę 2 456 081,89 zł.
Pozwany Skarb Państwa wnosił o oddalenie powództwa, podnosząc zarzut
przedawnienia roszczeń.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 10 sierpnia 2010 r. oddalił powództwo i
zasądził od powodów na rzecz strony pozwanej 3 600 zł tytułem zwrotu kosztów
procesu. Sąd Okręgowy ustalił, że powodowie są współwłaścicielami kamienicy
położonej w K. przy ul. K. nr [...] w następujących częściach ułamkowych: P. K. w
1/2 części, X.Y. w 4/10 części oraz H. K. i J. K. po 3/10 części. Kamienica składa
się z 14 lokali mieszkalnych, spośród których 12 lokali we wskazywanym okresie
było zajmowanych przez najemców na podstawie decyzji administracyjnych.
Czynsz najmu był reglamentowany. Sąd pierwszej instancji uwzględnił podnoszony
zarzut przedawnienia roszczeń uznał, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia
19 kwietnia 2005 r. (K 4/2005, OTK-A 2005/4/37, Dz. U. 2005/69/626) zniósł
wszystkie ograniczenia związane z czynszami regulowanymi. Wyrok ten wszedł w
życie z dniem ogłoszenia, tj. 26 kwietnia 2005 r. Powodowie dochodzili
odszkodowania za okres od dnia 12 listopada 1994 r. do dnia 26 kwietnia 2005 r.
Powództwo wytoczyli dnia 5 listopada 2009 r.
Powodowie wnieśli apelację zarzucając naruszenie art. 442 k.c.
(obowiązującego przed dniem 10 sierpnia 2007 r.), art. 4171
§1 k.c. i art. 5 k.c.
przez przyjęcie, że bieg terminu przedawnienia roszczeń powinien być liczony od
dnia 26 kwietnia 2005 r., brak uznania, że zarzut przedawnienia pozostaje
w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Dalsze zarzuty dotyczyły
naruszenia art. 328 §2 k.p.c. przez pominięcie w motywach wyroku wyjaśnienia
3
znaczenia wyroku zapadłego dnia 19 czerwca 2006 r. przed Europejskim
Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie znanej jako Hutten-Czapska
przeciwko Polsce (skarga nr 35014/97), dla ustalenia daty początkowej biegu
terminu przedawniania roszczeń powodów. Wnioski apelacji zmierzały do zmiany
zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa w całości, ewentualnie jego uchylenia
i przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 27 maja 2011 r. oddalił apelację i zasądził od
powodów w częściach równych na rzecz strony pozwanej kwotę 2 700 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego. Sąd drugiej instancji podzielił
stanowisko, że roszczenie było przedawnione i pozwany skutecznie zgłosił zarzut
przedawnienia. Dla uznania, że rozpoczął się bieg terminu przedawnienia
konieczne jest, aby poszkodowany dowiedział się zarówno o szkodzie jak i osobie
odpowiedzialnej. Sąd Apelacyjny przychylał się do poglądów wyrażonych
w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, że bieg terminu
przedawnienia nie musi być związany z zaistnieniem zdarzenia, z którego powstało
zobowiązanie. Bywa, że ustawodawca określa moment, od którego rozpoczyna
bieg termin przedawnienia. Może to być związane z chwilą wymagalności
roszczenia, a w przypadku występowania stanu prawnego złożonego, dopiero
wystąpienie ostatniego zdarzenia prawnego składającego się na ten stan może
skutkować zaistnieniem stanu wymagalności roszczenia. Dalej sąd drugiej instancji
stwierdził, że w rozpoznawanej sprawie początek biegu terminu przedawnienia
przypada na dzień 26 kwietnia 2005 r., tj. dzień wejścia w życie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 19 kwietnia 2005 r. (K 4/2005), kiedy to wszystkie
ograniczenia związane z podwyższaniem czynszu w lokalach stanowiących
własność osób fizycznych zostały wyeliminowane. Sąd stwierdził, że drogę do
żądania odszkodowań za ograniczenia podwyżek czynszu otworzył polskim
kamienicznikom nie Europejski Trybunał Praw Człowieka, lecz Trybunał
Konstytucyjny. Orzeczenie tego Trybunału w sprawie Marii Hutten-Czapskiej nie ma
charakteru prejudycjalnego w rozumieniu art. 4171
§1 k.c. Wyrok Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka może stanowić prejudykat w postępowaniu krajowym
jedynie dla stron postępowania przed Trybunałem, czyli dla osób, które wniosły
skargę przeciwko Polsce. Dzieje się tak z mocy art. 46 Konwencji z dnia 4 listopada
4
1950 r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, której Polska jest
stroną. Sąd Apelacyjny stwierdził również, że apelujący nie wykazali aby strona
pozwana podnosząc zarzut przedawnienia korzystała ze swojego prawa w sposób
sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa bądź z zasadami
współżycia społecznego. Sąd drugiej instancji zauważył również, że powodowie nie
wykazali aby w ramach obowiązującego w przeszłości porządku prawnego
podejmowali próby podnoszenia wysokości czynszu, lecz z uwagi na regulacje
prawne ich starania były nieskuteczne.
Skarga kasacyjna powodów została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego, przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 442 § 1 k.c.
obowiązującego w dacie zdarzenia, poprzez uznanie, że roszczenie powodów jest
przedawnione co doprowadziło do oddalenia powództwa. Wnioski skargi kasacyjnej
zmierzały do uchylenia zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego
i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazania sprawy temuż
Sądowi do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona pozwana wnosiła o jej oddalenie
i zasądzenie od powodów na jej rzecz kosztów zastępstwa procesowego
w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należało ocenić, czy skarga kasacyjna wniesiona
przez powodów J. K., H. K. i X.Y. była dopuszczalna. Stosownie do art. 3982
§ 1
k.p.c. skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w
których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych.
Jeżeli powodów łączyło współuczestnictwo, które nie było współuczestnictwem
koniecznym (w rozumieniu art. 72 § 2 k.c.), ani jednolitym (art. 73 § 2 k.c.) wartość
przedmiotu zaskarżenia w postępowaniu kasacyjnym oznacza się odrębnie dla
roszczeń każdego z powodów (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7
marca 2000 r., I CZ 48/00, nie publ.; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10
maja 2006 r., III CZP 24/06, nie publ.; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24
5
sierpnia 2007 r., I CZ 91/07, nie publ.; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14
stycznia 2009 r., IV CZ 105/08, nie publ.; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
13 grudnia 2011 r., IV CSK 377/11, nie publ.). Odszkodowanie za szkodę
współwłaścicieli kamienicy związaną z brakiem możliwości podwyższania stawek
czynszu najmu lokali w okresie obowiązywania przepisów regulujących stawki
czynszu nie powodowała konieczności łącznego dochodzenia przez nich roszczeń
ani wydania wyroku dotyczącego niepodzielnie wszystkich współuczestników.
Jak wynika z treści pozwu współwłasność jest współwłasnością w częściach
ułamkowych (art. 196 §1 k.c.). Powodowie wskazali w jakich konkretnie częściach
są współwłaścicielami kamienicy: P. K. jest współwłaścicielem 1/2 części
nieruchomości, X.Y. 4/10 części, a H. K. i J. K. po 3/10 części nieruchomości. W
takich też częściach byli zobowiązani do ponoszenia wydatków i ciężarów
związanych z utrzymaniem kamienicy (art. 207 k.c.). Powodowie nie podnosili, aby
ustalili inny sposób obciążenia współwłaścicieli wydatkami i ciężarami związanymi z
utrzymaniem kamienicy. Wartość przedmiotu zaskarżenia należało więc ustalić dla
każdego z powodów z osobna przy uwzględnieniu wielkości udziałów we
współwłasności i dyspozycji art. 207 k.c. W przypadku uwzględniania powództwa w
takich proporcjach zasądzona zostałaby na rzecz powodów dochodzona kwota.
Skoro powodowie łącznie dochodzili kwoty 100 000 zł, to odszkodowanie należne
powodowi P. K. odpowiadałoby kwocie 50 000 zł, X.Y. kwocie 20 000 zł oraz H. K. i
J. K. kwocie po 15 000 zł. W złożonej skardze kasacyjnej wartość przedmiotu
zaskarżenia w części dotyczącej powodów X.Y., H. K. i J. K. była niższa niż 50 000
zł. W tej części skarga kasacyjna podlegała odrzuceniu jako niedopuszczalna,
zgodnie z art. 3986
§ 1 k.p.c. w związku z art. 3982
§ 1 k.p.c.
Rozpoznając skargę kasacyjną P. K. należy wskazać na dysonans pomiędzy
sformułowaniem zarzutu wypełniającego podstawę skargi i jego uzasadnieniem. W
zarzucie podniesiono błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 442 § 1
k.c. (obowiązującego w dacie zdarzenia), w uzasadnieniu tego zarzutu skarżący
stwierdził jednak, że interpretacja normy prawnej zawartej w art. 442 § 1 k.c. nie
budzi wątpliwości, niemniej jednak jej zastosowanie przez sądy obu instancji było
niewłaściwe. W orzecznictwie Sądu Najwyższego i w piśmiennictwie przyjmuje się,
że naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie oznacza tzw.
6
błąd w subsumcji, to znaczy przyporządkowaniu konkretnego stanu faktycznego
abstrakcyjnemu stanowi faktycznemu zawartemu w normie prawnej (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2008 r., I CSK 187/08 – nie publ.)
Obowiązkiem skarżącego zarzucającego w skardze kasacyjnej naruszenie prawa
materialnego jest konkretyzacja sposobu naruszenia prawa (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 5 grudnia 2006 r., I CSK 274/06 – nie publ.). Analiza
uzasadnienia skargi kasacyjnej prowadzi do wniosku, że zdaniem skarżącego sądy
orzekające naruszyły art. 442 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie wyrażające
się w przyjęciu, że wejście w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
19 kwietnia 2005 r. (K 4/2005), które nastąpiło w dniu 26 kwietnia 2005 r. dało
początek biegowi terminu przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody związanej
z utrzymywaniem przez Państwo czynszów regulowanych.
Stosownie do art. 4171
§ 1 k.c. odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę
wyrządzoną przez wydanie aktu normatywnego, uwarunkowana jest stwierdzeniem
we właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z Konstytucją, ratyfikowaną
umową międzynarodową lub ustawą (niekonstytucyjność przepisu). Obecnie nie
budzi wątpliwości, że stwierdzenie niekonstytucyjności aktu normatywnego,
prowadzące do jego eliminacji z porządku prawnego może nastąpić jedynie
w wyniku kontroli hierarchicznej zgodności aktów normatywnych dokonywanej
przez Trybunał Konstytucyjny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia
2010 r., II CSK 370/09 – nie publ.). Jednak uproszczeniem byłoby twierdzenie, że
w każdym przypadku stwierdzenia niekonstytucyjności przepisu aktualizuje się
przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej Państwa.
Uchylony ustawą z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks
cywilny (Dz. U. 2007/80/538) art. 442 § 1 k.c. stanowił, że roszczenie o naprawienie
szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat
trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie
obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże w każdym wypadku roszczenie
przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie
wyrządzające szkodę. Trybunał Konstytucyjny kilkakrotnie poddawał krytycznej
analizie przepisy ustaw normujących najem lokali mieszkalnych oraz chroniących
prawa lokatorów. Trafnie sądy orzekające w obu instancjach uznały, że wyrokiem
7
z dnia 19 kwietnia 2005 r. (K/2005, OTK-A 2005/4/37), który wszedł w życie dnia
26 kwietnia 2005 r., Trybunał Konstytucyjny orzekając o niezgodności z Konstytucją
art. 1 pkt 9 lit. a ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie praw
lokatorów (…) (Dz. U. 2004/281/2783) oraz niezgodności z Konstytucją art. 1
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie prawa lokatorów (…)
(Dz. U. 2004 r. Nr 281, poz. 2786) zniósł ostatecznie pozostałe ograniczenia
swobodnego kształtowania czynszów najmu lokali. W uzasadnieniu wyroku
Trybunał stwierdził m.in. „Od chwili ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzienniku
Ustaw istnieje tym samym więc możliwość ustalenia wysokości opłat za używanie
lokalu w drodze umowy”. W przedstawionych okolicznościach nie może budzić
wątpliwości, że poszkodowani dowiedzieli się o szkodzie i osobie obowiązanej do
jej naprawienia (art. 442 § 1 k.c.). W tym miejscu wypada dodać, że
w okolicznościach niniejszej sprawy nie jest potrzebne rozważanie znaczenia jakie
dla sytuacji prawnej powodów miały wcześniejsze wyroki Trybunału
Konstytucyjnego, których przedmiotem była ocena konstytucyjności czynszów
regulowanych. Nie miałoby to bowiem wpływu na sposób rozstrzygnięcia w tej
sprawie.
W skardze kasacyjnej podnoszono, że żaden ze wskazywanych przez Sąd
Apelacyjny wyroków Trybunału Konstytucyjnego nie uzdrowił sytuacji
ukształtowanej przez wieloletnie obowiązywanie ustawodawstwa w zakresie
czynszów regulowanych. Dopiero na skutek wyroku pilotażowego w sprawie
Hutten-Czapskiej wydanego przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, polskiemu
rządowi zalecono podjęcie działań o charakterze systemowym. Dalej wskazywano,
że chwila wydania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka wyroku w sprawie
Hutten-Czapskiej powinna być uznana jako cezura czasowa, od której winien być
liczony bieg terminu przedawnienia roszczeń odszkodowawczych względem
Skarbu Państwa. Tezę tę wzmacniać ma zdaniem skarżącego pilotażowy charakter
wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Stanowisko skarżącego nie
zasługuje na uwzględnienie. Po pierwsze w żadnym stopniu nie została podważona
teza o definitywnym uwolnieniu czynszów regulowanych z dniem ogłoszenia
wyroku trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 kwietnia 2005 r. (K 4/2005). A zatem
cel niniejszego procesu poczynając od dnia 26 kwietnia 2005 r. mógł być
8
realizowany. Inaczej mówiąc, z dniem 26 kwietnia 2005 r. roszczenie powodów
stało się wymagalne. Po wtóre, nie ma normatywnych podstaw do twierdzenia, iż
ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydany w sprawie
o naruszenie przez Polskę art. 1 protokołu nr 1 do Konwencji (prawo do
poszanowania mienia) jest tożsamy ze stwierdzeniem niezgodności aktu
normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
W judykaturze Sądu Najwyższego była rozważana problematyka wpływu wyroku
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na orzeczenia sądów krajowych (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2008 r., V CSK 271/08 OSNC-ZD
2009/3/78, uchwałę 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2010 r.,
III CZP 16/10, OSNC 2011/4/38). Nie ma uzasadnionych podstaw do
przypisywania wyrokom Europejskiego Trybunału Praw Człowieka znaczenia
orzeczeń prejudycjalnych w rozumieniu art. 4171
§ 1 k.c. Ostateczny wyrok
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydany w sprawie ze skargi
indywidualnej przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej (art. 34 E.K.P.Cz.) stwierdzający
naruszenie przez Polskę art. 1 protokołu 1 do konwencji (prawo do poszanowania
mienia) w związku z utrzymywaniem przez polskiego ustawodawcę szeregu
regulacji prawnych, które ograniczały prawo własności właścicieli nieruchomości,
w tym uniemożliwiały swobodne ustalenie poziomu czynszów, nie jest tożsamy ze
stwierdzeniem niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną
umową międzynarodową lub ustawą w rozumieniu art. 4171
§ 1 k.c.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy, na podstawie art. 3986
§ 3
k.p.c. i art. 39814
k.p.c., orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 k.p.c.
9