Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 44/12
POSTANOWIENIE
Dnia 8 sierpnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSA Andrzej Niedużak
w sprawie z wniosku G. S.
o wpis w księdze wieczystej […] prawa własności,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 sierpnia 2012 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 18 kwietnia 2012 r.,
„Czy w sprawie o wpis własności w której zbywca nieruchomości
zmarł przed złożeniem wniosku do Sądu, Sąd stosownie do treści
przepisu art. 6261
§ 2 k.p.c. może uznać za uczestników
postępowania jego następców prawnych mimo, że nie są oni jeszcze
wpisani w księdze wieczystej, a w sytuacji braku dowodów
wskazujących na krąg spadkobierców winien uprzednio podjąć
czynności określone w treści przepisu art. 510 § 2 k.p.c., czy też
może dokonać wpisu nowego właściciela a zawiadomienie o wpisie
przeznaczone dla nieznanych obecnie Sądowi spadkobierców osoby
wpisanej na podstawie art. 62612
§ 2 i § 3 złożyć do akt ze skutkiem
doręczenia?”
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 18 kwietnia 2012 r. Sąd Okręgowy przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości a mianowicie, czy w sprawie o wpis własności, w której zbywca
nieruchomości zmarł przed złożeniem wniosku do sądu, sąd stosownie do treści
art. 6261
§ 2 k.p.c. może uznać za uczestników postępowania jego następców
prawnych mimo, że nie są oni jeszcze wpisani w księdze wieczystej, a w sytuacji
braku dowodów wskazujących na krąg spadkobierców winien uprzednio podjąć
czynności określone w treści przepisu art. 510 § 2 k.p.c., czy też może dokonać
wpisu nowego właściciela, a zawiadomienie o wpisie przeznaczone dla nieznanych
obecnie sądowi spadkobierców osoby wpisanej, na podstawie art. 62612
§ 2 i 3
k.p.c. złożyć do akt ze skutkiem doręczenia.
Zagadnienie prawne wyłoniło się podczas rozpoznania zażalenia
wnioskodawczyni na postanowienie Sądu Rejonowego, który na podstawie art. 199
§ 1 pkt 3 k.p.c. odrzucił wniosek o wpis w księdze wieczystej prawa własności
lokalu mieszkalnego wskazując, że zbywczyni - uczestniczka postępowania zmarła
w dniu 26 marca 2011 r., a zatem nie miała zdolności sądowej w dacie złożenia
wniosku o wpis tj. 16 maja 2011 r.
Sąd drugiej instancji powziął wątpliwość dotyczącą ustalenia kręgu
uczestników wieczystoksięgowego (art. 6261
§ 2 k.p.c.) oraz trybu postępowania
w razie stwierdzenia, że w postępowaniu wieczystoksięgowym nie bierze udziału
osoba, która z mocy odpowiednich przepisów powinna być jego uczestnikiem.
W ocenie Sądu Okręgowego wątpliwość dotyczy osób, których prawo ma
być dotknięte wpisem, bowiem w świetle dotychczasowego orzecznictwa Sądu
Najwyższego nie jest jasne, czy osoby „których prawa zostały wykreślone lub
obciążone” to wyłącznie osoby już wpisane w księdze wieczystej, czy także ich
następcy prawni. Ponadto problematyczne jest, czy z uwagi na specyfikę
postępowania wieczystoksięgowego w ogóle jest dopuszczalne jego zakończenie
orzeczeniem o odrzuceniu wniosku, jeżeli niewątpliwe z niego wynika, że nastąpiła
zmiana stanu prawnego nieruchomości. Sąd ten wskazał na dwa możliwe
stanowiska. Pierwsze, które wydaje się pozostawać w granicach dopuszczalnej
wykładni art. 6261
§ 2 k.p.c. prowadzi, z uwagi na charakter postępowania,
ograniczoną kognicję sądu i dążenie do uproszczenia postępowania o wpis do
3
przyjęcia, że uprawnienie do występowania w postępowaniu wieczystoksięgowym
wyznaczone jest aktualną treścią księgi wieczystej, a zatem następca prawny
osoby wpisanej, dopóki nie ujawniłby swego prawa nie mógłby brać udziału
w postępowaniu, zaś sąd wieczystoksięgowy byłby zwolniony z obowiązku badania
następstwa prawnego. Drugie, również oparte o treść art. 6261
§ 2 k.p.c., pozwala
na uznanie, że uczestnikiem postępowania powinna być osoba, której w danym
momencie przysługuje prawo wpisane w księdze wieczystej bez względu na to, czy
fakt ten został ujawniony w księdze wieczystej. W takim wypadku spadkobierca
osoby wpisanej do księgi byłby uczestnikiem postępowania o wpis prawa innej
osoby i sąd wieczystoksięgowy byłby zobowiązany do badania następstwa
prawnego i stanu prawnego nieruchomości w zakresie wyznaczonym przez art. 626
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 31 ust. 1 u.k.w.h. Stwierdził również, że za taką interpretacją
może przemawiać treść art. 62612
§ 2 k.p.c. nakazująca stosowanie § 1
przewidującego obowiązek informowania sądu o zmianie adresu odpowiednio do
spadkobierców lub innych następców prawnych osoby, na rzecz której jest wpisane
prawo w księdze wieczystej, aczkolwiek możliwe jest także przyjęcie, że przepis ten
odnosi się wyłącznie do szczególnej sytuacji uregulowanej w paragrafie trzecim.
Sąd drugiej instancji wskazał, że przyjęcie, iż uczestnikiem postępowania
może być tylko osoba wpisana do księgi wieczystej powoduje konieczność
rozważenia odrzucenia wniosku, które to orzeczenie z uwagi na funkcję ksiąg
wieczystych (ujawnianie aktualnego stanu prawnego nieruchomości) oraz
wynikający z art. 13 § 2 k.p.c. nakaz jedynie odpowiedniego stosowania przepisów
o procesie, należałoby uznać za nieprawidłowe. Zaaprobowanie drugiego
stanowiska prowadzi natomiast do konieczności stosowania art. 510 § 2 k.p.c.
w tych wypadkach, w których następstwa prawnego nie da się ustalić na podstawie
dołączonych do wniosku dokumentów. Powstaje wówczas problem rodzaju
czynności, które powinien podjąć sąd, ponieważ odpowiednie stosowanie
przepisów o procesie nie pozwala na zawieszenie postępowania. W ocenie Sądu
drugiej instancji należy rozważyć zastosowanie art. 62612
§ 2 i 3 k.p.c., a zatem
dokonanie wpisu zgodnie z wnioskiem i pozostawienie zawiadomienia o wpisie ze
skutkiem doręczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Sąd Najwyższy, przystępując do rozpoznania przedstawionego zagadnienia
prawnego, w pierwszej kolejności zobowiązany jest zbadać, czy zostały spełnione
formalnoprawne wymogi do przedstawienia zagadnienia prawnego,
a w konsekwencji, czy zaistniały przesłanki do podjęcia uchwały.
Ustawodawca, przyznając sądowi drugiej instancji uprawnienie do
przedstawienia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego na podstawie art. 390
§ 1 k.p.c., uzależnił skuteczność skorzystania z niego od wystąpienia w sprawie
poważnych wątpliwości prawnych oraz niezbędności oczekiwanej odpowiedzi do
rozstrzygnięcia sprawy. Przymiotnik kwalifikujący „poważne” oznacza, że istnieją
zasadnicze trudności w ich wyjaśnieniu przy wykorzystaniu podstawowych metod
wykładni a nadto, że w przypadku powstania wątpliwości zwykłych sąd odwoławczy
obowiązany jest rozwiązać je we własnym zakresie (postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 25 stycznia 2007 r., III CZP 100/06, niepubl., z dnia
14 października 2010 r., III CZP 66/10, niepubl., z dnia 20 października 2010 r.,
III CZP 68/10, niepubl. I postanowienia w nim powołane, z dnia 26 października
2011 r., III CZP 59/11, niepubl.).
Przedstawione zagadnienie prawne nie odpowiada przytoczonym
wymaganiom przede wszystkim dlatego, że nie spełnia wymagania wystąpienia
w sprawie poważnych wątpliwości prawnych.
Wątpliwości Sądu drugiej instancji dotyczące kręgu uczestników
postępowania o wpis do księgi wieczystej ograniczone są do sytuacji, w której
osobą ujawnioną w księdze wieczystej w dziale II jest zbywca nieruchomości, który
zmarł przed złożeniem wniosku o wpis prawa przez nabywcę nieruchomości.
Przepis art. 6261
§ 2 k.p.c. stanowi, że uczestnikami postępowania
wieczystoksięgowego jest wnioskodawca oraz te osoby, których prawa zostały
wykreślone lub obciążone, bądź na rzecz których wpis ma nastąpić.
Tylko w stosunku do tych osób sąd ma zatem obowiązek zawiadomienia
o dokonanym wpisie (art. 62610
§ 1 k.p.c.). Natomiast osoba, na rzecz której
wpisane jest prawo lub roszczenie w księdze wieczystej oraz jej pełnomocnik lub
przedstawiciel są zobligowani do niezwłocznego zawiadomienia sądu
wieczystoksięgowego o każdej zmianie adresu względnie wskazania adresu dla
doręczeń (art. 62610
§ 1 k.p.c.). Obowiązek ten ciąży również na spadkobiercach lub
5
innych następcach prawnych osoby, na rzecz której jest wpisane prawo w księdze
wieczystej z mocy odpowiednio stosowanego art. 62612
§ 2 k.p.c. Na gruncie tego
stanu normatywnego Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 czerwca 2004 r.,
I CZ 48/04 (publ. OSNC 2005, nr 6, poz. 108) wyraził pogląd, że art. 6261
§ 2 k.p.c.,
jako przepis szczególny w stosunku do art. 510 k.p.c., reguluje krąg uczestników
postępowania wieczystoksięgowego. W konsekwencji uczestnikami tego
postępowania mogą być wyłącznie osoby w nim wymienione. W wielu kolejnych
orzeczeniach pogląd ten został podzielony (postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 24 czerwca 2004 r., III CZ 46/04, z dnia 20 stycznia 2011 r., I CSK 185/10,
z dnia 12 lutego 2009, III CZ 5/09, z dnia 18 lutego 2009 r., I CZ 1/09, z dnia 18 lutego
2009 r., I CZ 2/09, z dnia 11 marca 2005 r. II CZ 14/05, z dnia 9 stycznia 2008 r.,
II CZ 102/07, z dnia 16 maja 2008 r., III CSK 382/07, z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CZ
66/08, niepubl.). Również w przytoczonej przez Sąd Okręgowy uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 7 lipca 2011 r., III CZP 45/ 10 wyrażono jednoznaczny pogląd,
że następca prawny osoby, na rzecz której wpisane jest prawo w księdze wieczystej,
nie należy do kręgu uczestników postępowania wieczystoksięgowego w sprawie
o wpis obciążenia tego prawa także wtedy, gdy jego następstwo wynika
z dokumentów złożonych w aktach księgi wieczystej i został dokonany wpis
ostrzeżenia o niezgodności stanu ujawnionego z rzeczywistym stanem prawnym.
Na temat kręgu uczestników postępowania wieczystoksięgowego w kontekście art. 6261
§ 2 k.p.c. wypowiedział się także Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 26 czerwca
2007 r., DK 29/05 (OTK - A 2007/6/54), który uznał, że analizowany przepis jest zgodny
z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Z powyższego
wynika, że po pierwsze uczestnikami postępowania wieczystoksięgowego jest wyłącznie
wnioskodawca, osoba na rzecz której wpis ma nastąpić oraz osoby,
których prawa mają być obciążone lub wykreślone. Wniosek o wykreślenie
określonego prawa może dotyczyć tylko prawa ujawnionego w księdze wieczystej.
Przez osoby, których prawa mają być wykreślone, a zatem są uczestnikami
postępowania, należy rozumieć osoby, które są uwidocznione w księdze
wieczystej jako podmioty, którym prawo w niej wpisane służy. Dla oceny kręgu
uczestników postępowania wieczystoksięgowego istotna jest wobec tego
treść księgi wieczystej, wniosku o wpis i dołączonych do niego dokumentów.
6
Niezależnie zatem od tego, czy osoba, na rzecz której jest ujawnione prawo
w księdze wieczystej zmarła przed, czy po wniesieniu wniosku, krąg uczestników
tego postępowania wyznacza treść księgi wieczystej, a nie możliwość wykazania
następstwa prawnego w toku postępowania wieczystoksięgowego.
W konsekwencji, jeżeli spadkobiercy osoby, której prawo zostało wykreślone,
nie ujawnili swojego prawa w księdze wieczystej, sąd wieczystoksięgowy realizując
obowiązek powiadomienia o dokonanym wpisie uczestników postępowania
(art. 62610
§ 1 k.p.c.), powiadomi jedynie wnioskodawcę i osobę, na rzecz której
dokonano wpisu. Nie ma także podstaw do pozostawiania dla takich spadkobierców
zawiadomienia ze skutkiem doręczenia, skoro nie stają się uczestnikami
postępowania.
Osoba ujawniona w dziale II księgi wieczystej (zbywca), która z mocy art.
6261
§ 2 k.p.c. powinna być uczestnikiem postępowania, a nie posiada zdolności
sądowej w chwili wszczęcia postępowania wieczystoksięgowego wskutek złożenia
przez nabywcę wniosku o wpis prawa, nie może stać się uczestnikiem tego
postępowania. Nie oznacza to jednak możliwości zastosowania art. 199 § 1 pkt 3
k.p.c. odpowiednio poprzez art. 13 § 2 k.p.c. W przeciwieństwie bowiem do
postępowania procesowego, które nie może toczyć się bez udziału dwóch
przeciwstawnych stron procesu, postępowanie nieprocesowe może toczyć się
także z udziałem tylko jednego uczestnika - w tym wypadku wnioskodawcy
będącego jednocześnie osobą, na rzecz której ma być prawo wpisane. Stanowisko
takie nie prowadzi do naruszenia praw następców prawnych osoby, której prawo
jest ujawnione w księdze wieczystej. Zasadniczą funkcją ksiąg wieczystych jest
ujawnianie aktualnego stanu prawnego nieruchomości. Postępowanie to, zatem nie
służy dochodzeniu praw, a ich ujawnianiu i ewidencjonowaniu. Wyłączenie z grona
uczestników postępowania wieczystoksięgowego następców prawnych, którzy nie
ujawnili swych praw w księdze wieczystej, nie prowadzi do zamknięcia drogi
sądowej dochodzenia praw w innym postępowaniu, w którym kognicja sądu nie
doznaje ograniczeń.
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji.