Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 402/11
POSTANOWIENIE
Dnia 9 sierpnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Anna Owczarek
w sprawie z wniosku Spółdzielni Mieszkaniowej w B.
przy uczestnictwie Gminy B., I. K. i Z. K.
o stwierdzenie zasiedzenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 sierpnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 19 kwietnia 2011 r.,
oddala skargę; zasądza od Spółdzielni Mieszkaniowej w B. na
rzecz Gminy B. 3.600 (trzy tysiące sześćset ) zł kosztów
zastępstwa prawnego w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
Spółdzielnia Mieszkaniowa z siedzibą w B. wniosła o stwierdzenie nabycie
własności położonych w B. nieruchomości gruntowych, oddanych jej w użytkowanie
2
wieczyste, na których wybudowała budynki. Uczestnik postępowania Gmina B.
wniosła o oddalenie wniosku, natomiast uczestnicy Z. K. i I. K. poparli stanowisko
wnioskodawcy.
Postanowieniem z dnia 29 grudnia 2010 roku Sąd Rejonowy oddalił wniosek
o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości objętych żądaniem na mocy art. 35 ust.
41
ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych.
Sąd wskazał, że po nowelizacji ustawy z dnia 14 czerwca 2009 r.
o spółdzielniach mieszkaniowych, zgodnie z art. 35 ust. 41
ustawy z dnia 15 grudnia
2000 r., spółdzielnia mieszkaniowa, która w dniu 5 grudnia 1990 r. była
posiadaczem nieruchomości gruntowej, stanowiącej własność Skarbu Państwa
albo gminy, albo gdy właściciel tej nieruchomości pozostaje nieznany, pomimo
podjętych starań o jego ustalenie, i przed tym dniem, na podstawie pozwolenia na
budowę i decyzji lokalizacyjnej spółdzielnia ta wybudowała budynek, nabywa
własność tej nieruchomości przez zasiedzenie. Sąd zauważył jednak, że w trakcie
postępowania do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęło zapytanie o zgodność
przepisu art. 35 ust 41
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych z Konstytucją
Rzeczpospolitej Polskiej, zaś Trybunał wyrokiem z dnia 29 października 2010 r..
sygn. akt P 34/08 uznał wskazany przepis za niezgodny z art. 2, a przez to z art. 64
ust. 2, art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3, art. 165 ust. 1 i 2 oraz art. 167 ust. 2
Konstytucji. W ocenie Trybunału niekonstytucyjność tego przepisu jest związana
z samą instytucją quasi-zasiedzenia, wprowadzoną przez zaskarżony przepis,
niezależnie od tego, do kogo w rzeczywistości należą grunty, o których własność
ubiega się spółdzielnia. Naruszenia art. 2 Konstytucji miało charakter uniwersalny,
zaś przepis ten stracił moc w całym zakresie podmiotowym. Orzeczenia wydawane
przez Trybunał Konstytucyjny wchodzą w życie z dniem ogłoszenia w Dzienniku
Ustaw. Trybunał może wprawdzie określić inny termin utraty mocy obowiązującej
aktu normatywnego, czego jednak w niniejszym przypadku nie zrobiono.
Sąd, dostrzegając, że w doktrynie toczy się spór, czy orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego są skuteczne ex nunc czy ex tunc, przychylił się do drugiego ze
wskazanych stanowisk. Uznał, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29
października 2010 r., sygn. akt P 34/09 ma skutek wsteczny. W konsekwencji Sąd
nie stwierdził możliwości orzeczenia o zasiedzeniu na rzecz wnioskodawcy
3
nieruchomości objętych wnioskiem na podstawie przepisu, który został
wyeliminowany z porządku prawnego, jako niezgodny z Konstytucją.
Postanowieniem z dnia 19 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawcy jako nieuzasadnioną.
Sąd Okręgowy zaznaczył, że problem charakteru i skuteczności orzeczenia
Trybunału Konstytucyjnego orzekającego niezgodność przepisów ustaw
z Konstytucją nie jest postrzegany jednolicie w doktrynie i orzecznictwie, gdyż treść
art. 190 ust. 3 Konstytucji może uzasadniać wniosek, że orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego mają skutek prospektywny (ex nunc), zaś art. 190 ust. 4 skłania do
wniosku przeciwnego, tj. o wstecznym działaniu orzeczeń Trybunału (ex tunc).
W ocenie Sądu odwoławczego przepisy Konstytucji nie dają podstawy do
jednoznacznego rozstrzygnięcia zagadnienia zasięgu czasowego skutków
prawnych orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Nie jest możliwe wskazanie
uniwersalnych reguł dotyczących intertemporalnych skutków orzeczeń Trybunału.
Sąd doszedł do wniosku, że każdy wyrok Trybunału musi być rozpatrywany
indywidualnie, przy uwzględnieniu charakteru przepisu, którego niekonstytucyjność
została stwierdzona. Należy poszukiwać odpowiedzi przede wszystkim w treści
samego orzeczenia Trybunału i kierować się aksjologią konstytucyjną oraz
aksjologią tej gałęzi prawa, której dotyczy to orzeczenie.
W ocenie Sądu Okręgowego, skuteczność ex nunc odnosi się tylko do
obowiązywania aktu prawnego uznanego przez Trybunał za niekonstytucyjny, a nie
do jego stosowania. Przepis ustawy niezgodny z Konstytucją nie może być bowiem
źródłem praw i obowiązków, a zatem przepis taki, choć obowiązujący, nie powinien
być stosowany także do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia
Trybunału. Zaznaczono, że jeżeli nabycie prawa zostaje potwierdzone orzeczeniem
sądu, to okoliczność, iż przepis w oparciu o który sąd orzekał okazał się niezgodny
z Konstytucją rodzi konsekwencje, w szczególności wynikające z art. 190 ust. 4
Konstytucji. W ocenie Sądu nielogiczne byłoby przyjęcie, że ustawodawca,
dopuszczając możliwość wznowienia postępowania w sprawach już
rozstrzygniętych na podstawie norm uznanych za niekonstytucyjne, jednocześnie
dopuszcza dalsze naruszanie Konstytucji na przyszłość, przez nakaz dalszego
stosowania przepisu już uznanego za niekonstytucyjny.
4
Wskazane wyżej postanowienie wnioskodawca zaskarżył skargą kasacyjną
w całości. Jako podstawy skargi wskazano:
- art. 190 ust. 1, 3 i 4 Konstytucji poprzez ich błędną wykładnię;
- art. 2 w zw. z art. 21 oraz art. 64 Konstytucji poprzez ich błędną wykładnię,
a w efekcie ich niezastosowanie;
- art. 35 ust. 41
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych (w brzmieniu
obowiązującym od 31 lipca 2007 r. do 4 listopada 2010 r. w zw. z art. 12 ustawy
o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw
z dnia 14 czerwca 2007 r. – poprzez ich niezastosowanie;
- art. 378 § 1 w zw. z art. 380 i art. 227 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
poprzez ich niezastosowanie;
- art. 224 w zw. z art. 13 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c. poprzez ich
niezastosowanie;
- art. 316 § 1 w zw. z art. 13 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c. poprzez jego błędną
interpretację.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawowym zagadnieniem prawnym w niniejszej sprawie jest
rozstrzygnięcie kwestii czasowego oddziaływania skutków wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 29 października 2010 r., sygn. akt P 34/08.
Generalnie trzeba stwierdzić, że problem intertemporalnych skutków
wyroków Trybunału, orzekających o niezgodności zakwestionowanego przepisu
z Konstytucją, należy do bardzo spornych w doktrynie; także w orzecznictwie nie
zdołano dopracować się w tej materii jednolitego stanowiska. Sąd Najwyższy
dokonał syntetycznego podsumowania dorobku swoich wypowiedzi na ten temat
w wyroku z dnia 20 kwietnia 2011 r., I CSK 410/10 (OSNC 2021, nr 1, poz. 14).
Wskazał, przytaczając szereg rozstrzygnięć, że orzecznictwie tym zdecydowanie
przeważa pogląd o skuteczności ex tunc wyroków Trybunału Konstytucyjnego,
a przyjmowane za dopuszczalne najważniejsze wyjątki od tej zasady są
następujące:
5
- Trybunał w sentencji sam określa termin retroaktywności swojego
orzeczenia, odnosząc go chwili wejścia w życie Konstytucji (por. wyrok z dnia
4 grudnia 2001 r., SK 18/00, OTK Zb. Urz. 2001, nr 8, poz. 256), albo wyłączając tę
retroaktywność zupełnie (wyrok z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK Zb. Urz.
2001, nr 1, poz. 5),
- z samej istoty kategorii orzeczeń Trybunału, w których odracza on termin
utraty mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu, wynika, że tym samym
wyłączony zostaje ich retrospektywny charakter,
- wyłączenie retroaktywności wyroku Trybunału może wynikać z rozważenia
i z konieczności uwzględnienia innych ważnych konstytucyjnych wartości, takich jak
np. ochrona praw nabytych (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 stycznia
2011 r., II CSK 335/10, OSNC 20011, nr 10, poz. 114).
To ostatnie stanowisko nawiązuje w sposób pośredni do tych orzeczeń,
w których Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że nie jest możliwe wskazanie
uniwersalnych reguł dotyczących intertemporalnych skutków orzeczeń Trybunału.
Należy je rozpatrywać indywidualnie, uwzględniając charakter przepisu, którego
niekonstytucyjność została stwierdzona (por. uchwała z dnia 23 stycznia 2004 r.,
III CZP 112/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 61, czy z dnia 23 czerwca 2005 r., III CZP
35/05, OSNC 2006, nr 5, poz. 81). W obu tych uchwałach Sąd Najwyższy podkreślił
doniosłość m. in. rozróżnienia czy orzeczona przez Trybunał niekonstytucyjność
przepisów dotyczy prawa materialnego, czy procesowego i - w wypadku tych
drugich - opowiedział się za działaniem wyroku Trybunału ex nunc.
Należy stwierdzić, że w rozpoznawanej sprawie nie zachodzi żaden
z przedstawionych wyjątków, akceptowanych w orzecznictwie Sądu Najwyższego,
który uzasadniałby odejście od przyjmowanej powszechnie zasady działania
wyroków Trybunału Konstytucyjnego ex tunc. W sentencji wyroku z dnia
29 października 2010 r., P 34/08 Trybunał nie wypowiedział się bowiem na temat
intertemporalnego działania tego orzeczenia. Nie dotyczy ono kwestii procesowych,
lecz materialnoprawnych (nabycie własności w drodze stwierdzenia quasi -
zasiedzenia). Nie ma wreszcie powodów do uznania, że wsteczne działanie tego
wyroku naruszałoby zasadę ochrony praw słusznie nabytych. W grę wchodziłoby
tylko nabycie własności zabudowanego gruntu przez skarżącą spółdzielnię, bowiem
6
o naruszeniu praw innych osób nie było mowy w skardze. Tymczasem właśnie
uprzywilejowany sposób nabywania własności gruntu przez spółdzielnie
mieszkaniowe, przewidziany w art. 35 ust. 41
ustawy o spółdzielniach
mieszkaniowych w drodze quasi – zasiedzenia stał się, w ocenie Trybunału,
zasadniczym argumentem przemawiającym za niekonstytucyjnością tego przepisu.
Jak wynika z uzasadnienia wyroku Trybunału, główne zarzuty przeciwko tej
regulacji to, nierespektowanie uprawnień dotychczasowych właścicieli, ani
tradycyjnych instytucji prawnych, pozwalających na nabycie własności (zasiedzenie
i roszczenie o wykup), naruszenie zasady zaufania do państwa i stanowionego
prawa oraz zasady poprawnej legislacji. Ten ostatni zarzut dotyczy zarówno trybu
wprowadzenia kwestionowanego przepisu do projektu ustawy, jak również braku
określoności jednej z przesłanek uwłaszczenia w tym trybie, tj. „gdy właściciel
nieruchomości pozostaje nieznany, pomimo podjętych starań o jego ustalenie”,
a więc pośredniego wprowadzenia nieznanej naszemu prawu instytucji własności
„niczyjej”. W tej sytuacji przyjęcie poglądu skarżącej o prospektywnym jedynie
działaniu wyroku Trybunału z dnia z dnia 29 października 2010 r., prowadziłoby
w dużej mierze do zakwestionowania tego rozstrzygnięcia, co w świetle art. 190
ust. 1 Konstytucji jest niedopuszczalne.
Z tych względów Sąd Najwyższy akceptuje stanowisko Sądów obu instancji,
iż wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 października 2010 r. w sprawie
P 34/08 spowodował utratę mocy obowiązującej art. 35 ust. 41
ustawy
o spółdzielniach mieszkaniowych od wejścia w życie tego przepisu, tj. od dnia 31
lipca 2007 r., co przesądza o bezpodstawności zgłoszonych w skardze kasacyjnej
zarzutów naruszenia prawa materialnego, gdyż skarżąca spółdzielnia nie mogła
uzyskać uwłaszczenia na tej podstawie prawnej. Ten zasadniczy argument
rozstrzyga też o bezzasadności zarzutów naruszenia prawa procesowego, a wręcz
czyni je bezprzedmiotowymi. Jest tak dlatego, że skoro na skutek retrospektywnego
działania wyroku Trybunału, skarżąca nie mogła nabyć tytułu własności na
podstawie zdyskwalifikowanego, jako niekonstytucyjny, przepisu prawa, to
zbędnym było czynienie ustaleń faktycznych, zmierzających do wykazania istnienia
przesłanek potwierdzających jej uwłaszczenie. Dlatego skarga kasacyjna podlegała
7
oddaleniu, z obciążeniem skarżącej kosztami postępowania kasacyjnego (art. 39814
w zw. z art. 520 § 3 k.p.c.).