Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 53/12
POSTANOWIENIE
Dnia 24 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Jan Górowski
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego I. sp. z o.o.
w Z.
przy uczestnictwie A. K. i J. K.
o wpis hipoteki przymusowej,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 października 2012 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 25 kwietnia 2012 r.,
"1. Czy wierzytelność określona w sądowym tytule
wykonawczym zabezpieczona w pełnym zakresie hipoteką
przymusową wpisaną w księdze wieczystej przed dniem 20 lutego
2011 r. może być także zabezpieczona hipoteką przymusową na
podstawie wniosku złożonego po dniu 19 lutego 2011 r.?
a w razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie:
2. Czy w takim wypadku maksymalna suma hipoteki powinna
być pomniejszona o dotychczasową wysokość zabezpieczenia
hipotecznego?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Wierzyciel Przedsiębiorstwo Handlowo Usługowe I. Sp. z o.o. w Z.
wnioskiem z dnia 3 czerwca 2012 r. wniósł o wpis w dziale IV księgi wieczystej X
hipoteki przymusowej w wysokości 202.374,35 zł. W dziale I wskazanej księgi
wieczystej jako właściciele ujawnieni są A. K. i J. K. we wspólności ustawowej
małżeńskiej. Do powyższego wniosku, jako dokumenty mające stanowić podstawę
wpisu, załączono: (1) postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 11 kwietnia 2011 r.,
sygn. akt XII Co 20/11, o nadaniu klauzuli wykonalności tytułowi wykonawczemu w
postaci prawomocnego nakazu zapłaty z 27 września 2004 r. wydanego przez Sąd
Okręgowy w sprawie sygn. akt I Nc 347/04 w zakresie należności głównej w kwocie
202.374,35 zł. z odsetkami na rzecz wierzyciela Przedsiębiorstwo Handlowo –
Usługowe I. Sp. z o.o. w Z. jako następcy prawnego wierzyciela I. I. P. spółki z o.o.
w L., (2) tytuł wykonawczy oznaczony numerem II dotyczący tytułu egzekucyjnego
w postaci wskazanego prawomocnego nakazu zapłaty z 27 września 2004 r.
wydanego przez Sąd Okręgowy w sprawie sygn. akt I Nc 347/04 przeciwko
dłużnikom A. K. i J. K., opatrzonego klauzulą wykonalności na rzecz wierzyciela
Przedsiębiorstwo Handlowo – Usługowe I. Sp. z o.o. w Z. w której treści wskazano,
że tytuł został wydany w celu ustanowienia hipoteki przymusowej na
nieruchomości A. K., dla której prowadzona jest księga wieczysta nr Y, (3)
postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 26 maja 2011r., sygn. akt XII Co 20/11, o
wydaniu wierzycielowi Przedsiębiorstwu Handlowo – Usługowemu I. Sp. z o.o. w Z.
dalszych tytułów wykonawczych, tj. (a) oznaczonego numerem II, dotyczącego
tytułu egzekucyjnego w postaci wskazanego prawomocnego nakazu zapłaty z 27
września 2004 r. wydanego przez Sąd Okręgowy w sprawie sygn. akt I Nc 347/04
przeciwko dłużnikom A. K. i J. K., opatrzonego klauzulą wykonalności na rzecz
wierzyciela Przedsiębiorstwo Handlowo – Usługowe I. Sp. z o.o. w Z. - w celu
ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości A. K., dla której prowadzona
jest księga wieczysta nr Y i (b) oznaczonego numerem III, dotyczącego tytułu
egzekucyjnego w postaci wskazanego prawomocnego nakazu zapłaty z 27
września 2004 r. wydanego przez Sąd Okręgowy w sprawie sygn. akt I Nc 347/04
przeciwko dłużnikom A. K. i J. K., opatrzonego klauzulą wykonalności na rzecz
3
wierzyciela Przedsiębiorstwo Handlowo – Usługowe I. Sp. z o.o. w Z. - w celu
ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości A. K. i J. K., dla której
prowadzona jest księga wieczysta nr X.
Referendarz sądowy postanowieniem z dnia 15 lipca 2011 r. oddalił wniosek
o wpis hipoteki stwierdzając, że w księdze wieczystej Kw nr Y, prowadzonej dla
nieruchomości stanowiącej majątek odrębny dłużniczki A. K. na podstawie tytułu
wykonawczego dotyczącego tego samego nakazu zapłaty z 27 września 2004 r.
wydanego przez Sąd Okręgowy w sprawie sygn. akt I Nc 347/04 wpisana jest
hipoteka przymusowa obejmująca należność główną i odsetki. Wskazał, że
uwzględnienie wniosku prowadziłoby do niedopuszczalnego nadzabezpieczenia,
stąd wierzyciel powinien dokonać repartycji/podziału hipoteki między
nieruchomościami dłużnika. W następstwie skargi Sąd Rejonowy postanowieniem z
dnia 5 sierpnia 2001 r oddalił wniosek o wpis hipoteki, uznając że wierzyciel
powinien dokonać repartycji zabezpieczenia (art. 1111
§ 2 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece), gdyż uwzględnienie wniosku prowadziłoby do
niedopuszczalnego nadzabezpieczenia w stosunku do dłużniczki A. K. Sąd
Okręgowy postanowieniem z dnia 15 listopada 2011 r. uchylił powyższe
postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Rejonowemu, wskazując, że Sąd Rejonowy powinien odnieść się do rzeczywistego
żądania wniosku. Sąd odwoławczy zwrócił uwagę na art. 1101
u.k.w.h., zgodnie z
którym wierzyciel może żądać wpisu hipoteki przymusowej na sumę nie wyższą niż
wynikającą z treści dokumentu stanowiącego podstawę jej wpisu do księgi
wieczystej, stwierdzając, że jeżeli z dokumentu nie wynika wysokość sumy hipoteki,
suma hipoteki nie może przewyższać więcej niż o połowę zabezpieczonej
wierzytelności wraz z roszczeniami o świadczenie uboczne określonymi w
dokumencie stanowiącym podstawę wpisu hipoteki na dzień złożenia wniosku o
wpis hipoteki. Wskazał, że sąd ustalając zakres zabezpieczenia wierzytelności
dotychczas wpisaną hipoteką winien uwzglednić art. 69 u.k.w.h. w brzmieniu sprzed
nowelizacji, zgodnie z którym w granicach przewidzianych w odrębnych przepisach
hipoteka zabezpiecza także roszczenia o odsetki nieprzedawnione oraz
o przyznane koszty postępowania. Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 3
stycznia 2012 r. ponownie oddalił wniosek o wpis hipoteki. Podstawą oddalenia
4
wniosku było przyjęcie, iż wpisanie hipoteki prowadziłoby do nadzabezpieczenia i
byłoby sprzeczne z art. 1111
u.k.w.h. Postanowienie to zaskarżone zostało apelacją
opartą na zarzutach naruszenia art. 1101
, 109, 1111
, 69 u.k.w.h. Rozpoznając
apelację wnioskodawcy od powyższego postanowienia Sąd Okręgowy powziął
poważne wątpliwości i przedstawił Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1
k.p.c. do rozstrzygnięcia przytoczone zagadnienie prawne. W uzasadnieniu
wskazał, że w sprawie nie miał zastosowania art. 1111
ust. 1 u.k.w.h., gdyż
wniosek nie dotyczył wpisu hipoteki przymusowej łącznej. Uznał, że zastosowanie
mają przepisy ustawy o księgach wieczystych i hipotece w brzmieniu ustalonym
ustawą z dnia 25 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i
hipotece oraz niektórych innych ustaw, przy czym wątpliwość budzi czy wniosek nie
zmierza do nadzabezpieczenia wierzytelności, a w rezultacie czy jego
uwzględnienie nie będzie naruszało art. 1101
i art. 1111
ust. 2 u.k.w.h. Stwierdził, że
w myśl art. 1101
u.k.w.h. wierzyciel może żądać wpisu hipoteki przymusowej na
sumę nie wyższą niż wynikająca z treści dokumentu stanowiacego podstawę jej
wpisu do księgi wieczystej, a jeżeli z dokumentu tego nie wynika wysokość sumy
hipoteki, suma hipoteki nie może przewyższać więcej niż o połowę zabezpieczonej
wierzytelności wraz z roszczeniami o świadczenia uboczne określonymi w
dokumencie stanowiącym podstawę wpisu hipoteki na dzień złożenia wniosku o
wpis hipoteki i wprawdzie podział zabezpieczenia pomiędzy nieruchomości dłużnika
zależy od uznania wierzyciela, ale nie może on uzyskać zabezpieczenia na kilku
nieruchomościach dłużnika przewyższającego górną granicę zabezpieczenia
określoną w art. 1101
u.k.w.h. Wskazał, że regulacje te nie budzą wątpliwości, gdy
wierzyciel zmierza do ustanowienia hipoteki przymusowej na kilku
nieruchomościach dłużnika na podstawie wniosków złożonych po wejściu w życie
ustawy zmieniającej. Istotny problem powstaje w wypadku, gdy wierzyciel domaga
się zabezpieczenia wierzytelności na kolejnej nieruchomości dłużnika korzystając
już z wcześniej ustanowionego zabezpieczenia hipoteką przymusową zwykłą, gdyż
przepisy przejściowe nie zawierają w tym przedmiocie regulacji. W ramach kognicji
sądu wieczystoksięgowego wysoce utrudnione lub nawet niemożliwe byłoby
określenie górnej granicy zabezpieczenia hipotecznego. Za granicę tego
zabezpieczenia należałoby wtedy przyjąć różnicę pomiędzy sumą wskazaną w art.
5
1101
u.k.w.h. a zakresem zabezpieczenia dotychczas wpisanej hipoteki. Zgodnie
bowiem z art. 10 ust. 2 ustawy zmieniającej do hipotek zwykłych powstałych przed
wejściem w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Hipoteka
przymusowa zwykła ustanowiona pod rządami dotychczasowych przepisów
zabezpiecza więc zarówno należność główną jak i należności uboczne wynikające
z tytułu wykonawczego, niezależnie od tego, czy należności uboczne zostały
wymienione w treści wpisu. Zakres zabezpieczenia należności ubocznych
uzależniony jest, wobec treści art. 13 ust. 1 ustawy zmieniającej, od chwili
wszczęcia postępowania egzekucyjnego, gdyż art. 69 u.k.w.h. w dotychczasowym
brzmieniu odsyła w tym zakresie do art. 1025 k.p.c., zmienionego także nowelą z
26 czerwca 2009 r. O ile więc postępowanie egzekucyjne dotyczące
zabezpieczonej hipotecznie wierzytelności zostało wszczęte przed dniem 20 lutego
2011 r. to hipoteka, obok należności głównej, będzie także obejmować swym
zakresem odsetki za dwa ostatnie lata przed przysądzeniem własności, a
przyznane koszty postępowania w wysokości nie przekraczającej jednej dziesiątej
kapitalu. W wypadku, gdy postępowanie egzekucyjne zostało wszczęte później,
zakresem zabezpieczenia objęte będą odsetki i koszty postępowania bez żadnych
ograniczeń. Prowadzenie ustaleń dotyczących chwili wszczęcia postępowania
egzekucyjnego w powiązaniu z konkretną wierzytelnością wykracza w zasadzie
poza określony w art. 6268
§ 2 k.p.c. zakres rozpoznania sprawy przez sąd
wieczystoksięgowy. Ponadto zakres korzystania z przywileju zabezpieczenia
hipotecznego czasami jest możliwy do ustalenia dopiero po zakończeniu
postępowania egzekucyjnego. Może też nawet dojść teoretycznie do sytuacji, że
zakres zabezpieczenia wynikający z dotychczasowej hipoteki będzie przewyższał
maksymalną sumę hipoteki wskazaną w art. 1101
u.k.w.h. Powyższe względy
przemawiają zdaniem Sądu Okręgowego za niedopuszczalnością ustanowienia
hipoteki przymusowej na podstawie wniosku złożonego pod rządami nowych
przepisów, w sytuacji gdy wierzytelność zostala już zabezpieczona wpisem hipoteki
przymusowej zwykłej na podstawie przepisów dotychczasowych w pełnej
wysokości. Za takim rozwiązaniem przemawiać ma także zasadnicza odmienność
obecnej konstrukcji prawnej hipoteki przymusowej w stosunku do dotychczas
wpisanych hipotek przymusowych zwykłych Sąd Okręgowy wskazał także, iż
6
możliwy jest pogląd przeciwny, dopuszczający możliwość ustanowienia
zabezpieczenia hipotecznego w rozpatrywanej sytuacji. W takim wypadku, ze
względu na różnicę w konstrukcji prawnej nowej i starej hipoteki oraz trudności w
ustalaniu zakresu dotychczasowego zabezpieczenia hipoteką, trzeba by przyjąc, że
granicę zabezpieczenia nową hipoteką ustala się bez uwzględnienia wpisu hipoteki
przymusowej zwykłej wpisanej na podstawie przepisów obowiązujących przed
dniem 20 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy zważył:
Zgodnie z art. 390 § 1 i § 2 k.p.c. jeżeli przy rozpoznawaniu apelacji
powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd drugiej instancji
może przedstawić je do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, odraczając
rozpoznanie sprawy, a podjęta w następstwie tej czynności uchwała Sądu
Najwyższego wiąże w danej sprawie. Instytucja pytań prawnych, prowadząca do
związania sądów niższych instancji orzekających w danej sprawie poglądem Sądu
Najwyższego zawartym w podjętej uchwale, jest wyjątkiem od konstytucyjnej
zasady podległości sędziów tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1
Konstytucji RP), dlatego też winna być stosowana w wyjątkowych sytuacjach.
Przedmiotem zagadnienia prawnego przedstawionego na podstawie art. 390 § 1
k.p.c. może być tylko taka poważna wątpliwość prawna, której wyjaśnienie jest
niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z 20 listopada 2008 r., III CZP 113/08, nie publ.). Związek między przedstawionym
zagadnieniem prawnym (i ewentualną uchwałą Sądu Najwyższego) a podjęciem
przez sąd odwoławczy decyzji jurysdykcyjnej co do istoty sprawy musi być
rzeczywisty i istotny, a przepisy prawne, których dotyczy pytanie, mieć
zastosowanie w ustalonym w wystarczającym zakresie stanie faktycznym sprawy.
Przesłanki powyższe nie zostały spełnione, bowiem uwadze Sądu
Okręgowy uszły istotne okoliczności faktyczne i przepisy prawne, mające
znaczenie dla rozstrzygnięcia, które powinny być uwzględnione w pierwszej
kolejności. Jak wskazano wyżej do wniosku o wpis w księdze wieczystej Kw nr
X, prowadzonej dla nieruchomości stanowiącej majątek wspólny dłużników
małżonków A. K. i J. K., pozostających w ustawowym ustroju wspólności
7
majątkowej, jako podstawę wpisu załączono dokument w postaci dalszego tytułu
wykonawczego nr II wydanego w celu ustanowienia hipoteki przymusowej na
nieruchomości A. K., stanowiącej jej majątek osobisty, dla której prowadzona
jest księga wieczysta Kw nr Y. Tytuł ten, z przyczyn wskazanych niżej, nie może
być zastąpiony innym dokumentem, w szczególności załączonym
postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 26 maja 2011r., sygn. akt XII Co
20/11, o wydaniu wierzycielowi Przedsiębiorstwu Handlowo – Usługowemu I. Sp.
z o.o. w Z. dalszych tytułów wykonawczych. Orzeczenie powyższe było
samodzielną czynnością sądową, będącą treściowo odpowiednikiem zezwolenia
na wydanie dalszych tytułów. Sam dalszy tytuł wykonawczy jest odrębnym
sformalizowanym, o oznaczonej treści, dokumentem urzędowym stwierdzającym
istnienie i zakres nadającego się do egzekucji roszczenia wierzyciela i
jednocześnie istnienie oraz zakres obowiązku prawnego dłużnika (art. 776, 783
k.p.c.). Dla jego uzyskania, w odniesieniu do tytułu egzekucyjnego
pochodzącego od sądu, niezbędne było podjęcie określonych czynności
sądowych, w tym wydanie postanowień o nadaniu klauzuli wykonalności i o
wydaniu dalszego tytułu.
W myśl art. 6268
§ 2 k.p.c. sąd rozpoznając wniosek o wpis bada jedynie
treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi
wieczystej. Zgodnie z art. 109 ust. 1 u.k.w.h. wierzyciel, którego wierzytelność
jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach
o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę
na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Tytułem wykonawczym jest tytuł
egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności (art. 776 k.p.c.). W razie
potrzeby prowadzenia egzekucji na rzecz lub przeciwko kilku osobom, albo z
kilku składowych części majątku tego samego dłużnika, sąd oprócz pierwszego
tytułu wykonawczego może wydawać dalsze, oznaczając cel, do którego mają
służyć i ich liczbę porządkową (art. 793 k.p.c.). W nauce prawa jednolicie
przyjmuje się, że wskazanie celu, dla którego wydano dalszy tytuł wykonawczy,
jest wiążące dla wierzyciela i organów egzekucyjnych. Konsekwentnie tytuł
wydany w celu prowadzenia egzekucji w określony sposób lub z określonego
składnika majątku dłużnika nie może stanowić podstawy dla jej prowadzenia w
8
sposób sprzeczny z treścią postanowienia sądu egzekucyjnego. Jakkolwiek
hipoteka przymusowa nie jest środkiem egzekucyjnym, a postępowanie
wieczystoksięgowe nie może być zrównane z postępowaniem egzekucyjnym, to
- wobec odwołania zawartego w art. 109 ust. 1 u.k.w.h. – wskazana zasada ma
odpowiednie zastosowanie w postępowaniu wieczystoksięgowym dotyczącym
wniosku o wpis takiej hipoteki. Stanowisko, że podstawą wpisu hipoteki
przymusowej może być wyłącznie oryginał tytułu wykonawczego (pierwszy lub
dalszy) wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 grudnia 2005 r., III CZP
101/05, OSNC 2006, nr 11, poz. 180 i postanowieniu z dnia 20 marca 2003 r., III
CKN 205/00, OSNC 2004, nr 6, poz. 93. W postanowieniu z dnia 25 stycznia
2012 r., V CSK 47/11 (OSNC 2012, nr 7-8, poz. 95) Sąd Najwyższy stwierdził
natomiast, że wierzyciel, po uzyskaniu dalszych tytułów wykonawczych na
podstawie art. 793 k.p.c., uprawniony jest do zabezpieczenia hipotekami
przymusowymi zwykłymi jednej wierzytelności na kilku nieruchomościach
dłużnika w zakresie określonym w art. 68 i 69 ustawy o księgach wieczystych i
hipotece. Wprawdzie wskazane orzeczenia wydane zostały w stanie prawnym,
obowiązującym przed zmianą dokonaną ustawą z dnia 26 czerwca 2009r. o
zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 131, poz. 1075), ale w omawianym zakresie zachowały aktualność.
W tym stanie rzeczy przepisy ustawy o księgach wieczystych i hipotece,
o dokonanie wykładni których zwrócił się Sąd Okręgowy, nie mogą
mieć zastosowania dla rozstrzygnięcia przedmiotowego wniosku o dokonanie
wpisu hipoteki przymusowej, stąd udzielenie odpowiedzi jest niecelowe.
Rozważanie zagadnień teoretycznych, jeżeli nie jest to niezbędne dla wykładni
określonego przepisu, wykracza poza ustawowe zadania Sądu Najwyższego.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052, ze zm.)
odmówił podjęcia uchwały.
9