Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 536/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "T. " Sp. z o.o. w K.
przeciwko J. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 7 lipca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 10 marca 2011 r. Sąd Rejonowy utrzymał w mocy wydany
przez ten Sąd w dniu 27 marca 2009 r. nakaz zapłaty, którym nakazano pozwanej,
aby zapłaciła powódce 62 546,45 zł, z ustawowymi odsetkami od dnia 7 stycznia
2007 r., z tytułu zwrotu zadatku.
Sąd ustalił, że pozwana była użytkownikiem wieczystym działki gruntu w W.,
oznaczonej nr 7. Użytkownikiem wieczystym sąsiadującej z nią działki gruntu nr 5
była spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedziba w W., działająca pod
firmą „A.”, w której udziały posiadali pozwana (250 udziałów) i M. R. (750 udziałów).
W dniu 20 grudnia 2005 r. pozwana zawarła z powódka w formie aktu
notarialnego przedwstępną umowę sprzedaży przysługujących jej udziałów w „A.”.
Strony umowy zobowiązały się do przedstawienia niezbędnych dokumentów do
zawarcia umowy przyrzeczonej, przy czym pozwana – do dołożenia wszelkich
starań w celu uzyskania, na koszt powódki, ostatecznej i prawomocnej decyzji o
warunkach zabudowy, gwarantującej budowę na działkach nr 5 i 7 budynku
usługowo-mieszkalnego. Strony ustaliły, że umowa zostanie zawarta w terminie 14
dni od dnia uprawomocnienia się wspomnianej decyzji, jednak nie później niż do
dnia 5 stycznia 2007 r. Powódka dała pozwanej – zgodnie z umową przedwstępną
– zadatek w wysokości 62 546,45 zł. Uzgodniono, że w wypadku nieuzyskania
decyzji o warunkach zabudowy do dnia 5 stycznia 2007 r. zadatek zostanie
zwrócony w wysokości nominalnej w dniu 6 stycznia 2007 r. W razie zaś
niezawarcia umowy przyrzeczonej w oznaczonym terminie z jakichkolwiek innych
przyczyn zadatek podlegał regulacji zawartej w art. 394 k.c.
W dniu 20 grudnia 2005 r. powódka zawarła także z M. R. przedwstępną
umowę sprzedaży przysługujących mu udziałów w spółce „A.”.
Również w dniu 20 grudnia 2005 r. powódka i pozwana zwarli w formie aktu
notarialnego przedwstępną umowę sprzedaży prawa użytkowania wieczystego
działki gruntu oznaczonej nr 7. Strony zobowiązały się do przedstawienia
niezbędnych dokumentów do zawarcia umowy przyrzeczonej, przy czym powódka
zobowiązała się do złożenia na własny koszt wniosku o uzyskanie prawomocnej
i ostatecznej decyzji o warunkach zabudowy, gwarantującej budowę na działkach
nr 5 i 7 budynku usługowo-mieszkalnego. Strony umowy ustaliły, że umowa
3
przyrzeczona zostanie zawarta po nabyciu przez powódkę wszystkich udziałów
w spółce „A.”, w terminie 14 dni od daty uprawomocnienia się decyzji o warunkach
zabudowy, jednak nie później niż dnia 5 stycznia 2007 r. Na postawie umowy
przedwstępnej sprzedaży prawa użytkowania wieczystego powódka dała pozwanej
także zadatek, podlegający – w wypadku nieuzyskania wspomnianej decyzji do
dnia 5 stycznia 2007 r. – zwrotowi w nominalnej wysokości w dniu 6 stycznia 2007
r.
W dniu 20 grudnia 2005 r. została też zawarta umowa między powódką
a pozwaną i M. R., w której powódka zobowiązała się za ustaloną cenę przenieść
na rzecz pozwanej i M. R. własność lokali mieszkalnych wraz z udziałami w
nieruchomości wspólnej i własność miejsc postojowych w podziemnym parkingu w
budynku usługowo-mieszkaniowym, który zamierzała wznieść na działkach nr 5 i 7.,
w terminie 14 dni od dnia uzyskania przez powódkę pozwolenia na użytkowanie
tego budynku, nie później niż 4 lata od podpisania umowy.
Do dnia 5 stycznia 2007 r. nie uzyskano decyzji o warunkach zabudowy
na działkach nr 5 i 7. Nie została też zawarta przyrzeczona umowa sprzedaży
przez pozwaną powódce posiadanych przez nią udziałów w spółce „A.”.
Sąd Rejonowy uznał, że zawarta przez strony umowa uzasadnia
dochodzone roszczenie zwrotu zadatku. W umowie przedwstępnej sprzedaży
udziałów w „A.” strony ustaliły bowiem jednoznacznie, że zadatek podlega zwrotowi
w wypadku nieuzyskania do dnia 5 stycznia 2007 r. decyzji o warunkach zabudowy.
Uregulowanie to wyłącza zwrot zadatku według zasad określonych w art. 394 k.c.,
gdyż ich zastosowanie przewidziano jedynie w wypadku niezawarcia umowy z
innych przyczyn niż nieuzyskanie w określonym terminie wspomnianej decyzji.
Zadaniem Sądu postanowienie umowne, że zadatek podlega zwrotowi na
zasadach przewidzianych w art. 394 k.c. w razie niezawarcia umowy
z jakichkolwiek innych przyczyn dotyczy sytuacji, w której mimo uzyskana decyzji
o warunkach zabudowy do dnia 5 stycznia 2007 nie zawarto umowy przyrzeczonej
z innych przyczyn. Sąd podkreślił, że obowiązek zwrotu zadatku w razie
nieuzyskania decyzji o warunkach zabudowy w określonym czasie, nie został
ograniczony jedynie do niezawarcia umowy z przyczyn, za które powódka
4
nie ponosi odpowiedzialności. Nie mają zatem znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy zarzuty pozwanej, że decyzja nie została wydana z powodów zawinionych
przez powódkę.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanej.
Sąd odwoławczy podzielił stanowisko apelującej, że treść stosunku
prawnego łączącego strony ukształtowała nie tyko jedna umowa (przedwstępna
umowa sprzedaży udziałów), ale także zawarte w tym samym dniu pozostałe
umowy (przedwstępna umowa sprzedaży użytkowania wieczystego działki nr 7
i warunkowa umowa zobowiązująca do ustanowienia odrębnej własności lokali).
Jednakże konieczność – zdaniem Sądu – kompleksowej oceny treści stosunku
prawnego nie podważa wyroku Sądu pierwszej instancji.
Według Sądu Apelacyjnego nie ulega wątpliwości, że zamiarem powódki
było uzyskanie prawa do działek nr 5 i 7 (w drodze nabycia prawa użytkowania
wieczystego i udziałów w spółce „A.”) w celu wzniesienia na nich budynku
mieszkalno-użytkowego .Z kolei celem pozwanej było uzyskanie odpowiedniego
wynagrodzenia za zbyte udziały i prawo użytkowania wieczystego, w postaci
nie tylko świadczenia pieniężnego, ale również korzyści wyrażającej się nabyciem
od powódki za „znacznie obniżoną” cenę (niższą od rynkowej) prawa odrębnej
własności lokalu z miejscem postojowym w budynku, który miał zostać wniesiony
na działkach nr 5 i 7. Oczekiwania stron mogły zostać zrealizowane jedynie
wówczas, gdyby powódka nabyła prawo użytkowania wieczystego i wszystkie
udziały w spółce „A.” a następnie wzniosła budynek mieszkalno-usługowy.
Warunkiem niezbędnym do osiągnięcia tego celu było zaś, w ocenie stron,
uzyskanie ostatecznej i prawomocnej decyzji o warunkach zabudowy,
gwarantującej budowę budynku mieszkalno-usługowego. Z wnioskiem o wydanie
tej decyzji na swój koszt zobowiązała się wystąpić powódka, a pozwana – dołożyć
wszelkich starań w celu uzyskania tej decyzji na koszt powódki. Zobowiązania te
zostały zawarte w różnych umowach: zobowiązanie powódki w przedwstępnej
umowie sprzedaży prawa użytkowania wieczystego, a zobowiązanie pozwanej
w przedwstępnej umowie sprzedaży udziałów w spółce „A.”. Niewykonanie tych
5
obowiązków było równoznaczne z niewykonaniem zarówno jednej, jak i drugiej
umowy przedwstępnej.
Nawiązując do prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w W., wydanego
w sprawie XXIV C 267/09, którym oddalono powództwo „T.” sp. z o.o. w K.
przeciwko J. P. o zobowiązanie pozwanej do złożenia oświadczenia woli w celu
wykonania zobowiązania wynikającego z przedwstępnej umowy sprzedaży prawa
użytkowania wieczystego działki nr 7 i nieprawomocnego wyroku Sądu
Okręgowego w K. z dnia 20 stycznia 2010 r., sygn. akt II C 74/10, z którego wynika,
że Sąd Okręgowy w W. uznał, iż pozwana była uprawniona do odstąpienia od
przedwstępnej umowy sprzedaży prawa użytkowania wieczystego z powodu
nieuzyskania do dnia 5 stycznia 2007 r. decyzji o warunkach zabudowy i
zachowania zadatku, Sąd odwoławczy uznał – ze względu na powiązania między
wszystkimi zawartymi umowami – że przyczyna odstąpienia od przedwstępnej
umowy sprzedaży prawa użytkowania wieczystego uzasadniała także odstąpienie
pozwanej od przedwstępnej umowy sprzedaży udziałów w spółce „A.”. Nie
oznacza to jednak, że pozwana jest uprawniona do zatrzymania zadatku, który
otrzymała od powódki. Kwestę zwrotu zadatku z powodu stanowiącego przyczynę
odstąpienia od przedwstępnej umowy sprzedaży udziałów w „A.” reguluje bowiem
– jak trafnie przyjął Sąd pierwszej instancji – umowa (§ 5 akapit trzeci), a nie
zasady przewidziane w art. 394 k.c., znajdujące zastosowanie w wypadku
odstąpienia od umowy z przyczyn innych niż nieuzyskanie decyzji o warunkach
zabudowy do dnia 5 stycznia 2007 r. (§ 5 akapit czwarty).
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pozwana zarzuciła
naruszenie art. 394 § 1 k.c. oraz art. 233 § 1 i art. 365 § 1 k.p.c. Powołując się
na te podstawy, wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzut nieważności
postępowania, spowodowanej pozbawieniem pozwanej możności obrony swych
praw, ponieważ jego uwzględnienie powoduje najdalej idące skutki procesowe
(art. 386 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.). Ze skargi kasacyjnej wynika,
6
że skarżąca wspomnianej przyczyny nieważności postępowania dopatruje się
w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji. Tymczasem w judykaturze
przyjmuje się, że ze względu na charakter skargi kasacyjnej, będącej
nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia orzeczeń sądu drugiej instancji, Sąd
Najwyższy nie jest uprawniony do badania w ramach bezpośredniej kontroli
kasacyjnej, czy postępowanie przed sądem pierwszej instancji jest dotknięte
nieważnością postępowania. Takie badanie – mające jednak charakter pośredni
– byłoby natomiast możliwe, gdyby skarżąca zarzuciła w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej obrazę art. 386 § 2 k.p.c. przez nieuwzględnienie nieważności
postępowania przed sądem pierwszej instancji (por. wyroki Sądu Najwyższego:
z dnia 21 listopada 1997 r., I CKN 825/97, OSNC 1998, nr 5. poz. 81, z dnia
12 maja 1998 r., UKN 36/98, OSNP 1999, nr 9, poz. 314, z dnia 14 grudnia
2001 r., V CKN 556/00, niepibl.). Nie ulega jednak wątpliwości, że skarga
kasacyjna nie zawiera zarzutu naruszenia art. 386 § 2 k.p.c. Nieważność
postępowania przed Sądem pierwszej instancji znajduje się zatem poza granicami
zaskarżenia i uchyla się spod kontroli kasacyjnej (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Chybiony jest także zarzut wydania zaskarżonego wyroku z naruszeniem
art. 233 k.p.c. albowiem zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej
nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów i oceny dowodów.
W orzecznictwie wyjaśniono, że w wprawdzie przytoczony przepis nie wskazuje
exspresis verbis przepisów prawa, których naruszenie, w związku z ustaleniem
faktów i przeprowadzeniem dowodów, może być przedmiotem zarzutów
wypełniających drugą podstawę kasacyjną, jednakże nie ulega wątpliwości,
że obejmuje on art. 233 k.p.c., regulujący zasady oceny wiarygodności i mocy
dowodów (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2005 r.,
III CSK 13/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 76, wyroku Sądu Najwyższego z dnia
26 kwietnia 2006 r., V CSK 11/06, z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 356/06, z dnia
13 sierpnia 2008 r., I CSK 83/08 i z dnia 20 marca 2009 r., niepubl.)
Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 394 § 1 k.c. przez jego błędną
wykładnię polegającą – zdaniem skarżącej – na tym, że „w jej następstwie przepis
ten staje się martwym, bowiem niewykonanie umowy przez jedną ze stron nie
powoduje żadnych ujemnych dla niej skutków”. Nie mogło dojść do wydania
7
zaskarżonego wyroku z naruszeniem przytoczonego przepisu przez jego błędną
wykładnię przede wszystkim dlatego, że przepis ten – co jednoznacznie wynika
z uzasadnienia zaskarżonego – nie był w sprawie stosowany. Sąd uznał bowiem,
że zasady zwrotu zadatku regulują postanowienia umowne, a nie art. 394 k.c.
Podnoszone zaś w skardze kasacyjnej argumenty zmierzające do podważenia tego
stanowiska Sądu, uchylają się spod kontroli kasacyjnej, albowiem skarga nie
zawiera zarzutu wydania zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 65 k.c. Poza tym
zarzut naruszenia art. 394 § 1 nie poddaje się kontroli kasacyjnej ze względu
na wskazany przez skarżącą sposób jego naruszenia, gdyż uzasadnienie
podstawy kasacyjnej nie zawiera wskazania, jakie elementy normy prawnej
zawartej w art. 394 § 1 k.c. zostały – zdaniem skarżącej – źle zinterpretowane
i na czym polega ich błędna wykładnia.
Naruszenia art. 365 § 1 k.p.c. skarżąca dopatrzyła się w niezastosowaniu
zasady związania prawomocnym orzeczeniem wskutek nieuwzględnienia
w sprawie prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 7 marca 2008 r.,
sygn. akt XXIV 267/08 i wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 20 października
2010 r., sygn. akt II C 74/10, który uprawomocnił się dnia 7 listopada 2011 r. (po
oddaleniu apelacji powódki), oraz z dnia 24 marca 2011 r., sygn. akt II C 469/09
(oddalono mim powództwo przeciwko M. R. o zwrot zadatku).
Rozstrzygając sprawę Sąd odwoławczy – wbrew stanowisku skarżącej
– miał na względzie wyrok Sądu Okręgowego w W. z dnia 7 marca 2008 r. sygn.
akt XXIV 267/08. Potwierdza to treść uzasadniania zaskarżonego wyroku, z której
zdaje się wynikać (nie ma wyraźnego powołania się na art. 365 k.p.c.), że Sąd
przyjął, iż ustanie łączącego strony stosunku prawnego również w sprawie
niniejszej nastąpiło w taki sam sposób, jak w sprawie prawomocnie zakończonej
(w drodze odstąpienia przez pozwaną od umowy przedwstępnej). Sąd nie przyjął
natomiast związania znanym mu wyrokiem Sądu Okręgowego w K. z dnia 20
października 2010 r., sygn. akt II C 74/10, ponieważ w chwili orzekania był on
nieprawomocny. Jednakże stan ten uległ zmianie, albowiem wspomniany wyrok,
jak wynika ze skargi kasacyjnej, uprawomocnił się; Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
7 września 2011 r., sygn. akt I ACa 352/11, oddalił wniesioną od niego apelację.
Fakt ten należało uwzględnić w postępowaniu kasacyjnym, gdyż Sąd Najwyższy –
8
zgodnie z art. 316 § 1 w związku z art. 39821
k.p.c. – wydaje wyrok na podstawie
stanu rzeczy z chwili orzekania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia
2001 r. I PKN 585/00, OSNP 2003, nr 14, poz. 334). To przesądza zaś o potrzebie
dokonania w sprawie ustaleń, czy – jak zarzuciła skarżąca – wspomniany
prawomocny wyrok ma prejudycjalne znaczenia dla oceny zasadności
dochodzonego roszczenia o zwrot zadatku. W obu wspomnianych sprawach
rozstrzygnięcia zapadły bowiem między tymi samymi stronami i na tle stosunku
prawnego ukształtowanego tymi samymi umowami, w których tak samo zostały
uregulowane zasady zwrotu zadatku. Nie do zaaprobowania byłaby więc sytuacja,
w której w jednym postępowaniu zapadł wyrok oddalający powództwo o zwrot
zadatku, a w drugim – uwzględniający takie powództwo (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 425/09, niepubl.). W literaturze
i orzecznictwie przyjmuje się, że o prejudycjalnej naturze prawomocnego wyroku
dla innego postępowania można mówić w wypadku, gdy w postępowaniu tym
występują te same strony albo osoby objęte rozszerzoną prawomocnością
orzeczenia, a ponadto między prawomocnym orzeczeniem a toczącą się sprawą
zachodzi związek polegający na tym, że prawomocne orzeczenie oddziałuje
na rozstrzygnięcie toczącej się sprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
12 lipca 2002 r., V CKN 1110/00 i z dnia 27 stycznia 2011 r., I UK 191/10,
niepubll.). Reasumując, zarzut wydania zaskarżonego wyroku z naruszeniem
art. 365 § 1 k.p.c. należało uznać za uzasadniony.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
9