Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 14/13
POSTANOWIENIE
Dnia 5 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Państwowe Gospodarstwo Leśne
Lasy Państwowe - Nadleśnictwo G.
przeciwko K. S. sp. z o.o. w S.
o zapłatę,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 kwietnia 2013 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 5 listopada 2012 r.,
„Czy dopuszczalne jest na etapie postępowania apelacyjnego,
w razie stwierdzenia, że za Skarb Państwa będący powodem
wszystkie czynności procesowe podejmował organ jednostki
organizacyjnej Lasów Państwowych, z której działalnością nie
wiąże się dochodzone roszczenie, wskazanie przez sąd drugiej
instancji właściwej jednostki?”
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 29 marca 2012 r. Sąd Rejonowy w S. uwzględnił
powództwo Skarbu Państwa - Nadleśnictwa G. skierowane przeciwko K. S. spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością o zapłatę kwoty 3.401,01 złotych z ustawowymi
odsetkami tytułem kary umownej zastrzeżonej w umowie kupna - sprzedaży z dnia
21 grudnia 2009 r. zawartej pomiędzy pozwaną spółką a Skarbem Państwa, w
którego imieniu występowała inna jednostka organizacyjna a mianowicie
Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe – Dyrekcja Generalna Lasów
Państwowych reprezentowana przez Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych.
W umowie tej zapisano, że Dyrektor Generalny działa w imieniu jednostek
organizacyjnych Lasów Państwowych. W uzasadnieniu wyroku Sąd Rejonowy
przyjął, że dochodzone roszczenie wiąże się z działalnością Nadleśnictwa G.
albowiem dochód ze sprzedaży miały czerpać nadleśnictwa.
Przy rozpoznaniu sprawy, na skutek apelacji strony pozwanej, Sąd
Okręgowy w S. powziął wątpliwość, czy w przypadku stwierdzenia, dopiero na
etapie postępowania apelacyjnego, że dochodzone roszczenie nie jest związane z
działalnością jednostki organizacyjnej Lasów Państwowych, która wykonywała
dotychczas czynności procesowe, dopuszczalne jest wskazanie przez sąd drugiej
instancji właściwej jednostki. Wątpliwość sformułowana w uchwale
o przedstawieniu Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego
wiązała się ze stwierdzeniem przez Sąd Okręgowy, że nie ma podstaw
do przyjęcia, że dochodzenie kary umownej z umowy zawartej przez Dyrektora
Generalnego Lasów Państwowych jest roszczeniem związanym z działalnością
Nadleśnictwa G.
Według Sądu Okręgowego, rozważania dotyczące skutków wskazania
niewłaściwej jednostki organizacyjnej jako statio fisci Skarbu Państwa zwykle
koncentrują się na sytuacji Skarbu Państwa jako pozwanego. W tym zakresie
dominuje pogląd, że w razie wskazania przez powoda jednostki organizacyjnej
pozwanego Skarbu Państwa, z której działalnością nie wiąże się dochodzone
roszczenie, sąd powinien z urzędu ustalić właściwą jednostkę, przy czym
uzupełnienie braku w zakresie prawidłowego określenia strony pozwanej powinno
3
nastąpić nie w trybie wezwania do wzięcia udziału w sprawie (art. 194 § 3 k.p.c.),
lecz w płaszczyźnie właściwej reprezentacji uregulowanej w art. 67 § 2 k.p.c.
(tak Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 11 stycznia 1974 r., II CR 685/73, OSNC
1975, nr 1, poz. 10; z dnia 17 marca 2010 r., II CSK 393/09, niepubl.).
Sąd Okręgowy wskazał, odwołując się do piśmiennictwa i orzecznictwa,
że w takiej sytuacji trudno byłoby odmówić żądaniu właściwej jednostki
organizacyjnej powtórzenia dotychczasowego postępowanie w całości lub w części.
Powyższe uzasadnia wątpliwość co do dopuszczalności „wprowadzenia innego
statio fisci dopiero w postępowaniu apelacyjnym.
Według Sądu Okręgowego, konieczność wskazania właściwego statio fisci
zachodzi nie tylko wówczas, gdy Skarb Państwa jest pozwanym. Obowiązek
czuwania nad tym, aby Skarb Państwa był reprezentowany w sposób prawidłowy
obciąża sąd również wtedy, gdy Skarb Państwa jest powodem. O ile wymaganie
określenia właściwego statio fisci można usprawiedliwić potrzebą zapewnienia
Skarbowi Państwa możności obrony jego praw, gdy Skarb Państwa jest pozwanym,
o tyle kwestia ta, gdy Skarb Państwa jest powodem powinna być rozważana
w aspekcie równości stron. Sąd Okręgowy jeszcze raz podkreślił, że chodzi nie tyle
o rozstrzygnięcie, czy w ogóle wskazanie właściwej jednostki organizacyjnej jest
dopuszczalne, ale czy jest to dopuszczalne w fazie postępowania apelacyjnego.
Zasada równości stron procesu oznacza, że strony muszą posiadać
zagwarantowaną jednakową możliwość obrony swoich interesów. Według Sądu
Okręgowego problematyczne wydaje się zachowanie tej zasady, gdy wskazanie
właściwego statio fisci po stronie Skarbu Państwa jako powoda, ma nastąpić
dopiero w postępowaniu apelacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Instytucja zagadnienia prawnego ma charakter wyjątkowy, gdyż ingeruje
w niezawisłość sędziowską, co wymaga ścisłej interpretacji normy dopuszczającej
podjęcie przez Sąd Najwyższy uchwały. Dlatego, poza innymi warunkami
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 2011 r., III CZP 110/10,
niepubl.), pytanie sądu drugiej instancji musi dotyczyć zagadnienia budzącego
rzeczywiście poważne wątpliwości (zob. np. postanowienia Sądu Najwyższego
4
z dnia 9 lipca 2009 r., III CZP 38/09, niepubl., z dnia 8 sierpnia 2012 r., III CZP
43/12, niepubl.) a jego rozstrzygnięcie ma znaczenie dla rozpoznania wniesionego
środka odwoławczego.
Uzasadniając związek przedstawionego zagadnienia prawnego
z rozpoznawaną sprawą Sąd Okręgowy stwierdził jedynie, że roszczenie jakiego
dochodzi Skarb Państwa wynika z umowy, którą zawarł Dyrektor Generalny Lasów
Państwowych, a pomimo zapisu w umowie, że została ona zawarta w imieniu
jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych, nie zostały przedstawione dowody
na istnienie upoważnienia tych jednostek. To stwierdzenie nie jest wystarczające do
przyjęcia istnienia związku przedstawionego zagadnienia z rozstrzygnięciem Sądu
Apelacyjnego. Brak jest zwłaszcza dostatecznych ustaleń i pogłębionych rozważań,
dotyczących procedury zawarcia i wykonania przedmiotowej umowy oraz pozycji
i roli jaką w jej wykonaniu miały odgrywać inne, nieposiadające osobowości
prawnej, jednostki organizacyjne uprawnione do reprezentacji Skarbu Państwa
wymienione w art. 32 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 ustawy z dnia 28 września 1991 r.
o lasach (jedn. tekst Dz. U. z 2011 r., Nr 12, poz. 59 ze zm. – dalej jako ustawa
o lasach, zob. też uzasadnienie wyroku Sądu najwyższego z 14 września 2006 r.,
III CSK 59/06, niepubl.). Zgodnie z tymi przepisami, lasami stanowiącymi własność
Skarbu Państwa zarządza Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe
nieposiadające osobowości prawnej, którego jednostki organizacyjne wymienione
w ustawie reprezentują Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych, każda
w zakresie swojego działania. Zgodnie z art. 4 ust. 3 ustawy o lasach, w ramach
sprawowanego zarządu Lasy Państwowe prowadzą gospodarkę leśną oraz
gospodarkę gruntami i innymi nieruchomościami oraz nieruchomościami
związanymi z gospodarką leśną. Z kolei w art. 6 ust. 1 pkt 1 tej ustawy za
gospodarkę leśną uznaje się działalność leśną w zakresie urządzania, ochrony
i zagospodarowania lasu, utrzymania i powiększania zasobów i upraw leśnych,
gospodarowanie zwierzyną, pozyskiwania - z wyjątkiem skupu - drewna i innych
produktów leśnych a także sprzedaż tych produktów a zatem także sprzedaż
drewna. Zgodnie z art. 35 ust. 1 ustawy o lasach w nadleśnictwie gospodarkę leśną
prowadzi samodzielnie nadleśniczy, który też reprezentuje Skarb Państwa
w stosunkach cywilnoprawnych w zakresie swojego działania. W związku
5
z przytoczoną regulacją dotyczącą zadań Skarbu Państwa w odniesieniu do lasów
państwowych wymaga podkreślenia, że zawarte w art. 67 § 2 k.p.c. odwołanie do
„związku z działalnością” danej jednostki organizacyjnej z dochodzonym
roszczeniem wskazuje na szerokie rozumienie tego określenia (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 582/10, niepubl. oraz postanowienie
z dnia 10 lutego 2011 r., IV CSK 272/10, niepubl.). Przewidziane w art. 67 § 2 k.p.c.
kryterium wyboru jednostki reprezentującej Skarb Państwa ma charakter
materialnoprawny. Dochodzone roszczenie może pozostawać w związku
z działalnością więcej niż jednej jednostki organizacyjnej. Niezależnie od wielości
państwowych jednostek organizacyjnych, z których działalnością wiąże się
dochodzone roszczenie, stroną postępowania jest zawsze Skarb Państwa, który
zgodnie z treścią art. 33 k.c. jest osobą prawną. Skarb Państwa jest również stroną
umowy, z której wywodzone jest roszczenie.
Drugie z wymienionych wyżej wymagań polega na tym, że zagadnienie
przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia musi budzić poważne
wątpliwości pytającego Sądu. Przymiotnik kwalifikujący oznacza, że w razie
powstania wątpliwości pierwszego stopnia, tj. zwykłych, sąd odwoławczy
obowiązany jest rozwiązywać je we własnym zakresie (zob. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 9 kwietnia 2010 r., sygn. akt III CZP 17/2010, niepubl. z dnia
12 października 2005 r., III CZP 68/05, niepubl. ). W postanowieniu z dnia 29
października 2009 r. (sygn. akt III CZP 74/09, niepubl.) Sąd Najwyższy podkreślił,
że nie jest jego zadaniem zastępowanie sądów powszechnych w orzekaniu,
poprzez dokonywanie zwykłej, przynależnej każdemu sądowi interpretacji
przepisów, z wykorzystaniem wiedzy, jaką niosą same przepisy oraz ich rozumienie
w dotychczasowym orzecznictwie i doktrynie prawa.
W związku z tym trzeba zważyć, że Sąd Najwyższy wielokrotnie odnosił się
do kwestii brania pod uwagę z urzędu właściwej reprezentacji pozwanego Skarbu
Państwa w postępowaniu apelacyjnym wskazując jako podstawę tego obowiązku
art. 202 zd. 2 k.p.c., który z mocy art. 391 § 1 k.p.c. ma w tym postępowaniu
odpowiednie zastosowanie (zob. m. in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
9 lipca 2009 r., III CZP 45/09, niepubl.). W uzasadnieniu wyroku z dnia 14 kwietnia
1999 r. (sygn. akt III CKN 1239/98 niepubl.) Sąd Najwyższy zaaprobował
6
zawiadomienie przez sąd drugiej instancji o dochodzonym roszczeniu nowych
jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa i umożliwienie im czynnego,
merytorycznego włączenia się do procesu. Pogląd, zgodnie z którym Sąd II
instancji powinien czuwać nad należytym oznaczeniem statio fisci, wyrażony
również został w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 listopada 2008 r., III SK 5/08,
niepubl. Także przedstawiciele doktryny wyrażają stanowisko, zgodnie z którym
dopuszczalne jest wskazanie właściwej statio fisci przez sąd drugiej instancji.
Sąd Okręgowy aprobując to stanowisko dopuścił co do zasady konieczność
wskazania właściwej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa także wtedy, gdy
Skarb Państwa jest powodem w sprawie. Przytoczył w tym zakresie uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2001 r. (sygn. akt III CZP 10/01,
w którym Sąd Najwyższy podniósł, że takim działaniem sąd nie doprowadza do
podmiotowej zmiany powództwa, lecz tylko do prawidłowego określenia (uściślenia)
strony procesowej. Do tego nurtu orzecznictwa, poza wymienioną przez Sąd
Okręgowy uchwałą, można zaliczyć także wyroki Sądu Najwyższego z dnia
13 grudnia 2005 r., IV CSK 244/05, niepubl.; z dnia 5 listopada 2008 r., IV SK 5/08,
OSNP 2010, z. 11 - 12 oraz uchwałę z dnia 29 czerwca 2000 r., III CZP 19/00,
Wokanda 2000/8/7).
Jedyna, wyrażona przez Sąd Okręgowy wątpliwość wiąże się
z rozstrzygnięciem, czy wskazanie przez sąd właściwej jednostki organizacyjnej
Skarbu Państwa występującego w roli powoda dopuszczalne jest na etapie
postępowania apelacyjnego. Wątpliwość tę ma usprawiedliwiać wymaganie
zagwarantowania jednakowej obrony interesów stron procesu. Nie stanowi
to jednak uzasadnionej przyczyny wystąpienia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
o rozstrzygnięcie przez Sąd Najwyższy.
Zważyć bowiem trzeba, że wymienione przez Sąd Okręgowy gwarancje
powinny odnosić się do każdego etapu postępowania. Przez zmianę statio fisci
Skarbu Państwa nie dochodzi do zmiany strony procesowej. Trudno wobec tego
doszukiwać się naruszenia zasady równości stron przez zmianę jednostki
organizacyjnej Skarbu Państwa. Jest to szczególna osoba prawna, która
personifikując państwo nie ma siedziby, ani organów w rozumieniu art. 38 k.c., a za
7
nią podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej,
z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki
nadrzędnej (art. 67 § 2 k.p.c., zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca
2006 r., I CSK 127/06, niepubl.). Jak wskazuje się w literaturze, w interesie
społeczeństwa leży więc ochrona Skarbu Państwa, co znajduje wyraz w różnych
przepisach postępowania poza art. 67 § 2 zob. art. 749, 1060 k.p.c. Poza tym
trzeba uwzględnić, iż w przyjętym modelu apelacji pełnej (cum beneficie novorum )
rolą sądu odwoławczego jest naprawienie błędów stron a także błędów
popełnionych przez sąd pierwszej instancji. Wobec tego sąd drugiej instancji może,
podobnie jak sąd pierwszej instancji, naprawić uchybienie, które może polegać na
wskazaniu niewłaściwej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, z której
działalnością wiąże dochodzone roszczenie. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 23 maja 2012 r. (sygn. akt II CSK 274/11, niepubl.) przyjęty w kodeksie
postępowania cywilnego model apelacji pełnej pozwala na sanowanie
w postępowaniu apelacyjnym także niektórych przypadków nieważności
postępowania zachodzących przed sądem pierwszej instancji.
Jak wynika z uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu do
rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego istotne wątpliwości Sądu Okręgowego
dotyczą przede wszystkim, kwestii związanych ze skutkami stwierdzenia wadliwej
reprezentacji Skarbu Państwa na etapie postępowania apelacyjnego oraz rodzaju
orzeczenia, jakie powinien w tej sytuacji wydać sąd drugiej instancji. Trzeba jednak
uwzględnić, iż poza koniecznością spełnienia podniesionych warunków
wystąpienia do Sądu Najwyższego, kwestie te nie były objęte przedstawionym
zagadnieniem prawnym.
Z tych wszystkich względów, wobec braku przesłanek określonych w art. 390
§ 1 Sąd Najwyższy orzekł jak wyżej.