Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CZ 39/13
POSTANOWIENIE
Dnia 21 sierpnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa W. Ż.
przeciwko M. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 21 sierpnia 2013 r.,
zażalenia pozwanego
na wyrok Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 listopada 2012 r.
uchyla zaskarżony wyrok i pozostawia Sądowi Apelacyjnemu
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zażaleniowego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 listopada 2012 r., uwzględniając
apelację pozwanego M. W., uchylił wyrok Sądu Okręgowego w S. z dnia 29
czerwca 2012 r., którym zasądzono na rzecz powoda W. Ż. kwotę 110.000 zł z
odsetkami tytułem zwrotu pożyczki, i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.
Sądy obu instancji zgodnie przyjęły, że strony zawarły umowę pożyczki
kwoty 110.000 zł, płatną jednorazową spłatą zadłużenia powoda w banku w kwocie
ok. 10.000 zł i nie dały wiary zarzutom pozwanego, że umowa nie została zawarta
w ogóle, że miała charakter umowy pozornej ukrywającej rzeczywistą czynność
polegającą na udzieleniu pożyczki osobie trzeciej – J. N. prowadzącemu
działalność gospodarczą pod firmą G. Finanse, oraz miała ją zabezpieczać, że nie
została wykonana. Sąd z urzędu rozważył czy, w związku z przedstawieniem
dokumentu potwierdzającego fakt zawarcia w późniejszym terminie, umowy
pożyczki kwoty 110.000 zł pomiędzy powodem W. Ż. a J. N., nie nastąpiło przejęcie
długu i wykluczył, że do takiej czynności doszło. Środki pieniężne na pożyczkę
pochodziły z pięciu kredytów bankowych zaciągniętych przez powoda, które miały
być spłacane przez pożyczkobiorcę lub osoby trzecie działające na jego rzecz, co -
według zgodnych twierdzeń stron - przez pewien czas miało miejsce. Sąd pierwszej
instancji uznał za spóźniony zarzut nieudowodnienia wysokości roszczenia
odwołując się do prekluzji procesowej (art. 207 § 3 k.p.c.).
W ocenie Sądu Okręgowego Sąd Rejonowy uchylił się od rozpoznania istoty
sprawy. W przypadku pożyczki pieniężnej maksymalną wysokość odsetek,
stanowiących wynagrodzenie pożyczkodawcy, określa art. 359 § 21
k.c. Z zeznań
powoda wynikało, że w zamian za udzielenie pożyczki pozwany miał spłacić dług
powoda w kwocie od 10.000 do 20.000 zł, a pozwany twierdził, że miał spłacić dług
powoda w kwocie 20.000 zł. Strony przyznały, że powód otrzymał ponadto kwotę
kilku tysięcy zł oraz że przez pewien czas były spłacane zaciągnięte przez niego
kredyty, z których pochodziły pieniądze przeznaczone na pożyczkę. Zdaniem
Sądu drugiej instancji z tych względów konieczne było ustalenie, czy nie doszło do
zmiany umowy pożyczki po jej zawarciu, na przykład w ten sposób, że zamiast
zwrotu pożyczki pozwany będzie spłacał kredyty zaciągnięte przez powoda
3
(w oparciu o art. 453 k.c. lub inne przepisy kodeksu cywilnego), a ponadto w jakim
zakresie spłata taka nastąpiła. Zachodziła konieczność ustalenia, czy tak określone
wynagrodzenie pożyczkodawcy nie było sprzeczne z ustawą. Zdaniem sądu
odwoławczego Sąd Okręgowy zaniechał rozpoznania istoty, m.in. w wyniku
nieprawidłowego zastosowania art. 207 § 3 k.p.c., powierzchownie ocenił fakty
istotne a przyznane przez strony, a wyrok w ustalonym stanie faktycznym był
niesprawiedliwy. Stwierdził, że na przeszkodzie wydania orzeczenia
reformatoryjnego stoi konieczność uzupełnienia stanu faktycznego i dokonania
ponownej kwalifikacji prawnej oraz wymaganie dwuinstancyjności postępowania
przewidziane w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności oraz w art. 78 i 176 ust. 1 Konstytucji RP. Zasugerował ponadto celowość
połączenia obecnej sprawy z inną toczącą się przeciwko pozwanemu M. W.
Zażalenie do Sądu Najwyższego na wyrok Sądu Apelacyjnego wniósł
pozwany, zaskarżając go w całości. Skarżący podniósł naruszenie art. 386 § 4 k.p.c.
polegające na przyjęciu, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy, która
dotyczyła roszczenia o zwrot świadczenia z umowy pożyczki. Sąd Okręgowy ustalił,
że strony zawarły taką umowę i pozwany nie spełnił należnego świadczenia,
rozpoznał zarzuty pozwanego. Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego ewentualna
zmiana umowy w zakresie sposobu spłaty nie miała znaczenia dla rozstrzygnięcia.
Jeśli zaś chodzi o kwestię częściowego zwrotu pożyczki, to powód, pomimo
przyznania, że pozwany dokonał częściowej spłaty kredytów, nie ograniczył
powództwa i nadal dochodził zwrotu kwoty określonej w umowie. Powód przyznając,
że nastąpił częściowy zwrot pożyczki, bez wskazania jego wysokości, nie
udowodnił wysokości dochodzonego roszczenia, stąd powództwo powinno zostać
oddalone w całości. Z tych przyczyn pozwany wniósł o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie
kosztów postępowania według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył:
Zgodnie z art. 3941
§ 11
k.p.c. zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje
w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. W judykaturze Sądu
4
Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że celem takiego zażalenia jest poddanie
kontroli prawidłowości uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej
instancji i przekazania sprawy do ponownego postępowania, co może nastąpić
jedynie w wypadkach przewidzianych w art. 386 § 2 lub § 4 k.p.c., tj. stwierdzenia
nieważności postępowania w pierwszej instancji, przyjęcia, że sąd pierwszej
instancji nie rozpoznał istoty sprawy albo że wydanie wyroku wymaga
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Konieczność odróżnienia
funkcji, które spełniać ma takie zażalenie, od funkcji skargi kasacyjnej służącej
merytorycznej kontroli orzeczeń sądu drugiej instancji, sprawia, że Sąd Najwyższy
nie może oceniać stanowiska sądu drugiej instancji co do meritum sprawy.
Tak zawężona kognicja Sądu Najwyższego przy rozpoznawaniu zażalenia opartego
na podstawie art. 3941
§ 11
k.p.c. - co do zasady - obejmuje wyłącznie ustalenie,
czy przyjęta przyczyna uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania odpowiada wymogom art. 386 § 2 lub § 4 k.p.c.
Tylko w przypadku przyjęcia przez sąd drugiej instancji, że w pierwszej instancji
miała miejsce nieważność postępowania, kognicja Sądu Najwyższego obejmuje
ustalenie, czy nieważność taka rzeczywiście wystąpiła. Kontrola w tym przedmiocie
nie sięga jednak meritum sprawy, bowiem dotyczy przesłanek procesowych
(por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 listopada 2012 r., IV CZ 147/12,
OSNC 2013, nr 3, poz. 41; z dnia 28 listopada 2012 r., III CZ 77/12, OSNC 2013, nr
4, poz. 54; z dnia 5 grudnia 2012 r., I CZ 168/12, OSNC 2013, nr 5, poz. 68; z dnia
19 grudnia 2012 r., II CZ 141/12, niepubl.; z dnia 10 stycznia 2013 r., IV CZ 166/12,
niepubl.). Obecny model postępowania cywilnego zakłada, iż druga instancja
stanowi instancję merytoryczną, w ramach której rozstrzygnięcie sprawy powinno
nastąpić ex novo i zakończyć spór między stronami (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 7 grudnia 2012 r., II CZ 128/12, niepubl.). Wykładnia
celowościowa i aksjologia leżąca u podstaw instytucji procesowej określonej w art.
386 § 4 k.p.c. prowadzą do wniosku, że co do zasady podstawowym sposobem
rozstrzygnięcia w wypadku zasadności zarzutów apelacji powinno być orzeczenie
reformatoryjne (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2012 r.,
IV CZ 124/12, niepubl.).
5
W judykaturze Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się,
że nierozpoznanie istoty sprawy, jako przewidziana w art. 386 § 4 k.p.c. podstawa
wyroku kasatoryjnego, występuje wtedy, gdy sąd pierwszej instancji w sposób
nieprawidłowy zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania pozwu lub
zarzutów merytorycznych przeciwstawionych zgłoszonemu roszczeniu (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999, nr 1,
poz. 22; z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003, nr 3, poz. 36; z dnia
17 listopada 2004 r., IV CK 229/04, niepubl.; z dnia 10 czerwca 2011 r., II CSK
568/10, OSNC 2012 – B, poz. 40). Ugruntowany jest pogląd judykatury,
że niewyjaśnienie okoliczności faktycznych nie jest równoznaczne
z nierozpoznaniem istoty sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c.
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2012 r., II CZ 172/12,
niepubl., z dnia 9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12, niepubl.).
Sąd Apelacyjny powołał jako podstawę wydanego orzeczenia kasatoryjnego
nierozpoznanie istoty sprawy przez Sąd pierwszej instancji. Z uzasadnienia wynika
jednak, że dokonał błędnej wykładni powyższego pojęcia, a w następstwie
nietrafnie uznał, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy. Przedmiotem
procesu było roszczenie o zwrot przedmiotu pożyczki, bez wynagrodzenia za jej
udzielenie, stąd maksymalna wysokość odsetek, przewidziana w art. 359 § 21
k.c.,
mająca stanowić wynagrodzenie powoda nie była istotna dla rozstrzygnięcia, nawet
biorąc pod uwagę obowiązek stosowania z urzędu norm prawa materialnego przez
sąd drugiej instancji. Odnosząc się do kwestii częściowej spłaty kredytów jako
uzgodnionej formy rozliczenia, wskazać należy, że roszczenie o zwrot przedmiotu
pożyczki mogłoby zostać w części zniweczone w razie uwzględnienia zarzutu
częściowego wygaśnięcia zobowiązania ze skutkiem zaspokojenia wierzyciela.
Błędne nierozpoznanie takiego zarzutu usprawiedliwiałoby wniosek, że istota
sprawy nie została rozpoznana i zachodzi podstawa do wydania wyroku
kasatoryjnego. Jeśli natomiast materiał zgromadzony w pierwszej instancji dawał
podstawy do przyjęcia, że pożyczka została częściowo spłacona, w inny sposób jak
poprzez zwrot środków pieniężnych, ale brak było podstaw do ustalenia wysokości
umorzonego zobowiązania, to zależnie od zarzutów apelacji w rachubę wchodziło
albo uzupełnienie ustaleń faktycznych w tym zakresie albo wyciągnięcie
6
procesowych konsekwencji z rozkładu ciężaru dowodu odnośnie do spłaty, a nie
przyjęcie, że w pierwszej instancji istota sprawy nie została rozpoznana. Zauważyć
należy, że w wypadku podjęcia przez pozwanego obrony zarzutem umotywowanym
(onus proferendi) przechodzi na niego w tej części ciężar dowodu (onus probandi).
Fakty bezsporne nie wymagają w ogóle dowodzenia, jedynie ustalenia zakresu
przyznania (art. 229 k.p.c.). W wyjątkowych wypadkach możliwe było także
uzupełnienie postępowania dowodowego przez sąd odwoławczy z urzędu (art. 382
k.p.c.). Możliwość połączenia celem wspólnego rozpoznania z inną sprawą nie
uzasadnia wydania orzeczenia kasatoryjnego.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 zd. pierwsze
w zw. z art. 3941
§ 3 k.p.c., postanowił jak wyżej, pozostawiając orzeczenie
o kosztach postępowania zażaleniowego końcowemu rozstrzygnięciu w myśl art.
108 § 2 w zw. z art. 39821
i art. 3941
§ 3 k.p.c.