Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 50/13
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 29 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Jacek Gudowski
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Anna Owczarek
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 października 2013 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Henryki Gajdy-Kwapień,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Rzecznika Ubezpieczonych
we wniosku z dnia 23 maja 2013 r.,
"Czy roszczenie do Ubezpieczeniowego Funduszu
Gwarancyjnego o naprawienie szkody wyrządzonej
w okolicznościach uzasadniających odpowiedzialność cywilną
posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego pojazdem
mechanicznym, a nie ustalono ich tożsamości (art. 98 ust. 1 pkt 1 i 2
ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U. z 2013 r. poz. 392),
może ulegać przedawnieniu w terminie, o którym mowa w art. 4421
§ 2 k.c.?"
2
podjął uchwałę:
Roszczenie pokrzywdzonego o naprawienie
szkody, wynikłej ze zbrodni lub występku, wyrządzonej
w okolicznościach uzasadniających odpowiedzialność cywilną
posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego
pojazdem mechanicznym, których tożsamości nie ustalono (art.
98 ust. 1 pkt 1 i 2 w związku z art. 109a ustawy z dnia 22 maja
2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym
Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych, jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 392 ze zm.),
przedawnia się na podstawie art. 4421
§ 2 k.c.
3
Uzasadnienie
Rzecznik Ubezpieczonych wniósł na podstawie art. 60 § 2 ustawy z dnia
23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r.,
poz. 499) o podjęcie przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
uchwały rozstrzygającej, czy roszczenie do Ubezpieczeniowego Funduszu
Gwarancyjnego o naprawienie szkody wyrządzonej w okolicznościach,
uzasadniających odpowiedzialność cywilną posiadacza pojazdu mechanicznego
lub kierującego pojazdem mechanicznym, których tożsamości nie ustalono (art. 98
ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych, tekst jednolity - Dz. U. z 2013 r., poz. 392), może ulegać
przedawnieniu w terminie, o którym mowa w art. 4421
§ 2 k.c.
W uzasadnieniu wniosku wskazał na rozbieżności w orzecznictwie sądów
powszechnych oraz Sądu Najwyższego, dotyczące stosowania art. 4421
§ 2 k.c.
w sprawach z powództw kierowanych przez pokrzywdzonych wypadkami
komunikacyjnymi, których sprawców nie ustalono, przeciwko Ubezpieczeniowemu
Funduszowi Gwarancyjnemu na podstawie art. 98 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia
22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu
Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, tekst jednolity
Dz. U. z 2013 r., poz. 392 - dalej: „u.u.o.”).
Rzecznik wskazał, że w tych sprawach pozwany Ubezpieczeniowy Fundusz
Gwarancyjny reprezentuje pogląd, iż roszczenia odszkodowawcze, o których
mowa w cytowanych przepisach, przedawniają się, zgodnie z art. 4421
§ 1 k.c.,
z upływem trzech lat od dnia doręczenia poszkodowanemu postanowienia
o umorzeniu dochodzenia z powodu niewykrycia sprawcy przestępstwa drogowego,
w tym bowiem dniu, pokrzywdzony uzyskuje informację, że podmiotem
zobowiązanym do naprawienia szkody jest Ubezpieczeniowy Fundusz
Gwarancyjny, stosownie do art. 98 ust. 1 pkt 1 i 2 u.u.o., ewentualnie może
i powinien, przy zachowaniu dbałości o własne interesy, informację taką uzyskać.
Jeżeli w sprawie wypadku komunikacyjnego nie było prowadzone postępowanie
4
przygotowawcze, Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny za początek biegu
trzyletniego terminu przedawnienia, skierowanego przeciwko niemu roszczenia
odszkodowawczego, przyjmuje dzień wypadku komunikacyjnego. Fundusz stoi
na stanowisku, że przyjęcie dłuższego terminu przedawnienia roszczenia
o naprawienie szkody wynikłej z przestępstwa (obecnie dwudziestoletniego -
art. 4421
§ 2 k.c., w poprzednim stanie prawnym dziesięcioletniego - art. 442 § 2
k.c.) jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy w toku postępowania cywilnego sąd ustali
podmiotowe i przedmiotowe znamiona przestępstwa popełnionego przez
skonkretyzowanego sprawcę, co odnosi się zwłaszcza do winy czyli strony
podmiotowej czynu. Nieustalenie sprawcy przestępstwa wyłącza, według
Funduszu, przyjęcie, że szkoda wynikła z przestępstwa, nawet jeśli inne
okoliczności wskazują na wysokie prawdopodobieństwo jego zaistnienia.
W konsekwencji Fundusz odmawia zaspokajania roszczeń, zgłoszonych przez
poszkodowanych po upływie trzech lat od dnia doręczenia im postanowienia
o umorzeniu dochodzenia lub po upływie trzech lat od wypadku, a w sprawach
o odszkodowanie podnosi, oparty na art. 4421
§ 1 k.c., zarzut przedawnienia
roszczeń, oceniany przez sądy w zróżnicowany sposób, prowadzący do powstania
rozbieżności zasygnalizowanych przez Rzecznika Ubezpieczonych.
Prokurator wniósł o podjęcie uchwały, że opisane roszczenie
odszkodowawcze może przedawniać się na podstawie art. 4421
§ 2 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny jest osobą prawną wykonującą
zadania określone w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 392).
Należy do nich między innymi, stosownie do art. 98 ust. 1 pkt 1 i 2 u.u.o.,
zaspokajanie roszczeń z tytułu ubezpieczeń obowiązkowych, o których mowa w art.
4 pkt 1 i 2, w granicach określonych na podstawie przepisów rozdziałów 2 i 3,
za powstałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej szkody na osobie, gdy szkoda
została wyrządzona w okolicznościach uzasadniających odpowiedzialność cywilną
posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego pojazdem mechanicznym,
5
a nie ustalono ich tożsamości, oraz za powstałe na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej szkody w mieniu, w przypadku szkody, w której równocześnie
u któregokolwiek uczestnika zdarzenia nastąpiła śmierć, naruszenie czynności
narządu ciała lub rozstrój zdrowia, trwający dłużej niż 14 dni, a szkoda została
wyrządzona w okolicznościach uzasadniających odpowiedzialność cywilną
posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego pojazdem mechanicznym,
a nie ustalono ich tożsamości.
Podstawę prawną odpowiedzialności posiadacza lub kierującego pojazdem
mechanicznym za szkody wyrządzone w związku z ruchem tego pojazdu stanowi
art. 436 § 1 w związku z art. 435 k.c. oraz art. 415 w związku z art. 436 § 2 k.c.
Jeżeli szkoda zostanie wyrządzona przez nieustalonego sprawcę wypadku
komunikacyjnego, cytowane przepisy ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym
i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, nakładają obowiązek
naprawienia szkody na Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, tak więc dług,
który w istocie jest długiem osoby odpowiedzialnej za wyrządzenie szkody i którego
zaspokojenie obciąża sprawcę oraz jego ubezpieczyciela z tytułu umowy
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych, spłaca Fundusz - wykonując jednocześnie własne zobowiązanie.
Stosownie do art. 109a ust. 1 u.u.o., wprowadzonego z dniem
11 lutego 2012 r. na mocy ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu
Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 205, poz. 1210), roszczenia poszkodowanego do
Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, o których mowa w art. 98 ust. 1,
przedawniają się z upływem terminu przewidzianego dla tych roszczeń
w przepisach kodeksu cywilnego o odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną czynem niedozwolonym. Jest oczywiste, że wymieniony przepis
odsyła do art. 4421
k.c. regulującego kwestie przedawnienia roszczeń
wynikłych z czynu niedozwolonego. Problem przedstawiony przez Rzecznika
Ubezpieczonych sprowadza się do tego, czy w przypadku nieustalenia tożsamości
6
sprawcy przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, roszczenia
poszkodowanych przedawniają się w terminie wskazanym w § 2 tego przepisu.
W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się, że przy
uwzględnieniu dyscyplinującej, porządkującej i stabilizującej stosunki prawne
funkcji przedawnienia roszczeń majątkowych, dłuższy, dwudziestoletni termin
przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem,
jest wyrazem uprzywilejowania osób pokrzywdzonych szczególnym rodzajem
czynu niedozwolonego, jakim jest przestępstwo (por. uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 18 stycznia 2012 r., II CSK 157/11, OSNC-ZD 2013 r., nr B,
poz. 30).
Źródłem szkód komunikacyjnych są najczęściej przestępstwa stypizowane
w art. 173 i 177 k.k. Stosownie do art. 178 § 1 k.k., skazując sprawcę, który popełnił
przestępstwo określone w art. 173, 174 lub 177 w stanie nietrzeźwości lub pod
wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd orzeka karę
pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo
w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę do
górnej granicy tego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku
skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą, z mocy art. 11 k.p.c., sąd
w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona, może
powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające
lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną. Regulacja ta, przewidująca
moc wiążącą prawomocnych skazujących wyroków karnych, stanowi odstępstwo
od zasady bezpośredniości, swobodnej oceny dowodów i niezawisłości sędziego
orzekającego w sprawie cywilnej.
W orzecznictwie i piśmiennictwie ugruntowane jest stanowisko,
że w przypadkach nieobjętych art. 11 k.p.c. sąd cywilny ma kompetencje do
samodzielnego stwierdzenia, czy czyn niedozwolony, stanowiący źródło szkody,
jest przestępstwem. Musi jednak tego dokonać w zgodzie z regułami
prawa karnego, co oznacza konieczność ustalenia znamion przedmiotowych
i podmiotowych przestępstwa (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 24 czerwca
7
1969 r., I PR 157/69, nie publ., z dnia 29 czerwca 1971 r., I PR 84/71, nie publ.,
z dnia 12 kwietnia 1990 r., III CRN 108/90, nie publ., z dnia 7 lutego 2000 r., I CKN
208/98, nie publ., z dnia 27 października 2010 r., V CSK 107/10, nie publ., z dnia
21 października 2011 r., IV CSK 46/11, nie publ., z dnia 18 stycznia 2012 r., II CSK
157/11, OSNC-ZD, nr B, poz.30, z dnia 21 listopada 2001 r., II UKN 633/00, OSNP
2003, nr 17, poz. 422; z dnia 25 stycznia 2002 r., II UKN 797/00, OSNP 2003,
nr 22, poz. 548; z dnia 18 grudnia 2008 r., III CSK 193/08, nie publ., z dnia
15 lipca 2010 r., IV CSK 146/10, nie publ., oraz z dnia 19 lipca 2012 roku, II CSK
653/11, OSNC 2013, nr 4, poz. 50).
W orzecznictwie istnieją natomiast rozbieżności co do tego, czy jest możliwe
stwierdzenie podmiotowych znamion przestępstwa, gdy nie ustalono tożsamości
sprawcy. Dominuje stanowisko, że dopuszczalne jest ustalenie przez sąd, na
potrzeby postępowania cywilnego w sprawie o odszkodowanie z tytułu czynu
niedozwolonego, na podstawie całokształtu okoliczności sprawy, podmiotowych
znamion przestępstwa, nawet jeżeli sprawca czynu nie został zidentyfikowany
(por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada
1967 r. - zasada prawna - III PZP 34/67, OSNCP 1968, nr 6, poz. 94 oraz wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 24 czerwca 1969 r., I PR 157/69, z dnia 5 maja 2009 r.,
I PK 13/09, OSNP 2011, nr 1-2, poz. 4 i z dnia 19 lipca 2012 r., II CSK 653/11,
OSNC 2013, nr 4, poz. 50).
W judykaturze Sądu Najwyższego obecne są jednak także poglądy
przeciwne, akcentujące konieczność wykazania znamion podmiotowych
przestępstwa w odniesieniu do zidentyfikowanego sprawcy i wyłączające
możliwość zastosowania dłuższego, obecnie dwudziestoletniego, terminu
przedawnienia roszczeń odszkodowawczych w tych przypadkach, w których
sprawca czynu nie został imiennie wskazany (por. wyroki Sądu Najwyższego:
z dnia 8 kwietnia 1965 roku, I CR 64/65, OSNCP 1966, nr 2, poz. 22, z dnia
19 grudnia 2006 r., V CSK 327/06, nie publ. i z dnia 7 lutego 2000 r., I CKN 208/98,
nie publ.).
Przedstawione różnice w podejściu do możliwości stosowania terminu
przedawnienia, o którym mowa w art. 4421
§ 2 k.c. (art. 442 § 2 k.c.) w odniesieniu
8
do roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych noszących przedmiotowe znamiona
przestępstwa, ale których sprawców nie zidentyfikowano, są konsekwencją
odmiennego traktowania zagadnienia indywidualizacji sprawcy przestępstwa
i konieczności udowodnienia mu winy jako przesłanki dopuszczalności uznania,
że czyn niedozwolony stanowi przestępstwo.
Przeciwnicy możliwości zastosowania dłuższego terminu przedawnienia
roszczeń wynikających z czynów niedozwolonych, których sprawcy nie zostali
ustaleni, wychodzą z założenia o konieczności utrzymania jednolitego rozumienia
pojęcia przestępstwa na gruncie prawa karnego i cywilnego. Skoro nie ma
przestępstwa bez winy sprawcy, a tej nie można ustalić, gdy jego sprawca
pozostaje nieznany, to sąd cywilny nie może zakwalifikować danego czynu
niedozwolonego jako przestępstwa. Nie można domniemywać popełnienia
przestępstwa, zwłaszcza jeśli konsekwencją jest znaczne wydłużenie terminu
przedawnienia wynikających z niego roszczeń odszkodowawczych.
Poszukując rozwiązania przedstawionych rozbieżności poglądów, należy
wskazać w pierwszym rzędzie na odmienne funkcje odpowiedzialności cywilnej
i karnej. Podstawową funkcją odpowiedzialności cywilnej jest zrekompensowanie
szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. W przypadku odpowiedzialności
karnej czołowe znaczenie ma natomiast represja wobec sprawcy przestępstwa -
przy przyjęciu reedukacyjnej roli wymierzonej mu kary- oraz prewencja ogólna
i indywidualna, skierowana na zwalczanie i zapobieganie przestępczości.
Ta różnica, przy dostrzeganiu potrzeby przyjęcia tożsamej definicji
przestępstwa na gruncie prawa karnego i cywilnego, nie może pozostawać
bez znaczenia dla sposobu kwalifikowania przez sąd cywilny czynu sprawcy
wypadku komunikacyjnego jako przestępstwa, w sprawach wytoczonych przez
poszkodowanych przeciwko Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu na
podstawie art. 98 ust. 1 pkt 1 i 2 u.u.o. Odpowiedzialność Ubezpieczeniowego
Funduszu Gwarancyjnego aktualizuje się bowiem wówczas, gdy tożsamość
sprawcy wypadku komunikacyjnego pozostaje nieustalona, ponieważ sytuacja
ta wyłącza, co już podniesiono, skierowanie przez poszkodowanego roszczeń
9
przeciwko sprawcy lub ubezpieczycielowi, z którym sprawca zawarł umowę
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.
W związku z tym należy przyjąć, że w tych sprawach sąd cywilny może
stwierdzić, iż czyn niedozwolony niezidentyfikowanego sprawcy wypadku
komunikacyjnego stanowi przestępstwo, po uprzednim ustaleniu, na podstawie
przedstawionych dowodów i przy zastosowaniu kryteriów obiektywnych, że sprawcy
temu można przypisać winę.
Oznacza to, że skierowane przeciwko Ubezpieczeniowemu Funduszowi
Gwarancyjnemu roszczenie pokrzywdzonego o naprawienie szkody wynikłej
ze zbrodni lub występku, wyrządzonej w okolicznościach uzasadniających
odpowiedzialność cywilną posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego
pojazdem mechanicznym, których tożsamości nie ustalono (art. 98 ust. 1 pkt 1 i 2
w związku z art. 109a u.u.o.) ulega przedawnieniu na podstawie art. 4421
§ 2 k.c.
Pogląd ten uwzględnia interesy osób poszkodowanych wypadkami
komunikacyjnymi spowodowanymi przez nieustalonych sprawców, a także
uwypukla gwarancyjną rolę Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego jako
instytucji uzupełniającej system ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy lub kierujących pojazdami mechanicznymi.
W sytuacjach, w których nie ustalono tożsamości sprawcy wypadku
komunikacyjnego, poszkodowany pozbawiony jest możliwości uzyskania
rekompensaty szkody na osobie i mieniu od sprawcy wypadku lub jego
ubezpieczyciela, świadczącego ochronę ubezpieczeniową na podstawie umowy
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych. Rozwiązanie ustawowe, przyjęte w art. 98 ust. 1 pkt 1 i 2 u.u.o.
jest więc wyrazem zasługującego na aprobatę uprzywilejowania osób
poszkodowanych wypadkami komunikacyjnymi, uzasadnionego masowością
zagrożenia, powodowanego przez ruch pojazdów mechanicznych, rodzajem
narażonych dóbr człowieka ( życie i zdrowie), poważnymi, nieraz drastycznymi
następstwami wypadków komunikacyjnych, a także trudnościami w uniknięciu
szkód komunikacyjnych, nawet przy racjonalnym i prawidłowym zachowaniu
poszkodowanego.
10
Pogląd przeciwny, prezentowany przez Ubezpieczeniowy Fundusz
Gwarancyjny oraz w części orzecznictwa, zgodnie z którym niemożność ustalenia
osoby sprawcy wypadku komunikacyjnego wyłącza możliwość przypisania mu
przestępstwa i w konsekwencji przyjęcie dłuższego terminu przedawnienia
roszczeń odszkodowawczych, wynikłych z wypadku, neguje w istocie gwarancyjną
rolę Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego. Pogarsza w niczym nie
uzasadniony sposób sytuację osób pokrzywdzonych przestępstwami przeciwko
bezpieczeństwu w komunikacji, popełnionymi przez niezidentyfikowanych
sprawców, zwłaszcza jeśli się uwzględni, że ofiary wypadków komunikacyjnych
spowodowanych przez ustalonych sprawców mogą dochodzić zaspokojenia szkody
od sprawcy lub ubezpieczyciela jego odpowiedzialności cywilnej w ciągu
dwudziestu lat od dnia wypadku
Podkreślenia wymaga przy tym, że ciężar wykazania okoliczności
faktycznych oraz przedstawienia dowodów pozwalających na zrekonstruowanie
przez sąd orzekający strony przedmiotowej i podmiotowej czynu sprawcy wypadku
komunikacyjnego, którego tożsamości nie ustalono i umożliwiających
zakwalifikowanie tego czynu jako przestępstwa, spoczywa, zgodnie z ogólnymi
regułami, na pokrzywdzonym.
W interesie pokrzywdzonego przestępstwem pozostaje więc jak najszybsze
zgłoszenie roszczeń Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu, przede
wszystkim w terminie trzyletnim, biegnącym od dnia dowiedzenia się o szkodzie
i o tym, że ze względu na nieustalenie sprawcy wypadku przez organy ścigania,
podmiotem zobowiązanym do jej naprawienia jest właśnie Ubezpieczeniowy
Fundusz Gwarancyjny. Z kolei przyjęcie dwudziestoletniego terminu przedawnienia
opisanych roszczeń pozwala na zapobieżenie negatywnym dla poszkodowanych
skutkom upływu terminu trzyletniego, daje możliwość skompensowania
szkód na osobie, będących konsekwencją wypadku, nierzadko w postaci trwałego
kalectwa, rzutującego na sytuację życiową i materialną pokrzywdzonych oraz
ich rodzin, a także szkód w mieniu, której to kompensaty zostaliby w innym
przypadku pozbawieni. Umożliwia także zniwelowanie skutków nadal
niskiego stanu wiedzy ofiar wypadków komunikacyjnych spowodowanych przez
nieustalonych sprawców, dotyczącej istnienia Ubezpieczeniowego Funduszu
11
Gwarancyjnego i jego zadań, a także przysługujących ofiarom wypadków
uprawnień, wynikających z przytoczonych regulacji.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale.
jw