Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 114/13
UCHWAŁA
Dnia 7 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku S. S.
przy uczestnictwie Zb. S. i R. S.
o dział spadku po Z. S. i K. S.,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 7 lutego 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 27 lutego 2013 r.,
"1) Czy jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku
następuje między zstępnymi, to zaliczeniu na schedę spadkową
podlega wartość gospodarstwa rolnego przekazanego spadkobiercy
(następcy) przez spadkodawcę (rolnika) w drodze umowy zawartej
na podstawie art. 52 ustawy z dnia 27 października 1977 roku
o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników
i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140)?
a w razie odpowiedzi twierdzącej,
2
2) czy w wypadku, o którym mowa w punkcie 1 zaliczeniu na
schedę spadkową podlega wartość całego gospodarstwa,
czy też jedynie wartość udziału spadkobiercy (następcy) w tym
gospodarstwie, jeżeli w drodze umowy przekazania gospodarstwo
weszło w skład majątku wspólnego spadkobiercy (następcy) i jego
małżonka?"
podjął uchwałę:
1. Wartość gospodarstwa rolnego przekazanego
spadkobiercy (następcy) w drodze umowy zawartej
w trybie art. 52 ustawy z dnia 27 października 1977 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach
dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140 ze zm.)
nie podlega zaliczeniu na należną temu spadkobiercy
schedę spadkową na podstawie art. 1039 k.c.
2. W pozostałym zakresie odmawia podjęcia uchwały.
3
Uzasadnienie
S. S. w postępowaniu prowadzonym z udziałem Zb. S. i R. S. wniósł o
dokonanie działu spadku po rodzicach – Z. S. i K. S. oraz o podział ich majątku
wspólnego.
Postanowieniem z 3 października 2012 r. Sąd Rejonowy w R. ustalił skład
majątku wspólnego Z. S. i K. S. i spadków po nich oraz dokonał podziału tego
majątku i działu spadków.
Sąd Rejonowy ustalił, że Z. S. zmarł w 1996 r., a spadek po nim
odziedziczyła żona i trzech synów w częściach po 1/4. K. S. zmarła w 2009 r., a
spadek po niej odziedziczyło trzech synów w częściach po 1/3. W skład spadków
po rodzicach stron wchodziła nieruchomość zabudowana drewnianym budynkiem
mieszkalnym, środki pieniężne i biżuteria. Te składniki majątku stały się
przedmiotem podziału oraz orzeczenia o spłatach i dopłatach między
spadkobiercami. Gospodarstwo rolne, które małżonkowie Z. S. i K. S. przekazali
Zb. S. umową z 10 września 1980 r., nie weszło w skład spadków po nich. Sąd
Rejonowy uznał, że brak jest też podstaw do uwzględnienia żądania wnioskodawcy
o zaliczenie na poczet schedy spadkowej Zb. S. wartości gospodarstwa rolnego
przekazanego mu przez rodziców. Zdaniem Sądu Rejonowego, umowa o
przekazanie gospodarstwa rolnego następcy nie jest tożsama z umową darowizny,
a zatem nie można do niej stosować art. 1039 k.c. Niezależnie od wielu
szczegółowych różnic między tymi umowami, inna była też jej causa od causa
umowy darowizny, ponieważ celem zawarcia umowy przekazania gospodarstwa
rolnego następcy było uzyskanie emerytury, a nie uczynienie nieodpłatnego
przysporzenia w jego majątku.
Od postanowienia Sądu Rejonowego wnioskodawca wywiódł apelację,
a przy jej rozpoznawaniu powstało istotne zagadnienie prawne, które Sąd
Okręgowy w L. postanowieniem z 27 lutego 2013 r. przedstawił do rozstrzygnięcia
Sądowi Najwyższemu, nadając mu formę pytania: czy jeżeli w razie dziedziczenia
ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi, to zaliczeniu na schedę
spadkową podlega wartość gospodarstwa rolnego przekazanego spadkobiercy
4
(następcy) przez spadkodawcę (rolnika) w drodze umowy zawartej na podstawie
art. 52 ustawy z 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym rolników i
członków ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140; dalej: „ustawa z 1977 r.”), a w razie
odpowiedzi twierdzącej, czy w powyższym wypadku zaliczeniu na schedę
spadkową podlega wartość całego gospodarstwa, czy też jedynie wartość udziału
spadkobiercy (następcy) w tym gospodarstwie, jeżeli w drodze umowy przekazania
gospodarstwo weszło w skład majątku wspólnego spadkobiercy (następcy) i jego
małżonka?
Sąd Okręgowy podkreślił, że na tle dotychczasowego orzecznictwa Sądu
Najwyższego nie jest jasne, czy art. 1039 k.c. dotyczy wyłącznie umów darowizny
w rozumieniu art. 888 k.c., czy także innych nieodpłatnych przysporzeń na rzecz
spadkobierców z majątku spadkodawcy, a zwłaszcza przysporzenia w postaci
gospodarstwa rolnego przekazanego następcy umową zawartą na podstawie
ustawy z 1977 r. Sąd Okręgowy stwierdził nadto, że w razie twierdzącej odpowiedzi
na pierwsze zagadnienie, powstaje potrzeba rozstrzygnięcia wątpliwości, czy gdy
następca pozostaje w związku małżeńskim i w ustroju wspólności majątkowej
małżeńskiej, w rezultacie czego gospodarstwo rolne trafia do majątku wspólnego,
to zaliczeniu na schedę spadkową podlega wartość całego gospodarstwa rolnego
będącego przedmiotem umowy z następcą, czy tylko wartość udziału następcy -
spadkobiercy w tym gospodarstwie (a więc połowa wartości całego gospodarstwa).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W art. 1039 § 1 k.c. ustawodawca ustanowił obowiązek zaliczenia na
schedę spadkową wartości darowizn otrzymanych od spadkodawcy przez każdego
z dziedziczących po nim na podstawie ustawy zstępnych i małżonka. Obowiązek
ten nie ma charakteru bezwzględnego, gdyż nie dotyczy drobnych darowizn
zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (art. 1039 § 3 k.c.) oraz darowizn,
które spadkodawca uczynił bez obowiązku ich zaliczenia na schedę spadkową
(art. 1039 § 1 in fine k.c.).
W kolejnych jednostkach redakcyjnych art. 1039 k.c. ustawodawca
konsekwentnie używa pojęcia „darowizna”, a taką nazwę nosi, uregulowana w art.
888-902 k.c., umowa jednostronnie zobowiązująca, w której darczyńca zobowiązuje
5
się do bezpłatnego świadczenia kosztem swego majątku na rzecz obdarowanego,
ten zaś darowiznę przyjmuje. W świetle art. 1039 § 1 k.c. niewątpliwie jest,
że zaliczeniu na schedę spadkową zstępnych i małżonka spadkodawcy, pomiędzy
którymi następuje dział spadku, podlega to, co weszło do ich majątku w wykonaniu
zawartej ze spadkodawcą umowy mającej cechy oznaczone w art. 888 § 1 k.c.
Rozstrzygane zagadnienie prawne dotyczy umowy przekazania gospodarstwa
rolnego następcy. Powstaje zatem kwestia, czy usprawiedliwione jest traktowanie
jej jako pewnego rodzaju darowizny, gdyż wówczas art. 1039 § 1 k.c. miałby do niej
zastosowanie wprost. W razie negatywnej odpowiedzi na to pytanie, konieczne jest
rozważenie, czy art. 1039 § 1 k.c. może być stosowany nie tylko do umów
darowizny, ale też do umów mających tylko pewne wspólne z nią cechy oraz czy
umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy ma tych cech na tyle dużo, by
usprawiedliwiało to zastosowanie do niej art. 1039 § 1 k.p.c. per analogiam.
2.1. Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy została
wprowadzona do systemu prawnego ustawą z 1977 r., obowiązującą od
1 stycznia 1978 r. Wcześniej, uzyskanie przez rolnika świadczeń emerytalnych lub
o zbliżonym charakterze mogło wynikać z umowy dożywocia lub z przeniesienia
własności gospodarstwa rolnego na rzecz Skarb Państwa (szerzej w uzasadnieniu
uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05,
OSNC 2006, nr 5, poz. 79).
Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z 1977 r. przekazanie następcy lub Państwu
gospodarstwa rolnego było jedną z przesłanek uzyskania emerytury przez rolnika,
obok osiągnięcia wieku emerytalnego, opłacania składek na fundusz emerytalny,
zawierania przez odpowiednio długi czas umów z jednostkami gospodarki
uspołecznionej skupującymi produkty rolne. Umowa przekazania gospodarstwa
rolnego następcy została wprowadzona do systemu prawnego z zamiarem
uczynienia jej elementem polityki rolnej, środkiem umożliwiającym przeprowadzenie
zmiany pokoleniowej w rolnictwie, tworzącym warunki do przejęcia gospodarstw
rolnych przez młodsze pokolenie rolników. Gwarancją, że rolnicy przekażą
następcom gospodarstwa rolne w zorganizowanej całości, zdolne do dalszego
prowadzenia produkcji rolnej, było ustawowe wymaganie, by wartość gospodarstwa
przekazywanego przez rolnika następcy z zamiarem uzyskania świadczeń
6
emerytalnych nie obniżyła się w ciągu pięciu lat przed zawarciem umowy.
Regułą miało być przekazanie gospodarstwa tylko jednemu następcy, przez
co ustawodawca zamierzał ograniczyć dalsze rozdrabnianie areału rolnego.
Przekazanie gospodarstwa rolnego kilku następcom mogło nastąpić, jeżeli
wpłynęłoby to na poprawę struktury obszarowej i zwiększenie produkcji towarowej
gospodarstw rolnych prowadzonych przez nich (art. 43 ust. 1 i 2, art. 46 ustawy
z 1977 r.).
Przekazanie gospodarstwa rolnego następcy następowało w drodze umowy
sporządzonej na piśmie przed naczelnikiem gminy. Zgody na jej zawarcie naczelnik
gminy odmawiał w formie decyzji, jeżeli stwierdził, że przystępujący do umowy
nie spełniają przesłanek ustawowych (art. 52 ust. 1 ustawy z 1977 r.).
Rolnik nie mógł zupełnie swobodnie zadecydować o tym, z kim zawrze
umowę przekazania gospodarstwa rolnego. Art. 75 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1977 r.
stanowił, że „następcami”, którym gospodarstwo może być przekazane są zstępni,
rodzeństwo i dzieci rodzeństwa rolnika oraz jego pasierbowie i wychowankowie,
którzy posiadają kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego,
nie przekroczyli 55 lat życia i nie są inwalidami I lub II grupy; w razie braku takich
osób - współwłaściciel gospodarstwa spełniający te warunki. Kwalifikacje
do prowadzenia gospodarstwa rolnego, które powinien mieć następca były tożsame
z kwalifikacjami do prowadzenia gospodarstwa rolnego, jakimi powinien
legitymować się nabywca nieruchomości rolnej lub jej części (dawny art. 166 § 1
k.c.), określonymi w § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z 28 listopada 1964 r.
w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia
współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych
(tekst jedn.: Dz. U. z 1972 r. Nr 31, poz. 215 ze zm.). Następca musiał też dawać
gwarancje należytego prowadzenia gospodarstwa rolnego (§ 37 rozporządzenia
Rady Ministrów z 9 grudnia 1977 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich
rodzin, Dz. U. Nr 37, poz. 166), a był to wymóg różny od posiadania kwalifikacji do
prowadzenia gospodarstwa rolnego. Pierwszeństwo w przejęciu gospodarstwa
rolnego miał przy tym następca wskazany przez rolnika pracujący w gospodarstwie
podlegającym przekazaniu (szerzej w mającej moc zasady prawnej uchwale składu
7
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 21 października 1982 r., III CZP 30/82,
OSNC 1983, nr 1, poz. 3). Państwo deklarowało pomoc dla następcy rolnika, dla
którego praca w gospodarstwie stanowiła wyłączne źródło utrzymania, a który
nie został wskazany, jako przejmujący gospodarstwo rolne (art. 43 ust. 3 i 4 ustawy
z 1977 r.). W razie braku następców lub gdy następca nie spełniał warunków do
przejęcia gospodarstwa rolnego albo odmówił jego przejęcia, gospodarstwo rolne
na wniosek rolnika przejmowało Państwo (art. 45 ustawy z 1977 r.).
Następca wstępował w stosunki prawne dzierżawy dotyczące przekazanego
mu gospodarstwa oraz przejmował długi związane z jego prowadzeniem,
za wyjątkiem zaległych składek na fundusz emerytalny rolników oraz podatków
i opłat. Był też ograniczony w możliwości zbycia nieruchomości wchodzących
w skład przejętego gospodarstwa przez okres 10 lat od zawarcia umowy (por. art.
47, 48, 49 ustawy z 1977 r.).
Rolnik, który przekazał gospodarstwo rolne następcy lub Państwu miał
prawo do bezpłatnego użytkowania działki gruntu rolnego o obszarze do 0,3 ha,
lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarskich w rozmiarze niezbędnym do
zaspokojenia potrzeb jego i jego rodziny. Do praw tych zastosowanie znajdowały
przepisy kodeksu cywilnego o służebności mieszkania i o użytkowaniu (art. 22 ust.
1 i 2 ustawy z 1977 r.).
W powyższym stanie prawnym zawarta została umowa przekazania
gospodarstwa rolnego następcy przez spadkodawców, po których Sądy meriti
dokonują działu spadku w niniejszej sprawie.
2.2. W okresie od 1 stycznia 1983 r. do 31 grudnia 1990 r. zasady
przekazywania gospodarstw rolnych następcom były unormowane w przepisach
ustawy z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidulanych
i członków ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.; dalej:
„ustawa z 1982 r.”).
Za przekazanie gospodarstwa rolnego w rozumieniu tej ustawy uważało się
nieodpłatne przeniesienie jego posiadania, a jeżeli rolnik był właścicielem - także
własności, na rzecz następcy, a jeżeli rolnik nie miał następcy spełniającego
warunki określone w ustawie albo następca odmówił przejęcia gospodarstwa -
8
odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie posiadania, a gdy rolnik był właścicielem - to
także własności, gospodarstwa na rzecz dowolnej osoby fizycznej albo prawnej
stosownie do przepisów kodeksu cywilnego, z wyjątkiem zamiany na inne
gospodarstwo rolne, albo wydzierżawienie co najmniej na okres 10 lat gruntów
wchodzących w skład gospodarstwa rolnego innej osobie niż małżonek, zstępny,
małżonek zstępnego, czy domownik rolnika. Jeżeli rolnik lub jego małżonek byli
właścicielami lub posiadaczami kilku gospodarstw rolnych, przekazaniu podlegały
wszystkie gospodarstwa (art. 53 ustawy z 1982 r.). Przekazanie gospodarstwa
rolnego następcy albo innej osobie oraz sprzedaż następowała w drodze umowy
zawartej w formie aktu notarialnego, a przekazanie gospodarstwa rolnego przez
rolnika będącego tylko jego posiadaczem następowało w drodze umowy
sporządzonej przez organ administracji państwowej (art. 59 ust. 1 i 2 ustawy
z 1982 r.).
W art. 48 ustawy z 1982 r. ustawodawca określił cechy decydujące
o możliwości uznania określonej osoby za następcę rolnika. Z przepisu tego
wynikało, że może nim być zstępny, który ma pełną zdolność do czynności
prawnych, nie przekroczył 55 lat, nie jest inwalidą I lub II grupy albo inwalidą III
grupy całkowicie niezdolnym do pracy w gospodarstwie rolnym i pracuje
w przekazywanym gospodarstwie po ukończeniu szesnastego roku życia co
najmniej od 5 lat. Gospodarstwo rolne mogło być przekazane, według wyboru
rolnika, jednemu lub kilku następcom (art. 50 ustawy z 1982 r.). W pewnych
sytuacjach następca mógł być uznany za niegodnego przejęcia gospodarstwa
rolnego, o czym orzekał sąd z inicjatywy rolnika (art. 49 ustawy z 1982 r.).
Jak poprzednio, państwo deklarowało pomoc dla następcy rolnika, dla którego
praca w gospodarstwie stanowiła wyłączne źródło utrzymania, a który nie został
wskazany przez rolnika jako przejmujący gospodarstwo rolne (art. 51 ustawy
z 1982 r.), a przejmowało gospodarstwo rolne na wniosek rolnika, jeśli ten nie
przekazał go następcy lub innej osobie (art. 52 ustawy z 1982 r.).
Następca wstępował w stosunki prawne dzierżawy dotyczące przekazanego
mu gospodarstwa (art. 54 ustawy z 1982 r.) oraz w prawa i obowiązki związane
z prowadzeniem gospodarstwa, za wyjątkiem zaległych składek na fundusz
emerytalny rolników oraz podatków i opłat (art. 55 ustawy z 1982 r.).
9
Rolnik, który przekazał gospodarstwo rolne następcy wraz z budynkami, miał
prawo do bezpłatnego korzystania z lokalu mieszkalnego i pomieszczeń
gospodarskich w zakresie niezbędnym do zaspokajania swoich potrzeb i potrzeb
członków rodziny oraz do użytkowania działki gruntu rolnego o powierzchni nie
przekraczającej 10% obszaru przekazanego gospodarstwa, nie więcej jednak niż
o powierzchni 0,3 ha (art. 56 ust. 1 i 2 ustawy z 1982 r.). W przypadku odpłatnego
lub nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego innej osobie niż następca,
strony mogły określić w umowie, jakie uprawnienia będą przysługiwać rolnikowi
w przekazanym gospodarstwie, z tym że użytkowana przez niego działka gruntu nie
mogła stanowić gospodarstwa rolnego ani działu specjalnego, a jej powierzchnia
nie mogła przekraczać połowy powierzchni przekazanego gospodarstwa (art. 56
ust. 5 ustawy z 1982 r.). Z gospodarstwa rolnego przekazanego następcy rolnik
mógł wyłączyć i zachować na własność działkę gruntu, na której był wzniesiony
budynek mieszkalny, jeżeli następca wyraził na to zgodę. Jeśli gospodarstwo
zostało przekazane innej osobie, to jej zgoda na takie wyłączenie oraz na
wyłączenie inwentarza żywego i martwego nie była potrzebna (art. 57 ust. 2 i 3
ustawy z 1982 r.).
Gdy żaden ze współmałżonków nie osiągnął wieku emerytalnego,
a gospodarstwo rolne zostało przez nich przekazane następcy, każdy z małżonków
mógł żądać od niego odpowiedniego świadczenia pieniężnego, usprawiedliwionego
ich potrzebami oraz możliwościami następcy, w wysokości co najmniej połowy
emerytury w podstawowej wysokości, poczynając od dnia wystąpienia z żądaniem.
Do świadczenia tego odpowiednie zastosowanie znajdowały przepisy kodeksu
cywilnego o rencie (art. 22 ust. 1 i 2 ustawy z 1982 r.).
2.3. Od 1 stycznia 1991 r. zasady przekazywania gospodarstw rolnych
następcom reguluje ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1403; dalej: „ustawa z 1990 r.”)
w rozdziale „umowa z następcą”.
Przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem)
gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego
co najmniej o 15 lat jego własność (udział we współwłasności) i posiadanie z chwilą
10
nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu
będzie pracować w podlegającym przekazaniu gospodarstwie. Umowa z następcą
może zawierać także inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych
świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa
rolnego na następcę. Do umowy z następcą znajdują odpowiednie zastosowanie
przepisy kodeksu cywilnego o umowie przedwstępnej, z wyjątkiem art. 390 § 1,
chyba że strony postanowiły inaczej (art. 91 ustawy z 1990 r.). Jeżeli rolnik zmarł
przed wykonaniem umowy z następcą, który pracował w jego gospodarstwie co
najmniej 5 lat, następca może żądać wykonania tej umowy przez spadkobierców
rolnika, a roszczenie następcy ma pierwszeństwo przed roszczeniami z tytułu
zapisów (art. 90 ustawy z 1990 r.).
Rolnik po przeniesieniu własności gospodarstwa rolnego na następcę może
żądać od niego świadczeń przewidzianych w art. 908 § 1 k.c., w zakresie
uzasadnionym potrzebami rolnika i członków jego rodziny oraz warunkami
majątkowymi i osobistymi następcy, z uwzględnieniem jego nakładu pracy
w gospodarstwie rolnika i korzyści uzyskanych od rolnika przed objęciem
gospodarstwa, chyba że w umowie z następcą albo w umowie zawartej w celu
wykonania tej umowy strony postanowią inaczej. Jeżeli rolnik przeniósł własność
gospodarstwa rolnego na następcę przed nabyciem prawa do emerytury lub renty,
a w umowie z następcą albo w umowie zawartej w celu wykonania tej umowy
nie postanowiono inaczej, może on także żądać od następcy świadczeń
pieniężnych w wysokości nieprzekraczającej połowy emerytury podstawowej
miesięcznie do czasu nabycia prawa do emerytury lub renty (art. 88 ust. 1 i 2
ustawy z 1990 r.).
Umowa z następcą, a także umowa w celu wykonania umowy z następcą
(przenosząca własność gospodarstwa rolnego na następcę), wymaga formy aktu
notarialnego (art. 84 i 85 ustawy z 1990 r.).
Umowa z następcą może być rozwiązana przez sąd na żądanie rolnika,
jeżeli następca bez usprawiedliwionych powodów nie podjął albo zaprzestał pracy
w gospodarstwie rolnika, nie wywiązuje się z obowiązków przyjętych w umowie lub
postępuje w taki sposób, że nie można wymagać od rolnika, aby spełnił obowiązki
11
względem następcy (art. 87 ustawy z 1990 r.). Umowa przenosząca własność
gospodarstwa rolnego, zawarta w celu wykonania umowy z następcą, może być
rozwiązana przez sąd na żądanie rolnika w przypadkach wskazanych w art. 89
ustawy z 1990 r.
2.4. Z przytoczonych przepisów wynika, że wprawdzie podstawowe
rozwiązania dotyczące przekazania gospodarstwa rolnego następcy przewidziane
w ustawie z 1977 r. zostały przejęte przez ustawy z 1982 r. oraz z 1990 r.,
ale umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy według ustaw z 1977 r.
i z 1982 r. oraz umowa z następcą według ustawy z 1990 r. różnią się
konstrukcyjnie pomiędzy sobą. Zarówno w nauce, jak i w orzecznictwie przez długi
czas toczyła się dyskusja na temat ich podobieństw z umową darowizny.
W wypowiedziach nauki na temat umowy przekazania gospodarstwa rolnego
następcy akcentowano, że została ona pomyślana jako środek do przeprowadzenia
zmian generacyjnych w rolnictwie, w celu zapewnienia wysokiej produktywności
gospodarstw rolnych dzięki gospodarowaniu przez młodych oraz w celu
zagwarantowania starszym rolnikom niezbędnego utrzymania. Przekazanie
gospodarstwa rolnego to przeniesienie na rzecz następcy własności i posiadania
gospodarstwa rolnego w zamian za emeryturę lub rentę. Jego podstawą jest
cywilnoprawna umowa nazwana. W reżimie ustaw z 1977 r. i z 1982 r. przekazanie
gospodarstwa na rzecz następcy następowało nieodpłatne.
Cechy umowy przekazania gospodarstwa rolnego nie są wymienianie
jednolicie. W mniejszości są poglądy, że umowa ta ma cechy darowizny, gdyż
w relacji między stronami występuje causa donandi, nawet wtedy, gdy rolnik
przekazuje gospodarstwo rolne celem uzyskania emerytury. O nieodpłatnym
charakterze przysporzenia w majątku następcy decyduje to, że rolnik nie uzyskuje
od następcy żadnego ekwiwalentu w zamian za swoje świadczenie (emeryturę lub
rentę rolnik otrzymuje od państwa).
Za dominujące trzeba uznać jednak stanowisko, że umowa przekazania
gospodarstwa rolnego następcy ma charakter rozporządzający, nieodpłatny, ale
rolnik nie zawiera jej causa donandi lecz causa obligandi lub causa solvendi,
ponieważ nie muszą go łączyć z następcą jakieś więzi emocjonalne, a czynności
12
dokonuje nie po to, by dokonać przysporzenia w majątku następcy, lecz by uzyskać
świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Niektórzy przedstawiciele nauki nie
wykluczają stosowania do tej umowy per analogiam przepisów o darowiźnie,
z zastrzeżeniem jednak, że w większości nie da się ich zastosować do umowy
przekazania gospodarstwa rolnego ze względu na specjalnie dla niej stworzoną
regulację prawną albo ich sprzeczność z jej konstrukcją. Czasami dostrzega się
więcej podobieństw między umową przekazania gospodarstwa rolnego następcy
z umową dożywocia niż z umową darowizny.
Wyraźny jest też spór, czy wartość gospodarstwa rolnego uzyskanego przez
następcę na podstawie umowy jego przekazania następcy zawartej na podstawie
ustawy z 1977 r. i z 1982 r. podlega przewidzianym przez prawo spadkowe
doliczeniom (na poczet schedy spadkowej - art. 1039 k.c. oraz do substratu
zachowku - art. 993 k.c.).
W orzecznictwie w odniesieniu do umowy przekazania gospodarstwa
rolnego następcy zawieranej w reżimie ustawy z 1977 r. w zasadzie jednolicie
przyjmowano, że nie jest ona rodzajem darowizny lecz samodzielnie uregulowanym
typem umowy, do której nie stosuje się przepisów o darowiźnie. W uchwale
z 31 lipca 1979 r., III CZP 41/79 (OSNC 1979, nr 12, poz. 238), dostrzegając
rozbieżności w doktrynie co do charakteru prawnego ocenianej umowy, Sąd
Najwyższy przyjął, że ma ona charakter cywilnoprawny, dwustronny, a znajdują do
niej zastosowanie, oprócz szczegółowych przepisów jej dotyczących,
ogólne przepisy o czynnościach prawnych oraz o umowach (np. co do ważności tej
umowy).
W uchwale z 16 lipca 1980 r., III CZP 44/80 (OSNC 1981, nr 2-3, poz. 24),
Sąd Najwyższy podkreślił, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy
zawarta na podstawie ustawy z 1977 r. wywołuje skutki rzeczowe (prowadzi do
przeniesienia własności gospodarstwa rolnego) i – ze względu na swój cel
(uzyskanie przez przekazującego gospodarstwo rolne rolnika świadczenia
z ubezpieczenia społecznego) – różni się od innych umów prowadzących do
tożsamego skutku (np. darowizny). Wspólną cechę umowy przekazania
gospodarstwa rolnego i umowy darowizny Sąd Najwyższy dostrzegł wyłącznie
13
w nieodpłatności świadczenia na rzecz następcy. Wskazał przy tym, że chociaż ta
właściwość łączy darowiznę i umowę przekazania gospodarstwa rolnego następcy,
to inna jest causa świadczenia: przy darowiźnie to klasyczna causa donandi,
natomiast przy umowie przekazania gospodarstwa rolnego następcy cel socjalny -
zapewnienie rolnikowi przekazującemu gospodarstwo rolne emerytury
z ubezpieczenia społecznego oraz zapewnienie dalszego prowadzenia
gospodarstwa rolnego przez młodą osobę. Podobieństwo między analizowanymi
umowami, lecz brak ich tożsamości, pozwala w kwestiach nieuregulowanych
w przepisach o umowie przekazania gospodarstwa rolnego następcy na
odpowiednie stosowanie tylko niektórych przepisów o umowie darowizny.
Sąd Najwyższy podkreślił, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego i umowa
darowizny mają status autonomiczny, a zatem od woli stron (i rezultatu, jaki
zamierzają osiągnąć) zależy, która z tych umów stanie się podstawą świadczenia
w postaci przeniesienia własności gospodarstwa rolnego.
Na te same różnice między obu umowami Sąd Najwyższy wskazał także
w uchwałach z 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91 (OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 103),
z 25 marca 1992 r., III CZP 19/92 (OSNCP 1992, nr 9, poz. 163), z 14 października
1992 r., III CZP 125/92 (OSNCP 1993, nr 4, poz. 58) i z 8 września 1993 r., III CZP
121/93 (OSNC 1994, nr 5, poz. 97), wyprowadzając z ich odmienności
podmiotowych, przedmiotowych oraz wymagań co do formy konkluzję, że tylko
umowie przekazania gospodarstwa rolnego następcy właściwa jest cecha
polegająca na zapewnieniu zbywcy świadczeń od państwa.
W uchwale siedmiu sędziów z 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05, OSNC
2006, nr 5, poz. 79, Sąd Najwyższy, po przeanalizowaniu wypowiedzi orzecznictwa
i doktryny oraz po porównaniu konstrukcji umowy darowizny i przekazania
gospodarstwa rolnego następcy, uznał, że umowa przekazania gospodarstwa
rolnego następcy przewidziana ustawą z 1977 r. nie jest rodzajem umowy
darowizny.
2.5. Nieco inaczej postrzegano charakter umowy przekazania gospodarstwa
rolnego następcy zawieranej na podstawie ustawy z 1982 r. W postanowieniu
z 18 kwietnia 2008 r., II CSK 647/07 (Lex nr 518174), rozstrzygając kwestię
14
przynależności gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie
ustawy z 1982 r. do majątku odrębnego następcy lub wspólnego z małżonkiem,
Sąd Najwyższy stwierdził, że stanowisko co do tego, czy do umowy przekazania
gospodarstwa rolnego należy stosować per analogiam przepisy o darowiźnie zajęte
w uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 25 listopada 2005 r., III CZP
59/05 (OSNC 2005, nr 5, poz. 79), jest nieaktualne na gruncie ustawy z 1982 r.
Z przepisów tej ustawy wynika bowiem, że przekazanie własności gospodarstwa
rolnego odbywa się w drodze nieodpłatnej umowy przeniesienia własności, dla
której obowiązuje forma aktu notarialnego. Taka konstrukcja umowy jest zbieżna
z ustaloną w art. 888 § 1 k.c. konstrukcją darowizny. W konsekwencji do umowy
przekazania gospodarstwa rolnego następcy zawartej na podstawie ustawy
z 1982 r. należy stosować przepisy o darowiźnie.
Odmienność regulacji przekazania gospodarstwa rolnego następcy na
podstawie ustawy z 1977 r. oraz ustawy z 1982 r., decydująca o dopuszczalności
stosowania do umów przekazania gospodarstwa rolnego zawieranych pod rządami
ustawy z 1982 r. przepisów o darowiźnie per analogiam, gdy tymczasem nie było
to dopuszczalne w odniesieniu do umów zawieranych w reżimie prawnym ustawy
z 1977 r., została przez Sąd Najwyższy zaakcentowana także w postanowieniu
z 30 stycznia 2009 r., II CSK 450/08 (Lex nr 599753) i w uchwale z 16 maja 2012 r.,
III CZP 20/12 (0SNC 2012, nr 11, poz. 26). W najnowszej wypowiedzi na temat
relacji między umową przekazania gospodarstwa rolnego a umową darowizny
(uchwała z 28 listopada 2012 r., III CZP 68/12, OSNC 2013, nr 5, poz. 59),
Sąd Najwyższy przyjął jednak, że także umowa przekazania gospodarstwa rolnego
zawarta na podstawie ustawy z 1982 r. jest odrębną od darowizny umową
nazwaną, uregulowaną poza kodeksem cywilnym, do której nie mają zastosowania
przepisy o darowiźnie ani wprost, ani w drodze analogii. Nieodpłatność świadczenia
nie jest bowiem dominującą cechą tej umowy, odmiennie niż dla darowizny.
2.6. W podsumowaniu tego wątku trzeba stwierdzić, że wnioski
o podobieństwie umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy do umowy
darowizny nie powinny być formułowane na podstawie samego tylko zbliżenia
formy przewidzianej dla zawarcia tych umów, co nastąpiło zresztą dopiero
w ustawie z 1982 r. Tę decyzję ustawodawcy należy zresztą tłumaczyć nie tyle
15
wolą uczynienia umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy jakimś
rodzajem umowy darowizny, co potrzebą ustalenia jednolitych co do formy reguł
obrotu nieruchomościami, przy założeniu, że notariusz sporządzający umowę ma
wyższe kwalifikacje do kontroli przesłanek jej zawarcia niż osoba piastująca funkcję
organu administracji.
Skoro ustawodawca zdecydował się wprowadzić umowę przekazania
gospodarstwa rolnego następcy (umowę z następcą) do systemu prawnego obok
innych umów, na podstawie których zainteresowany mógł spowodować
przeniesienie na inną osobę w drodze czynności inter vivos własności lub tylko
posiadania należącej do niego nieruchomości rolnej lub całego gospodarstwa
rolnego, a w ustawie z 1977 r. przewidział dla tej umowy specyficzną konstrukcję
prawną, różną od konstrukcji sprzedaży, darowizny, dożywocia, to nie sposób
utożsamiać umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy z tymi umowami
uregulowanymi w kodeksie cywilnym, w tym i z umową darowizny.
Umowa przekazania gospodarstwa rolnego mogła być zawarta przez rolnika
z następcą, którym – w reżimie prawnym ustalonym ustawami z 1977 r. i z 1982 r. –
mogła być wyłącznie osoba mająca cechy sprecyzowane wyżej (pkt 2.1 i 2.2),
albo - w braku takiej osoby lub braku po jej stronie woli zawarcia umowy
przekazania gospodarstwa rolnego – Skarb Państwa. Przedmiot świadczenia
w umowie przekazania gospodarstwa rolnego następcy nie mógł być swobodnie
określony przez rolnika, gdyż przepisy ustawy wymagały, by przekazaniu następcy
podlegały wszystkie prowadzone przez niego gospodarstwa rolne i w całości.
Następca rolnika w wyniku zawarcia z nim umowy przekazania
gospodarstwa rolnego uzyskiwał nie tylko przysporzenie w postaci praw do
tego zespołu składników majątkowych, które składały się na przekazane mu
gospodarstwa, ale przejmował także odpowiedzialność za długi związane z jego
prowadzeniem. O tym, jaka była rzeczywista wysokość przysporzenia uzyskanego
przez następcę w związku z wykonaniem umowy przez rolnika decydować musiała
zatem relacja między aktywami w przekazanym mu gospodarstwie
i zobowiązaniami wynikającymi z jego prowadzenia, które musiał zaspokoić.
W związku z zawarciem umowy darowizny na obdarowanym nie ciążą żadne
16
obowiązki świadczenia na rzecz darczyńcy, gdy tymczasem następca
jako przejmujący gospodarstwo rolne ma pewne obowiązki względem rolnika.
Uprawnieniem rolnika było bowiem zachowanie dla siebie i rodziny pewnego areału
lub także zabudowań, a następca musiał znosić korzystanie z nich przez rolnika
i jego bliskich pozostających z nim we wspólnym gospodarstwie domowym.
Pomiędzy osobami zawierającymi umowę przekazania gospodarstwa
rolnego na podstawie ustawy z 1977 r. nie musiały istnieć takie relacje
emocjonalne, które by przemawiały za działaniem rolnika z zamiarem uczynienia na
rzecz przejmującego gospodarstwo nieodpłatnego przysporzenia kosztem swego
majątku. Taki zamiar mógł być przez rolnika zrealizowany przez zawarcie umowy
darowizny z dowolnie wybraną osobą, posiadającą jednak kwalifikacje wymagane
do nabycia nieruchomości rolnych. Celem działania rolnika zawierającego umowę
przekazania gospodarstwa rolnego następcy było uzyskanie świadczeń
emerytalnych w związku z zaprzestaniem pracy w gospodarstwie rolnym.
Co do zasady zatem, umowie tej nie należy przypisywać causa donandi lecz causa
obligandi. O ile darowiznę można odwołać, to umowa przekazania gospodarstwa
rolnego następcy, ważnie zawarta w reżimie ustawy z 1977 r., przez długi czas była
nierozwiązywalna. Taka możliwość stworzona została dopiero w przepisach ustaw
z 1982 r. i z 1990 r. Objęcie zakresem regulacji zezwalającej na rozwiązanie
umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy w razie uporczywego
postępowania wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia
społecznego nie tylko samego następcy lecz i jego bliskich oraz spadkobierców,
objaśniane było tym, że jednym z celów umowy nieodpłatnego przekazania
gospodarstwa rolnego następcy jest zapewnienie rolnikowi nie tylko bytu
materialnego, ale i także dobrego traktowania na starość (por. szerzej uzasadnienia
uchwał Sądu Najwyższego z 14 października 1992 r., III CZP 125/92, OSNC 1992,
nr 3, poz. 58; z 25 marca 1992 r., III CZP 19/92, OSNC 1992, nr 9, poz. 163,
z 8 września 1993 r., III CZP 121/93, OSNC 1994, nr 5, poz. 97).
Zestawienie kolejno obowiązującej regulacji prawnej dotyczącej umowy
przekazania gospodarstwa rolnego następcy wskazuje na to, że przepisy o tej
umowie wyraźnie ewoluowały w kierunku zbliżenia jej konstrukcji do umowy
dożywocia, która jest umową wzajemną i odpłatną, a świadczenie wykonywane
17
w jej wykonaniu nie jest czynione pod tytułem darmym (por. uzasadnienie uchwał
Sądu Najwyższego z 25 marca 1992 r., III CZP 19/92, OSNC 1992, nr 9, poz. 163,
z 8 września 1993 r., III CZP 121/93, OSNC 1994, nr 5, poz. 97).
3. W art. 1039 k.c. ustawodawca odwołuje się do pojęcia używanego
w systemie prawa cywilnego na oznaczenie konkretnego typu umowy, nie zaś do
cech możliwych do przypisania – z punktu widzenia znaczenia dla majątku
wierzycieli – świadczeniom spełnianym przez zobowiązanych w wykonaniu różnych
umów (np. bezpłatne przysporzenie, do którego wyraźnie odwołuje się w art. 889
k.c.). Rodzi to pytanie, czy zaliczeniu na schedę spadkową podlegają tylko
świadczenia spełnione przez spadkodawcę na rzecz uczestniczących w dziale
spadku zstępnych i małżonka w wykonaniu umowy darowizny, czy także
świadczenia spełnione w wykonaniu umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego
następcy, która – jak powiedziano wyżej – nie jest darowizną, lecz co najwyżej
może mieć jakieś cechy tej umowy.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego rysuje się tendencja do szerokiego
wykładnia użytego w art. 1039 § 1 k.c. pojęcia „darowizna” i obejmowania nim nie
tylko umów darowizny w rozumieniu art. 888 § 1 k.c. W postanowieniu
z 23 października 1975 r., III CRN 281/75 (OSNC 1976, nr 10, poz. 212) Sąd
Najwyższy przyjął, że na poczet schedy spadkowej zalicza się również wartość
nieruchomości uzyskanej przez spadkobiercę wskutek ustawowego uwłaszczenia,
o ile wcześniej wszedł on w posiadanie takiej nieruchomości w okolicznościach
uzasadniających tezę, że przeniesienie posiadania zostało dokonane na poczet
schedy spadkowej. Tak samo ocenił tę kwestię Sąd Najwyższy w uchwale
z 7 grudnia 1983 r., III CZP 60/83 (OSNC 1984, nr 7, poz. 108). W obu tych
przypadkach u podstaw nabycia własności nieruchomości z mocy samego prawa
leżało przeniesienie przez spadkodawcę posiadania nieruchomości rolnej
na przyszłego spadkobiercę w drodze nieformalnej umowy, gdyż ustawa
z 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr
27, poz. 250) prowadziła do usankcjonowania stanów faktycznych będących
konsekwencją nieformalnie zawartych umów sprzedaży, darowizny, działu spadku,
zaś art. 9 tej ustawy stanowił, że nabycie nieruchomości, którą rolnik objął
w posiadanie na podstawie umowy darowizny zawartej bez prawem przewidzianej
18
formy, nie narusza przepisów kodeksu cywilnego o zaliczaniu darowizn na poczet
schedy spadkowej.
W postanowieniu z 24 stycznia 2002 r., III CKN 503/00 (Lex nr 53147),
Sąd Najwyższy stwierdził jednak, że oprócz darowizn zaliczeniu na schedę
spadkową podlegają wszelkie korzyści uzyskane przez spadkobiercę od
spadkodawcy, a w wyliczeniu takich korzyści wymienił także wartość
gospodarstwa rolnego przekazanego spadkobiercy - następcy na podstawie umowy
zawartej na podstawie ustawy z 1977 r.
W postanowieniu z 9 grudnia 2010 r., III CSK 39/10 (Lex nr 53147), Sąd
Najwyższy stwierdził, że zaliczeniu na schedę spadkową podlegają wszelkie
przysporzenia dokonane przez spadkodawcę pod tytułem darmym na rzecz
spadkobiercy, z zastrzeżeniem, że dla uznania, iż między spadkodawcą a jego
spadkobiercą miała miejsce darowizna zaliczalna na schedę spadkową musi jednak
dojść do transferu określonego prawa z majątku spadkodawcy do majątku
spadkobiercy na poczet schedy spadkowej. Ten kierunek wykładni został
podtrzymany w postanowieniu Sądu Najwyższego z 23 listopada 2012 r., I CSK
217/12 (Lex nr 738107), w którym Sąd Najwyższy przyjął, że użyte w art. 1039 § 1
k.c. określenie „darowizna” nie oznacza tylko przysporzenia w ramach umowy
darowizny, ale należy przez nie rozumieć wszelkie przysporzenia dokonane
pod tytułem darmym, chyba że chodzi o przysporzenia, o których mowa w art. 1039
§ 3 k.c., lub gdy świadczona korzyść nie jest wymierna, przybierając postać pracy
lub usługi dokonywanej w ramach pomocy w rodzinie. O tym, że usługi świadczone
na rzecz przyszłego spadkodawcy nie mogą być traktowane jak darowizna
zaliczalna na poczet schedy spadkowej Sąd Najwyższy wypowiedział się też
w postanowieniu z 6 marca 2002 r., V CKN 876/00 (Lex nr 55164).
4. Prawo spadkowe przewiduje zaliczanie darowizn nie tylko na schedę
spadkową zstępnych i małżonka przy dziedziczeniu ustawowym, lecz również przy
obliczaniu wysokości należnego uprawnionym zachowku (art. 993 k.c.).
Pojęcie „darowizna” użyte zarówno w art. 1039 k.c., jak i art. 993 k.c., powinno być
wykładane tak samo.
Wypowiedzi nauki na temat rodzaju świadczeń z majątku spadkodawcy
19
zaliczalnych na poczet zachowku uprawnionym do niego są zróżnicowane.
Według jednego poglądu, art. 993 k.c. dotyczy wyłącznie świadczenia uzyskanego
w wykonaniu umowy darowizny jako jednej z umów nazwanych, a według
przeciwnego - art. 993 k.c. ma zastosowanie do wszystkich świadczeń pod tytułem
darmym. Stanowisko kompromisowe zakłada, że odpowiedzi na pytanie
o zaliczenie przysporzenia na poczet substratu zachowku należy dokonać
z uwzględnieniem skutku spowodowanego przez dokonaną czynność w majątku
spadkodawcy i uprawnionego do zachowku, a nie według formalnych cech
konstrukcyjnych samej czynności.
Gdy chodzi o umowę przekazania gospodarstwa rolnego następcy (umowę
z następcą), to dostrzegając jej odrębność od umowy darowizny, w nauce
podkreśla się czasem, że co do skutków bardzo zbliża się ona do umowy
darowizny, a to sprawia, że wartość gospodarstwa rolnego otrzymanego przez
następcę należy doliczać do wartości substratu zachowku i na poczet zachowku
następcy, zgodnie z art. 993 k.c. (art. 996 k.c.) stosowanym wprost albo
per analogiam. Przeciwnicy tego stanowiska twierdzą, że zaliczeniu na poczet
substratu zachowku podlegają wyłącznie darowizny, a umowa o przekazanie
gospodarstwa rolnego następcy nie jest darowizną. Czasami poglądowi temu
towarzyszy zastrzeżenie, że osoba, której przekazano gospodarstwo rolne powinna
jego wartość zaliczyć na poczet substratu własnego zachowku.
W orzecznictwie dostrzegalna jest tendencja, by zakres przysporzeń
zaliczalnych na poczet zachowku (art. 993 k.c.) wyznaczać zbieżnie z zakresem
przysporzeń zaliczalnych na poczet schedy spadkowej (art. 1039 § 1 k.c.).
Jej wyrazem jest pogląd, że doliczaniu na potrzeby ustalenia wysokości substratu
zachowku podlega wartość nieruchomości, której posiadanie spadkobierca nabył
od spadkodawcy, natomiast prawo własności do niej uzyskał wskutek uwłaszczenia
(por. wyrok Sądu Najwyższego z 2 grudnia 2011 r., III CSK 77/11, Lex nr 1162686).
Problem doliczania do substratu zachowku wartości gospodarstwa rolnego
przekazanego następcy na podstawie ustawy z 1977 r. był rozważany przez
Sąd Najwyższy w uchwale z 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91 (OSNC 1991, nr 8-9,
poz. 103), w której Sąd ten uznał, że wartości gospodarstwa rolnego
20
w analizowanej sytuacji nie dolicza się do substratu zachowku, bowiem mimo
licznych zmian, jakim z biegiem czasu podlegała regulacja umowy przekazania
gospodarstwa rolnego, wciąż ma ona autonomiczny charakter względem umowy
darowizny. Umowa ta ma niejednorodny charakter, ponieważ jej regulacja prawna
zawiera elementy prawa administracyjnego, cywilnego i ubezpieczeniowego.
Te okoliczności uniemożliwiają traktowanie jej tak samo jak darowizny na potrzeby
wyliczenia substratu zachowku.
Kontynuacją tej linii orzecznictwa jest uchwała z 21 czerwca 2012 r., III CZP
29/12 (OSNC 2013, nr 1, poz. 7), w której Sąd Najwyższy przyjął, że przy ustalaniu
zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego
następcy na podstawie ustawy z 1982 r., o czym decyduje odmienność umowy
przekazania gospodarstwa rolnego od umowy darowizny. Zdaniem Sądu
Najwyższego, art. 993 k.c. posługując się pojęciem „darowizna” odwołuje się do tak
nazwanej umowy uregulowanej w art. 888 i n. k.c., a nie każdej czynności prawnej
pod tytułem darmym. Nie jest także dopuszczalne skorzystanie w tym przypadku
z wykładni funkcjonalnej art. 993 i 994 k.c., która mogłaby prowadzić do
odmiennych rezultatów, ani zastosowanie art. 993 i 994 k.c. per analogiam do
umowy przekazania gospodarstwa rolnego. Dla umowy przekazania gospodarstwa
rolnego cecha nieodpłatności ma drugorzędne znaczenie, gdyż do jej essentialia
negotii należą przede wszystkim: ograniczony krąg podmiotów, którym
gospodarstwo można przekazać; praca osoby otrzymującej gospodarstwo w tym
gospodarstwie oraz konieczność przekazania gospodarstwa rolnego dla otrzymania
świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Sąd Najwyższy zauważył też, że mimo znanych kontrowersji co do
możliwości traktowania umowy przekazania gospodarstwa rolnego w prawie
spadkowym tak jak darowizny, ustawodawca nie zdecydował się na interwencję
i zmianę art. 993 k.c., choć mógł to uczynić, gdy regulował doliczanie do substratu
zachowku wartości zapisów windykacyjnych. Brak jego działań należy uznać za
akceptację dla odmienności umowy przekazania gospodarstwa rolnego oraz
darowizny, także w kontekście doliczania świadczeń do substratu zachowku.
5. W podsumowaniu powyższego trzeba stwierdzić, że umowa darowizny
21
i umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy to umowy nazwane, mające
pewne cechy wspólne, ale też różniące się od siebie w istotny sposób. Konstrukcja
umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy ewoluowała wraz
z kolejnymi aktami prawnymi regulującymi system emerytalny rolników w kierunku
stopniowego rozszerzenia swobody rolnika – zbywcy w kształtowaniu warunków
umowy z nabywcą, ale treść wzajemnych praw i obowiązków, jakie mogły dla siebie
przewidzieć strony tej umowy decydowały o jej jeszcze wyraźniejszym zbliżeniu do
umowy dożywocia.
Wyżej już powiedziano, że brak jest podstaw do odmiennego traktowania
umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy na gruncie art. 993 i art. 1039
§ 1 k.c., a – wobec odrębności umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy
zawartej w reżimie ustawy z 1977 r. w stosunku do umowy darowizny – argumenty
przytoczone przez Sąd Najwyższy w uchwale z 21 czerwca 2012 r., III CZP 29/12
(OSNC 2013, nr 1, poz. 7) za stanowiskiem o niezaliczaniu wartości gospodarstwa
przekazanego przez rolnika następcy umową zawartą w reżimie ustawy z 1982 r.
na poczet zachowku należnego następcy (spadkobiercy) pozostają aktualne także
w odniesieniu do problemu zaliczania wartości takiego gospodarstwa na poczet
schedy spadkowej (art. 1039 § 1 k.c.).
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 390 § 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.