Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 475/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku K.D.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 kwietnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 29 lutego 2012 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
wstrzymał K. D. wypłatę emerytury od dnia 1 marca 2011 r., tj. od miesiąca
przypadającego po miesiącu, w którym wydano decyzję z uwagi na kontynuowanie
zatrudnienia. Decyzją z dnia 27 marca 2012 r. zobowiązał K. D. do zwrotu
2
nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 października 2011 r. do 29 lutego
2012 r. w kwocie 17.754,64 zł.
Odwołanie od decyzji wniósł K. D.
Organ rentowy w odpowiedzi na odwołanie wniósł o jego oddalenie.
Wyrokiem z dnia 10 października 2012 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w P. umorzył postępowanie w zakresie odwołania od
decyzji z dnia 29 lutego 2012 r. (punkt 1) i oddalił odwołanie od decyzji z dnia 27
marca 2012 r. (punkt 2). Podstawę rozstrzygnięcia Sądu stanowiły następujące
ustalenia i rozważania: K. D. urodził się w dniu 9 października 1946 roku. Od dnia 9
lutego 1971 r. był zatrudniony w Spółdzielni Pracy A. Pismem z dnia 29 czerwca
2009 r. Spółdzielnia Pracy A. w P. wypowiedziała odwołującemu spółdzielczy
stosunek pracy. W świadectwie pracy z dnia 30 września 2009 r. pracodawca
zaświadczył, że K. D. był zatrudniony w Spółdzielni od 9 lutego 1971 r. do 30
września 2009 r. w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku kierownika działu
kontroli jakości. K. D. powództwem z dnia 3 lipca 2009 r. wniesionym do Sądu
Rejonowego w P. zażądał uznania wypowiedzenia Spółdzielni z dnia 29 czerwca
2009 r. za bezskuteczne i nakazania pozwanej przywrócenia do pracy.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 13 października 2009 r. Sąd Rejonowy przywrócił
odwołującego do pracy w Spółdzielni Pracy A. na poprzednich warunkach. Pismem
z dnia 30 października 2009 r. Spółdzielnia poinformowała odwołującego o
przywróceniu do pracy od dnia 2 listopada 2009 r. z zachowaniem ciągłości
spółdzielczej umowy o pracę. Zakład pracy powierzył odwołującemu obowiązki
brakarza w dziale kontroli jakości (na okres 3 miesięcy), zachowując
dotychczasowe warunki pracy. W dniu 2 listopada 2009 r. odwołujący złożył
wniosek o przyznanie prawa do emerytury. Decyzją z dnia 17 listopada 2009 r.
organ rentowy przyznał odwołującemu prawo do emerytury od dnia 1 listopada
2009 r. Świadczenie było zmniejszone z powodu osiągania przez odwołującego
przychodu powyżej 70% przeciętnego wynagrodzenia. Decyzją z dnia 2 kwietnia
2010 r. Zakład dokonał przeliczenia emerytury od dnia 1 kwietnia 2010 r.
Świadczenie wypłacano w pełnej wysokości z uwagi na oświadczenie K. D. z dnia
23 marca 2010 r., że od dnia 1 kwietnia 2010 r. będzie osiągał przychód nie
powodujący zwiększenia lub zmniejszenia świadczenia.
3
Decyzją z dnia 29 kwietnia 2011 r. pozwany organ rentowy dokonał
przeliczenia emerytury wypłacanej odwołującemu, pouczając ubezpieczonego, że
w przypadku emerytów, którzy nabyli prawo do emerytury przed dniem 1 stycznia
2011 r. prawo do emerytury ulega zawieszeniu z uwagi na kontynuowanie
zatrudnienia u pracodawcy, u którego byli zatrudnieni bezpośrednio przed dniem
nabycia prawa do emerytury, jeżeli stosunek ten nie zostanie rozwiązany przed 1
października 2011 r. Pismem z dnia 27 lipca 2011 r., wniesionym do ZUS w dniu
28 lipca 2011 r., K. D. wniósł o niewstrzymanie emerytury od października 2011 r. z
uwagi na rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę ze Spółdzielnią Pracy A.
Odwołujący załączył świadectwo pracy z dnia 30 września 2009 r. oraz pismo
Spółdzielni z dnia 30 października 2009 r. o przywróceniu odwołującego do pracy
od dnia 2 listopada 2009 r. Decyzjami z dnia 26 sierpnia 2011 r., 28 października
2011 r. i 18 stycznia 2012 r. organ rentowy dokonał przeliczenia odwołującemu
emerytury, pouczając go o przesłankach zawieszenia prawa do emerytury. Decyzją
z dnia 29 lutego 2012 r. organ rentowy wstrzymał K. D. wypłatę emerytury od dnia
1 marca 2011 r., tj. od miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym wydano
decyzję. Jako przyczynę zawieszenia wypłaty emerytury organ rentowy wskazał
kontynuowanie przez K. D. zatrudnienia. Decyzją z dnia 27 marca 2012 r. organ
rentowy zobowiązał K. D. do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od
1 października 2011 r. do 29 lutego 2012 r. w kwocie 17.754,64 zł. W uzasadnieniu
decyzji organ rentowy wskazał, że wyżej wymienione świadczenie zostało pobrane
przez K. D. nienależnie z uwagi na brak rozwiązania stosunku pracy. Zobowiązał
ubezpieczonego do zwrotu żądanej kwoty w terminie miesiąca od doręczenia
decyzji. W dniu 28 marca 2012 r. odwołujący rozwiązał ze Spółdzielnią umowę o
pracę spółdzielczą. W związku z powyższym Spółdzielnia Pracy A. wystawiła
odwołującemu w dniu 28 marca 2012 r. świadectwo pracy poświadczając, że w
okresie od 9 lutego 1971 r. do 28 marca 2012 r. K. D. był zatrudniony w Spółdzielni
jako brakarz i kierownik działu kontroli jakości. Decyzją z dnia 10 kwietnia 2012 r.
organ rentowy ponownie ustalił wysokość emerytury i wznowił wypłatę świadczenia
odwołującemu od dnia 1 marca 2011 r.
Sąd Okręgowy, mając na uwadze art. 103a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (który w
4
odniesieniu do emerytur przyznanych przed dniem 1 stycznia 2011 r. stosuje się od
dnia 1 października 2011 r.) doszedł do przekonania, że emerytura odwołującego,
który nabył prawo do emerytury od dnia 1 listopada 2009 r. a jednocześnie w
okresie od 9 lutego 1971 r. do 30 września 2009 r. nieprzerwanie był zatrudniony w
Spółdzielni Pracy A. powinna była ulec zawieszeniu - bez względu na wysokość
uzyskiwanego przychodu. Z momentem bowiem przywrócenia odwołującego do
pracy w Spółdzielni została spełniona przesłanka ciągłości stosunku pracy.
Sąd pierwszej instancji - badając treść art. 138 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych stwierdził, że pobrana przez K. D.
emerytura w okresie od 1 października 2011 r. do 29 lutego 2012 r. była
świadczeniem nienależnym - bowiem odwołującemu wypłacano emeryturę mimo
okoliczności powodujących zawieszenie prawa do świadczenia, przy czym
odwołujący został prawidłowo pouczony przez organ rentowy o okolicznościach
powodujących zawieszenie prawa do świadczenia w decyzjach z dnia: 29 kwietnia
2011 r., 26 sierpnia 2011 r., 28 października 2011 r.
Apelację od wyroku wniósł K. D., zaskarżając wyrok w punkcie drugim.
W dniu 25 kwietnia 2013 r. Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił apelacje ubezpieczonego. Sąd stwierdził, że zgodnie z art.
103a ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na
wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia
kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na
rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do
emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego. Ustawa z dnia 16 grudnia
2010 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw
wprowadzająca art. 103 a weszła w życie (co do zasady) 1 stycznia 2011 r.
Stosownie do art. 28 tej ustawy do emerytur przyznanych przed dniem wejścia w
życie niniejszej ustawy (1 stycznia 2011 r.) przepis art. 103 a ustawy stosuje się
poczynając od dnia 1 października 2011 r.
Sąd wskazał, że stan faktyczny w sprawie był bezsporny. Odwołujący w
okresie od 9 lutego 1971 r. do 30 września 2009 r. nieprzerwanie był zatrudniony w
spółdzielni Pracy A., co potwierdza świadectwo pracy z dnia 28 marca 2012 r.
5
Ciągłość stosunku pracy - mimo wypowiedzenia przez Spółdzielnię umowy o pracę
spółdzielczą z dniem 30 września 2009 r. - została zachowana, bowiem wyrokiem z
dnia 13 października 2009 r. Sąd Rejonowy przywrócił odwołującego do pracy w
Spółdzielni na poprzednich warunkach. Jednocześnie decyzją organu rentowego z
dnia 17 listopada 2009 r. apelującemu została przyznana emerytura od dnia 1
listopada 2009 r. Tymczasem zgodnie z art. 138 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z FUS osoba, która nienależnie pobrała
świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Ust. 2 pkt. 1 cytowanego przepisu
stwierdza, że za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się
świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub
zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości
lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa
do ich pobierania.
Sąd drugiej instancji uznał, że odwołujący został prawidłowo pouczony o
zasadach pobierania świadczeń emerytalno-rentowych. Wprawdzie organ rentowy
faktycznie popełnił błąd nie wstrzymując na bieżąco wypłaty świadczenia, to
decyzjami z dnia: 29 kwietnia 2011 r., 26 sierpnia 2011 r., 28 października 2011 r.
odwołujący został pouczony o okolicznościach powodujących ustanie, zawieszenie
bądź wstrzymanie prawa do świadczeń w całości lub w części. Odwołujący w toku
postępowania przyznał, ze miał świadomość wymogu zwolnienia się z pracy dla
niewstrzymania wypłaty świadczenia. Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny
oddalił apelację ubezpieczonego.
Pismem z dnia 7 września 2013 r. ubezpieczony wniósł skargę kasacyjną
wnosząc o uchylenie w całości wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania. Zaskarżonemu wyrokowi
zarzucił naruszenie prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) tj. naruszenie
przez Sąd drugiej instancji przepisów art. 138 ust. 1 i 5 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z
2009 r. Nr 153, poz. 1227) poprzez uznanie, że ubezpieczony nienależnie pobierał
świadczenie emerytalne za okres od 1 października 2011 r. do 29 lutego 2012 r. w
kwocie 17.754,64 zł i tym samym obowiązany jest do zwrotu tej kwoty. Skarżący
wskazał, że Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku nie wziął pod uwagę treści
6
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 r., K 2/12, uznającego
za niezgodną z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej treści art. 103a ustawy z 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona.
Przedstawione w niniejszej sprawie argumenty prawne znajdują
uzasadnienie w stosunku do osób (ubezpieczonych), które skutecznie nabyły i
zrealizowały prawo do emerytury wówczas, gdy treścią ryzyka emerytalnego było
wyłącznie osiągnięcie wieku emerytalnego i stażu ubezpieczeniowego, a realizacja
świadczenia następowała niezależnie od dalszego zatrudnienia, czyli w czasie, gdy
nie obowiązywał już art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej i nie został jeszcze
uchwalony art. 103a ustawy emerytalnej. Dotyczyło to tych osób, które nabyły
prawo do emerytury w okresie od dnia 8 stycznia 2009 r. do dnia 31 grudnia 2010 r.
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 6 czerwca 2013 r., II UK 330/12, z dnia 25
kwietnia 2013 r., I UK 593/12 i z dnia 24 kwietnia 2013 r., II UK 299/12 –
niepublikowane). W niniejszej sprawie ubezpieczony należy do tej grupy, skoro
prawo do emerytury nabył w dniu 1 listopada 2009 r.
Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 13 listopada 2012 r., K 2/12
(Dz.U. z 2012 r., poz. 1285), uznał, że rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę w
art. 28 ustawy o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych
ustaw spowodowało, iż osoby, które skutecznie nabyły i zrealizowały prawo do
emerytury bez konieczności rozwiązania stosunku pracy, zostały w dniu 1 stycznia
2011 r. objęte nową, mniej korzystną dla nich treścią ryzyka emerytalnego.
Uwzględniając swobodę ustawodawcy w ustalaniu treści ryzyka emerytalnego,
Trybunał stwierdził, że jego treść nie powinna być zmieniana w stosunku do osób,
które już nabyły i zrealizowały prawo do emerytury. Doszedł przy tym do wniosku,
że brak w chwili przechodzenia na emeryturę świadomości konieczności
rozwiązania stosunku pracy, jako przesłanki otrzymywania emerytury, mógł
powodować podejmowanie przez emerytów decyzji dla nich niekorzystnych. W
konsekwencji, z chwilą ogłoszenia sentencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego
7
utracił moc art. 28 ustawy o zmianie ustawy o finansach publicznych w zakresie, w
jakim przewidywał zastosowanie art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z FUS
do osób, które nabyły prawo do emerytury przed 1 stycznia 2011 r. Artykuł 103a
powołanej ustawy obowiązuje więc w obrocie prawnym w innym zakresie
czasowym. Jest zatem oczywiste, że ci ubezpieczeni, którzy uzyskali prawo do
emerytury po usunięciu od dnia 8 stycznia 2009 r. wymogu niepozostawania w
stosunku pracy z dotychczasowym pracodawcą, jako dodatkowego warunku
wypłaty emerytury, uzyskali prawo do świadczenia z tytułu osiągnięcia wieku
emerytalnego oraz posiadania odpowiedniego stażu ubezpieczeniowego. Mogli oni
– działając w zaufaniu do państwa i stanowionego przez nie prawa i nie
spodziewając się niekorzystnej jego zmiany przyszłości – podjąć decyzję co do
przejścia na emeryturę bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy, w
przekonaniu, że emerytura będzie im wypłacana (por. uzasadnienie wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 r., K 2/12, OTK-A 2012 nr 10,
poz. 121). Ponowne wprowadzenie od dnia 1 stycznia 2011 r. warunku rozwiązania
stosunku pracy jako warunku emerytalnego mogło stanowić dla nich zaskoczenie,
nie było jednakże zaskoczeniem wobec wszystkich emerytów, którzy uzyskali
prawo do świadczeń przed dniem 1 stycznia 2011 r. Nie wszyscy oni zostali – przez
wprowadzenie art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych – postawieni przez ustawodawcę w takiej niekorzystnej sytuacji ze
względu na wcześniej podjęte decyzje. W szczególności nie dotyczy to tych, którzy
przeszli na emeryturę pod rządem art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach,
to jest przed dniem 8 stycznia 2009 r. Tym emerytom znany był bowiem,
obowiązujący ich od dnia 1 lipca 2000 r. do dnia 7 stycznia 2009 r., dodatkowy
warunek wypłaty emerytury w postaci rozwiązania stosunku pracy z
dotychczasowym pracodawcą. Świadomości tego warunku nie można natomiast
traktować inaczej w odniesieniu do ubezpieczonych, którzy nabyli prawo do
świadczeń po dniu 1 stycznia 2011 r., wobec których stosuje się art. 103a ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a inaczej wobec
tych, do których znajdował zastosowanie poprzedzający tę regulację art. 103 ust.
2a ustawy. Ubezpieczeni z obydwu tych grup byli w chwili nabywania prawa do
emerytury jednakowo świadomi konieczności rozwiązania stosunku pracy, a skoro
8
kontynuowali zatrudnienie, decydowali się na zawieszenie prawa do emerytury.
Nieobowiązywanie przez pewien czas (od dnia 8 stycznia 2009 r. do dnia 31
grudnia 2010 r.) tego warunku mogło zaś być dla nich co najwyżej korzystnym
zaskoczeniem. W wyniku zmiany prawa przez powrót dawnej regulacji po dniu 1
stycznia 2011 r. nie ustanowiono nowej, lecz tylko przywrócono regułę, stosowaną
w czasie nabycia przez nich prawa do emerytury. W tych okolicznościach
zastosowanie art. 103a ustawy o emeryturach rentach z FUS wobec emerytów,
którzy nabyli prawo do emerytury przed dniem 8 stycznia 2009 r., to jest pod
rządem art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, a także jeszcze przed wejściem w życie tego przepisu, nie naruszało
zasady niedziałania prawa wstecz, zasady ochrony praw nabytych ani zasady
zaufania obywateli do Państwa i stanowionego przez nie prawa, wynikających z
art. 2 Konstytucji RP.
W niniejszej sprawie rozstrzygnięcie dotyczyło prawidłowości zastosowania
art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
wobec skarżącego, który zgodnie z ustaleniami faktycznymi Sądów meriti,
wiążącymi Sąd Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym (art. 39813
§ 2 k.p.c.),
prawo do emerytury nabyły w dniu 1 listopada 2009 r., zatem ubezpieczony uzyskał
prawo do emerytury po usunięciu od dnia 8 stycznia 2009 r. wymogu
niepozostawania w stosunku pracy z dotychczasowym pracodawcą, jako
dodatkowego warunku wypłaty emerytury, czyli w czasie, gdy nie obowiązywał już
art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej i nie został jeszcze uchwalony art. 103a ustawy
emerytalnej.
Mając powyższe na uwadze ,Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, zgodnie
z art. 39815
§ 1 k.p.c.