Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 505/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z wniosku P. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Wydział Realizacji Umów
Międzynarodowych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 16 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 kwietnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2013 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy P. G. od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych o emeryturę.
2
W ustalonym stanie faktycznym, wnioskodawca (urodzony w dniu 13
kwietnia 1947 r.) złożył w dniu 3 czerwca 2009 r. wniosek o przyznanie emerytury
we wcześniejszym wieku z uwzględnieniem okresów ubezpieczenia przebytych w
Polsce i Stanach Zjednoczonych. Decyzją z dnia 19 lutego 2010 r. organ rentowy
odmówił wnioskodawcy prawa do emerytury wobec nieudokumentowania 35 -
letniego okresu ubezpieczenia z tytułu pozostawania w stosunku pracy, wskazując
nadto że ostatnie zatrudnienie wnioskodawcy przed zgłoszeniem wniosku o
emeryturę nie wynikało z umowy o pracę.
Rozpoznając odwołanie wnioskodawcy, Sąd Okręgowy ustalił, że łączny
okres zatrudnienia wnioskodawcy w Polsce i w Stanach Zjednoczonych wynosił 36
lat, 10 miesięcy i 27 dni, w tym 13 lat okresów ubezpieczenia przebytych na terenie
Stanów Zjednoczonych, zaś okres ubezpieczenia wynikający ze stosunku pracy
wyniósł 24 lata, 11 miesięcy i 5 dni. Sąd ten ustalił, że w 2007 r. wnioskodawca
podlegał ubezpieczeniu początkowo z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o
pracę (do marca), a następnie samozatrudnienia (amerykańska instytucja
ubezpieczeniowa w formularzu PL/USA 3 stwierdziła, że w latach 1994 - 1996,
1998 - 2000, 2002, 2004 - 2005 oraz w 2007 wnioskodawca podlegał
ubezpieczeniu z tytułu samozatrudnienia - w 2006 r. wnioskodawca był zatrudniony
w Wish Group LLC).
Sąd pierwszej instancji wskazał, że zgodnie z art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) mężczyzna
urodzony przed dniem 1 stycznia 1949 r., który nie osiągnął wieku emerytalnego
określonego w art. 27 pkt 1 ustawy, może przejść na emeryturę po osiągnięciu
wieku 60 lat, jeżeli wykazał co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy
albo co najmniej 25 - letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za
całkowicie niezdolnego do pracy. Według art. 29 ust. 2 ustawy emerytura, o której
mowa w ust. 1, przysługuje ubezpieczonym, którzy: ostatnio, przed zgłoszeniem
wniosku o emeryturę, byli pracownikami oraz w okresie ostatnich 24 miesięcy
podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym pozostawali w stosunku pracy co najmniej przez 6 miesięcy, chyba że w
dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę byli uprawnieni do renty z tytułu niezdolności
3
do pracy. Natomiast w myśl ust. 3 cytowanego przepisu spełnienia warunków, o
których mowa w ust. 2, nie wymaga się od ubezpieczonych, którzy przez cały
wymagany okres, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, podlegali ubezpieczeniu
społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania
w stosunku pracy. W ocenie Sądu Okręgowego, odwołujący się spełnił kryteria
wymaganego wieku oraz stażu pracy do uzyskania prawa do wcześniejszej
emerytury. Nie ulega również wątpliwości, że w rozpoznawanej sprawie nie ma
zastosowania ust. 3 art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, bowiem
wnioskodawca nie legitymował się co najmniej 35-letnim okresem składkowym i
nieskładkowym ubezpieczenia pracowniczego. W tym zakresie Sąd powołał się na
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2008 r., II UK 326/07 (OSNP 2009 nr 21-22,
poz. 301), wskazując, że warunki przejścia na wcześniejszą emeryturę, określone
w art. 29 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, muszą być
spełnione łącznie, co oznacza, że konieczną przesłanką przyznania wcześniejszej
emerytury, jest warunek pozostawania w stosunku pracy ostatnio przed
zgłoszeniem wniosku o emeryturę. Wymóg ten jest wyłączony jedynie w stosunku
do ubezpieczonych, którzy przez cały wymagany okres, o którym mowa w art. 29
ust. 1 pkt 1 i 2 podlegali ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku pracy. Pracowniczy, a
nie powszechny, charakter tego uprawnienia - po dniu 1 stycznia 1999 r. -
potwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 12 września 2000 r., K 1/00
(OTK 2000 nr 6, poz. 185). Sąd przywołał także wyrok Sądu Najwyższego dnia 7
grudnia 2001 r., II UKN 646/00 (OSNP 2003 nr 18, poz. 445), w którym stwierdzono,
że zgodnie z art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, osoba nieobjęta
pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie może nabyć prawa do
wcześniejszej emerytury, mimo legitymowania się wymaganym stażem i wiekiem
emerytalnym. Z redakcji tego przepisu wynika, że nie ma podstaw do uznania za
ubezpieczonych „będących pracownikami” byłych pracowników, którzy wprawdzie
legitymują się wymaganym pracowniczym stażem ubezpieczeniowym, ale
konieczny wiek osiągnęli już po utracie statusu pracownika, w związku z ustaniem
stosunku pracy bądź objęciem innym systemem ubezpieczenia społecznego.
Pogląd ten jest utrwalony w orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12
4
lutego 2004 r., II UK 239/03, OSNP 2004 nr 20, poz. 356). Według Sądu
Okręgowego zebrany w sprawie materiał dowodowy daje podstawę do uznania, że
wnioskodawca ostatnio tj. bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę
nie był pracownikiem. Wprawdzie amerykańska instytucja ubezpieczeniowa nie
podała dokładnych okresów zatrudnienia oraz podlegania ubezpieczeniu z tytułu
samozatrudnienia wnioskodawcy w 2007 r., jednak należy uznać, że w 2007 r.
początkowo kontynuował on zatrudnienie w W. (trwające od 2006 r.), zaś następnie
podlegał ubezpieczeniu jako osoba samozatrudniająca się. Tym samym ostatni
tytuł jego ubezpieczenia społecznego powstał z tytułu samozatrudnienia, a więc nie
zostały spełnione przesłanki przewidziane w art. 29 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS.
Wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2013 r., Sąd Apelacyjny, oddalił apelację
wnioskodawcy, podzielając zarówno ustalenia faktyczne jak i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji. W uzasadnieniu wyroku Sąd zwrócił uwagę, że wnioskodawca
wnosił o przyznanie prawa do polskiej emerytury na podstawie art. 29 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, z uwzględnieniem postanowień Umowy z dnia 2
kwietnia 2008 r. o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a
Stanami Zjednoczonymi Ameryki (Dz.U. z 2009 r. Nr 46, poz. 374). Zdaniem Sądu
drugiej instancji, wnioskodawca nie wykazał 35 - letniego okresu pracy na
podstawie umowy o pracę wymaganego przepisem art. 29 ust. 3 ustawy, bowiem
łączny okres ubezpieczenia wynikający ze stosunku pracy wyniósł 24 lata 11
miesięcy i 5 dni (w Polsce 21 lat, 11 miesięcy i 5 dni oraz w USA - 3 lata ).
Zgodnie z art. 7 ust. 1 Umowy o zabezpieczeniu społecznym między
Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki z zastrzeżeniem innych
postanowień Umowy, jeżeli według przepisów prawa jednej Strony warunkiem
nabycia prawa do świadczeń jest zgromadzenie okresów ubezpieczenia, instytucja
właściwa tej Strony uwzględnia okresy ubezpieczenia przebyte zgodnie z
przepisami prawa drugiej Strony, chyba, że takie okresy nakładają się na siebie. W
ocenie Sądu, ani polski organ rentowy ani sąd pracy i ubezpieczeń społecznych nie
są uprawnione do ustalania i weryfikacji okresów ubezpieczenia przebytych na
terenie USA. Sąd Apelacyjny uzupełnił postępowanie dowodowe, ustalając na
podstawie informacji organu rentowego oraz zaświadczenia amerykańskiej
5
instytucji ubezpieczeniowej, że wnioskodawca był zatrudniony w W. w okresie od
dnia 2 stycznia 2006 r. do dnia 15 marca 2007 r. zaś następnie - do dnia 31 grudnia
2007 r. – zatrudniony był z tytułu pracy na własny rachunek, a więc był osobą
samozatrudniającą się. Tym samym ostatnim ubezpieczeniem wnioskodawcy przed
złożeniem wniosku o emeryturę było samozatrudnienie, a nie stosunek pracy, stąd
nie spełnił on warunku 35 - letniego okresu pracy na podstawie umowy o pracę.
Sąd zauważył także, że wnioskodawca spełnił warunek wieku 65 lat w dniu 13
kwietnia 2012 r. i od osiągnięcia wieku emerytalnego - decyzją z dnia 17 września
2012 r. - zostało mu przyznane prawo do emerytury na podstawie art. 27 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik
wnioskodawcy, zarzucając naruszenie prawa materialnego - art. 29 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 1 ust.
2, art. 6 ust. 1 i 5 oraz 7 ust. 1 Umowy z dnia 2 kwietnia 2008 r. o zabezpieczeniu
społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki w
związku z art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, oraz naruszenie
przepisów postępowania – art. 232 zdanie drugie w związku z art. 216 k.p.c. przez
„niedopuszczenie z urzędu dowodu z uzupełniającego przesłuchania strony i
wezwania wnioskodawcy do osobistego stawiennictwa na rozprawę, skoro Sąd
Apelacyjny uznał, że materiał dowodowy winien zostać uzupełniony, co miało
wpływ na wynik sprawy”, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpatrzenia, ewentualnie uchylenie wyroków
Sądów obu instancji i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez uwzględnienie
odwołania w całości, zmianę zaskarżonej decyzji organu rentowego i przyznanie
wnioskodawcy dochodzonego świadczenia od dnia 3 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie ma uzasadnionych podstaw.
Zgodnie z art. 3983
§ 1 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej może być
naruszenie prawa materialnego (pkt 1) lub przepisów postępowania (pkt 2), jednak
6
w tym drugim przypadku zarzuty skargi kasacyjnej są skuteczne, jeżeli uchybienie
przepisom postępowania mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Stosownie do
art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach
zaskarżenia oraz w granicach podstaw, a w granicach zaskarżenia bierze z urzędu
pod rozwagę jedynie nieważność postępowania (chodzi przy tym o nieważność
postępowania przed sądem drugiej instancji). Granice podstaw kasacyjnych
wyznaczone są przez sposób ujęcia przytoczonych w skardze kasacyjnej
przepisów prawa, których naruszenie zarzuca się zaskarżonemu wyrokowi, oraz ich
uzasadnienia (art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Chodzi zatem o wywiedzenie, na czym –
zdaniem skarżącego – polega uchybienie przez sąd drugiej instancji konkretnym
przepisom przytoczonym w podstawach kasacyjnych i wykazanie – w przypadku
podstawy określonej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. – że naruszenie to mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy.
Na wstępie należy uznać, że brak podstaw do uwzględnienia zarzutu
naruszenia przez zaskarżony wyrok wskazanego w skardze kasacyjnej art. 232
zdanie drugie w związku z art. 216 k.p.c. Przede wszystkim zarzut ten nie został
prawidłowo skonstruowany, skoro zarzuca jedynie naruszenie art. 232 zdanie
drugie k.p.c., (odnoszącego się do postępowania dowodowego przed sądem
pierwszej instancji) bez powiązania go z art. 391 § 1 k.p.c. Także przywołanie w
tym kontekście naruszenia art. 216 k.p.c. (Sąd może w celu dokładniejszego
wyjaśnienia stanu sprawy zarządzić stawienie się stron lub jednej z nich osobiście
albo przez pełnomocnika) - również bez powiązania go z art. 391 § 1 k.p.c., nie ma
znaczenia prawnego, mając na względzie postępowanie poprzedzające wydanie
zaskarżonego wyroku.
Uzupełniając uwagi wstępne, należy – w związku z tzw. procesowymi
zarzutami skargi, przypomnieć, że Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach
skargi kasacyjnej (jej podstaw) i jest związany ustaleniami faktycznymi
stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera
zarzutu naruszenia przepisów postępowania (bądź jeżeli taki zarzut okaże się
niezasadny) - art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c.
W okolicznościach sprawy oznacza to, że wiążące jest ustalenie, że
wnioskodawca w 2007 r. początkowo kontynuował zatrudnienie w W. (w okresie od
7
dnia 2 stycznia 2006 r. do dnia 15 marca 2007 r.), a następnie podlegał
ubezpieczeniu jako osoba samozatrudniająca się. Zatem do dnia 31 grudnia 2007 r.
zatrudniony był z tytułu pracy na własny rachunek, a więc ostatnim jego
ubezpieczeniem przed złożeniem wniosku o emeryturę było samozatrudnienie, a
nie stosunek pracy (art. 6 ust. 1 i 5 Umowy z dnia 2 kwietnia 2008 r. o
zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Stanami
Zjednoczonymi Ameryki). W kontekście tego skutecznie niezakwestionowanego
ustalenia, brak podstaw do kwestionowania stanowiska Sądu Apelacyjnego co do
charakteru zatrudnienia wnioskodawcy.
W ocenie Sądu Najwyższego, sąd pracy i ubezpieczeń społeczny, a
wcześniej organ rentowy oceniający złożony wniosek o świadczenie, nie są
uprawnione do ustalania okresów ubezpieczenia przebytych na terenie USA,
niemniej poddając je ocenie, mogą uznać, że miało ono – na gruncie prawa
polskiego - inny charakter, zważywszy przeprowadzone postępowanie dowodowe.
W okolicznościach sprawy oznacza to, że zatrudnienie (wynikające z
przedstawionego zaświadczenia), na gruncie prawa obowiązującego w Polsce,
może być uznane za wynikające ze stosunku pracy, jeżeli poczynione ustalenia na
to pozwalają. W postępowaniu ze skargi kasacyjnej możliwość taka jest
ograniczona zarzutami skargi, w sprawie brak ku temu podstaw skoro w skardze
kasacyjnej nie podniesiono zarzutu naruszenia art. 22 k.p. definiującego stosunek
pracy.
Niezasadny jest w związku z tym zarzut naruszenia art. 6 ust. 1 i 5 oraz 7
ust. 1 Umowy z dnia 2 kwietnia 2008 r. o zabezpieczeniu społecznym między
Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Według pierwszego z
wymienionych przepisów osoba zatrudniona na terytorium jednej ze Stron, w
odniesieniu do tego zatrudnienia, podlega przepisom prawa wyłącznie tej Strony
jednak z zastrzeżeniem postanowień zawartych w tym przepisie, ten zaś ust. 5
stanowi, że jeżeli ta sama działalność jest uznawana za pracę na własny rachunek
zgodnie z przepisami prawa jednej Strony, a za zatrudnienie zgodnie z przepisami
prawa drugiej Strony, do działalności tej mają zastosowanie przepisy prawa tylko
pierwszej Strony, jeśli osoba ją wykonująca ma miejsce zamieszkania na terytorium
tej Strony, a w pozostałych przypadkach stosuje się przepisy prawa drugiej Strony.
8
Oznacza to, biorąc pod uwagę okoliczności sprawy, że zatrudnienie
wnioskodawcy na terenie USA, oceniane jest według prawa polskiego, zaś
uwzględniając brak w zarzutach skargi odwołania się do art. 22 k.p. (określającego
stosunek pracy), nie ma uzasadnienia do weryfikowania oceny Sądu Apelacyjnego,
że zatrudnienie wnioskodawcy od marca do grudnia 2007 r. wynikało z tzw.
samozatrudnienia, nie zaś z umowy o pracę (por. także trafne stanowisko zawarte
wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 grudnia 2012 r., III AUa
1128/12, LEX nr 1272006).
Podobnie, jako bez znaczenia prawnego, należy ocenić zarzut naruszenia
art. 7 ust. 1 Umowy. Przepis ten zobowiązuje organ rentowy, do uwzględniania
okresów ubezpieczenia przebytych zgodnie z przepisami prawa USA do tzw.
polskich okresów ubezpieczenia, niemniej jednak klasyfikując je, bierze pod uwagę
prawo polskie.
Ogólnie trzeba stwierdzić, że postanowienia Umowy o zabezpieczeniu
społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki,
nie dotyczą kształtowania materialnych przesłanek nabywania prawa do świadczeń,
tak więc osoba mieszkająca w Polsce, legitymująca się także „amerykańskimi”
okresami ubezpieczenia, dla skutecznego ubiegania się o emeryturę w niższym
wieku, powinna wykazać prawne przesłanki uzasadniające przyznanie świadczenia
określone w art. 29 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się już także w kwestii uprawnień do
tzw. emerytury w niższym wieku, konsekwentnie przyjmując, że osoba objęta
niepracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie może nabyć prawa do
wcześniejszej emerytury, mimo posiadania wymaganego stażu i wieku
emerytalnego, przewidzianych w art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
(por. powołany wyżej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2001 r., II UKN
646/00). Warto przypomnieć, że art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS już w
tekście pierwotnym dotyczył tylko ubezpieczonych będących pracownikami
(podlegających pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu), co znalazło odbicie
w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. np. wyrok z dnia 24 września 2004 r.,
II UK 471/03, OSNP 2005 nr 6, poz. 88). Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o
zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
9
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264), został zmieniony art. 29
ustawy (art. 1 pkt 14). Według tego przepisu w wersji obowiązującej od 1 lipca
2004 r., wcześniejsza emerytura przysługuje ubezpieczonym, którzy ostatnio, przed
zgłoszeniem wniosku o emeryturę, byli pracownikami oraz w okresie ostatnich 24
miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym pozostawali w stosunku pracy co najmniej przez 6
miesięcy, chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę są uprawnieni do renty
z tytułu niezdolności do pracy. Warunków tych nie muszą spełniać osoby, które
przez cały wymagany okres podlegały ubezpieczeniu z tytułu pozostawania w
stosunku pracy. Stąd prawo do wcześniejszej emerytury na podstawie art. 29
ustawy przysługuje wyłącznie ubezpieczonemu z tytułu zatrudnienia (pozostawania
w stosunku pracy).
Przedstawioną wykładnię art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, w
pełni podzielaną przez skład rozpoznający niniejszą sprawę, przedstawił Sąd
Najwyższy także w postanowieniu z dnia 8 lutego 2006 r., III UZP 3/05 (OSNP 2007
nr 5-6, poz. 84).
W rozpatrywanej sprawie, biorąc pod uwagę poczynione w sprawie
ustalenia, ostatnim ubezpieczeniem wnioskodawcy przed złożeniem wniosku o
emeryturę było samozatrudnienie, co wyklucza przyznanie mu prawa do
dochodzonego świadczenia.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy oddalił, jako niemającą
usprawiedliwionych podstaw, skargę kasacyjną na podstawie art. 39814
k.p.c.