Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 570/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z wniosku B. Sp. z o.o. w W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej E. S.
o zwrot nienależnie pobranych świadczeń,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej zainteresowana Ewy Siedleckiej od wyroku Sądu Okręgowego w
W. z dnia 22 kwietnia 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzjami z dnia 14 stycznia 2009 r. oraz z dnia 1 października 2009 r.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, zobowiązał B. sp. z o. o. do zwrotu nienależnie
2
pobranych przez jej pracownicę E. S. zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego i
opiekuńczego za okresy wskazane w decyzji.
Wyrokiem z dnia 10 grudnia 2012 r. Sąd Rejonowy, Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżone przez płatnika decyzje w ten sposób,
że zwolnił go z obowiązku zwrotu. Ustalił, że w dniu 24 marca 2005 r. między E. S.,
K. R. i E. P. została zawarta umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością B., w
której od dnia 1 lipca 2005 r. E.S. została zatrudniona na podstawie umowy o pracę
na stanowisku przedstawiciela handlowego w wymiarze 1/4 etatu na okres próbny.
Od tego dnia E. S. została zgłoszona do ubezpieczenia społecznego. Kolejne
umowy z zainteresowaną na okres 3-miesięczny, oraz na czas nieokreślony od 1
stycznia 2006 r., zostały złożone do akt osobowych bez podpisów pracodawcy,
jednak spółka odprowadzała za zainteresowaną składki na ubezpieczenia
społeczne. Od dnia 5 czerwca 2006 r. zainteresowana była niezdolna do pracy w
okresie ciąży i najpierw pobrała wynagrodzenie chorobowe, a następnie z Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych zasiłek chorobowy. Po urodzeniu dziecka w dniu 11
września 2006 r. pobrała zasiłek macierzyński. Świadczenia te były wypłacane na
podstawie zaświadczeń płatnika składek, potwierdzających zatrudnienie
zainteresowanej na podstawie umowy o pracę od dnia 1 lipca 2005 r. Po
zakończeniu urlopu macierzyńskiego, zainteresowana nadal nie świadczyła pracy,
pobierając najpierw zasiłek chorobowy, a następnie zasiłek opiekuńczy.
Sąd Rejonowy w sprawie o zwrot wypłaconych świadczeń oparł orzeczenie
na podstawie art. 84 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.,
dalej „ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych”), wskazując, że sporne zasiłki
były niewątpliwie świadczeniami nienależnymi, gdyż wypłacono je, mimo że
zainteresowana nie podlegała ubezpieczeniom z tytułu umowy o pracę, co ustalił na
podstawie wyroku Sądu Rejonowego uwzględniającego powództwo B. Sp. z o. o.
przeciwko E. S. o stwierdzenie nieważności umowy o pracę zawartej w dniu 1
stycznia 2006 r. Apelacja od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Okręgowego z dnia 28 października 2008 r. i po uprawomocnieniu się orzeczenia
płatnik sporządził korekty dokumentów zgłoszeniowych, a pismem z dnia 5
listopada 2008 r. poinformował organ rentowy o przyczynie korekty.
3
Wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 25 stycznia 2011 r. zostało prawomocnie
oddalone powództwo E. S. o ustalenie stosunku pracy ze spółką B. W ocenie Sądu,
do zwrotu obowiązana jest osoba, która pobrała nienależne świadczenie, przy czym
nie było podstaw do przyjęcia odpowiedzialności płatnika na podstawie art. 84 ust. 6
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Dane przekazywane przez niego były
wprawdzie obiektywnie nieprawdziwe (zaświadczenia potwierdzały nieistniejący w
rzeczywistości stosunek pracy), lecz wspólnicy i członkowie zarządu spółki byli w
okresie pobierania przez zainteresowaną spornych świadczeń przekonani o
łączącym ją ze spółką stosunku pracy.
Wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy, Sąd Ubezpieczeń
Społecznych oddalił apelacje organu rentowego oraz zainteresowanej. Stwierdził,
że Sąd pierwszej instancji przeprowadził prawidłowe postępowanie dowodowe,
dokonał trafnych ustaleń faktycznych oraz wywiódł logiczne i znajdujące oparcie w
prawie materialnym wnioski. W szczególności dokonał prawidłowej wykładni art. 84
ust. 1, ust. 2 i ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art.
4, art. 29, art. 32, art. 66 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa
(jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm., dalej „ustawa o
świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa”) oraz art. 6 k.c. Zauważył, że
ogólne reguły rządzące zobowiązaniami wskazują, iż do zwrotu nienależnie
pobranego świadczenia zobowiązany jest nienależnie wzbogacony. W ocenie
Sądu, art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych adresowany do
płatnika, nie stanowi podstawy zobowiązania go do zwrotu kwot świadczeń
pobranych przez inne osoby, gdy istnieje możliwość dochodzenia zwrotu od osoby,
której świadczenia faktycznie wypłacono, gdyż w tym przepisie uregulowano
wyłącznie taką sytuację, w której pobranie nienależnych świadczeń zostało
spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot
nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich
wysokość, gdy jednocześnie nie można stwierdzić odpowiedzialności osoby w myśl
art. 84 ust. 1 i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 czerwca 2008 r., I UK 376/07, OSNP 2009 nr 21-22,
poz. 295). Podkreślił, że obowiązek zwrotu nienależnie pobranego przez
4
ubezpieczonego świadczenia nałożony na płatnika składek, nie zwalnia z
obowiązku zwrotu ubezpieczonego, któremu przyznano i wypłacono świadczenie
na podstawie fałszywych dokumentów lub w efekcie świadomego wprowadzenia
organu rentowego w błąd (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2004 r.,
II UK 385/03, OSNP 2005 nr 2, poz. 25). Wówczas także ubezpieczony ma
obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia i nie może bronić się
zarzutem, że płatnik składek spowodował wypłatę tego świadczenia (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2001 r., II UKN 309/00, OSNP 2003 nr 2,
poz. 44).
Skarga kasacyjna wniesiona przez zainteresowaną E. S., obejmująca wyrok
Sądu drugiej instancji w całości, z wnioskiem o uchylenie wyroków Sądów obydwu
instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w W. do ponownego
rozpoznania albo uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania temu Sądowi, ewentualnie uchylenie w całości wyroku
Sądu Okręgowego w W. i wydanie wyroku co do istoty sprawy przez utrzymanie w
mocy decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 stycznia 2009 r. oraz z
dnia 1 października 2009 r., została oparta na obydwu podstawach kasacyjnych.
Zarzut naruszenia przepisów postępowania dotyczył niezastosowania
art. 386 § 1 i art. 385 k.p.c. przez nieuwzględnienie apelacji zainteresowanej, mimo
że była zasadna; art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewskazanie
podstawy fatycznej rozstrzygnięcia oraz brak wskazania dowodów, na podstawie
których Sąd drugiej instancji przyjął, że nie zachodzą przyczyny zastosowania
art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 378 § 1 k.p.c.
przez zaniechanie rozpoznania zarzutów apelacji.
Jako podstawę skargi obejmującą naruszenie prawa materialnego skarżąca
wskazała niezastosowanie art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, podczas gdy przesłanki jego zastosowania były spełnione.
Podkreśliła, że w niniejszej sprawie płatnik składek swoim działaniem przez kilka lat
potwierdzał łączący go z zainteresowaną stosunek pracy, przy czym podniosła, że
kwestia ewentualnej świadomości płatnika o przekazywaniu nieprawdziwych
danych nie jest rozstrzygająca, co potwierdził Sąd Apelacyjny w Katowicach w
wyroku z dnia 3 grudnia 2003 r., III AUa 2325/02, stwierdzając, że „przepis art. 84
5
ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
jest skonstruowany w taki sposób, że nie wymaga ustalania winy za przekazanie
nieprawdziwych danych organowi rentowemu”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 46 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, płatnik
składek jest obowiązany obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych, rozliczać
oraz opłacać należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy, według zasad
wynikających z przepisów ustawy. Rozliczenie składek oraz wypłaconych przez
płatnika w tym samym miesiącu zasiłków oraz zasiłków rodzinnych i
pielęgnacyjnych podlegających rozliczeniu na poczet składek następuje w
deklaracji rozliczeniowej według ustalonego wzoru. Nie podlegają rozliczeniu zasiłki
wypłacone przez płatnika bezpodstawnie. Jeżeli – jak stanowi art. 66 ust. 2 ustawy
o świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa – świadczenie zostało pobrane
nienależnie z winy ubezpieczonego lub wskutek okoliczności, o których mowa w
art. 15-17 i art. 59 ust. 6 i 7 tej ustawy, wypłacone kwoty podlegają potrąceniu z
należnych ubezpieczonemu zasiłków bieżących oraz z innych świadczeń z
ubezpieczeń społecznych lub ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji. Decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w
sprawie zwrotu bezpodstawnie pobranych zasiłków stanowi tytuł wykonawczy w
postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Zasiłki, których zwrotu domaga się organ ubezpieczeń społecznych, były
wypłacane bezpośrednio przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na rachunek
bankowy E. S., zgodnie z art. 61 ust. 1 ustawy o świadczeniach w razie choroby i
macierzyństwa, gdyż spółka B. zgłosiła mniej niż 20 ubezpieczonych. W tym
wypadku żądanie zwrotu nienależnych zasiłków ma podstawę w ogólnym przepisie
art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych; stanowi on o obowiązku
zwrotu nienależnych świadczeń w dwu przepisach – ust. 1 i 6, przy czym art. 84
ust. 1 przewidując zwrot przez osobę, która świadczenia te pobrała, tzn. tę, która
uzyskała nienależną korzyść. Jednocześnie na podstawie art. 84 ust. 6 obowiązek
ten obciąża również płatnika składek, przy czym należy zwrócić uwagę, że w tym
6
wypadku plasuje się poza zakresem ubezpieczeniowego pojęcia „świadczeń
nienależnie pobranych”, gdyż obowiązek płatnika nie polega na „zwrocie
świadczeń”, lecz na wyrównaniu szkody wyrządzonej przez spowodowanie
wypłacenia przez organ ubezpieczeń społecznych świadczeń, osobie, której się nie
należały (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1988 r., III UZP
33/88, OSNC 1989 nr 12, poz. 199).
Odpowiedzialność płatnika może mieć charakter obligatoryjny (gdy pobranie
nienależnych świadczeń zostało spowodowane wyłącznie przekazaniem
nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich
wysokość) lub fakultatywny (gdy zobowiązanym do zwrotu nienależnie pobranych
świadczeń jest także świadczeniobiorca). W wyroku z dnia 10 czerwca 2008 r., I UK
376/07 (OSNP 2009 nr 21–22, poz. 295 z glosą A. Kurzycha, Monitor Prawa Pracy
2010 nr 6) Sąd Najwyższy wskazał, że obowiązek zwrotu wypłaconych świadczeń
obciąża płatnika tylko wówczas, gdy ich pobranie spowodowane zostało
przekazaniem przez niego nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do
świadczeń lub ich wysokość, a jednocześnie brak podstaw do żądania takiego
zwrotu od osoby, której faktycznie świadczenia te wypłacono.
Przepisy ustawy nie określają stosunku tych roszczeń względem siebie ani
sekwencji ich stosowania. Przyjmuje się w doktrynie, że roszczenia te są względem
siebie niezależne; zachodzi tu zatem wypadek odpowiedzialności in solidum, gdy
wierzyciel może dochodzić swej należności w całości od różnych dłużników w
ramach różnych stosunków prawnych. W wyroku z dnia 6 sierpnia 2013 r., II UK
11/13 (OSNP 2014 nr 5, poz. 72) Sąd Najwyższy wskazał na nieistnienie solidarnej
odpowiedzialności osoby pobierającej świadczenie nienależne i płatnika składek.
W każdym razie przedmiotem zwrotu są świadczenia „przyznane” lub
wypłacone przez organ rentowy bez podstawy prawnej z powodu przekazania
przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ
na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. W tym wypadku płatnik składek
(pracodawca) może być obciążony zwrotem świadczenia tylko wówczas, gdy
przekazał organowi rentowemu dane stanowiące podstawę przyznania świadczenia
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2009 r., I UK 77/09, niepubl.) oraz
gdy były to dane nieprawdziwe (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października
7
2000 r., II UKN 1/00, OSNAPiUS 2002 nr 9, poz. 218). Przekazanie
nieprawdziwych danych stanowi czyn niedozwolony, konieczne jest więc
stwierdzenie winy według hipotezy: kto przekazuje Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych nieprawdziwe dane, zobowiązany jest do zwrotu kwot świadczonych
na ich postawie.
W sprawie objętej skargą kasacyjną żądanie zwrotu wypłaconych świadczeń
zasiłkowych bazowało na prawomocnym wyroku Sądu Rejonowego z dnia 28
września 2007 r., stwierdzającym nieważność umowy o pracę między B. Sp. z o.o.
a E. S., datowaną na dzień 1 stycznia 2006 r. W związku z tym należy stwierdzić,
że w zaskarżonym wyroku Sądu drugiej instancji pominięto, iż do zastosowania art.
84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie wystarczy stwierdzenie
nieważności umowy o pracę lub oddalenie powództwa o ustalenie stosunku pracy,
lecz konieczne jest stwierdzenie, że dane podane w raportach nie odzwierciedlały
rzeczywistego stosunku ubezpieczenia z okresu, kiedy ubezpieczona była
zgłoszona do ubezpieczenia przez płatnika. Nietrafne jest przy tym stwierdzenie, że
z chwilą uprawomocnienia się wskazanego wyroku ustała podstawa ubezpieczenia
ex tunc, po dniu 1 stycznia 2006 r. Zainteresowana została wyłączona z
ubezpieczenia chorobowego po uprawomocnienia się wyroku, a rozstrzygnięcie
sporu wymagało ustalenia istnienia stosunku ubezpieczenia w okresie zgłaszania
jej do ubezpieczenia przez płatnika.
Nieważne zawarcie umowy o pracę i zgłoszenie wynikającego z niej
zatrudnienia organowi ubezpieczeń społecznych nie wyklucza eo ipso powstania
stosunku obowiązkowego ubezpieczenia społecznego (wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 18 maja 2006 r., II UK 164/05, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2006 nr 9,
s. 33; z dnia 24 lutego 2010 r., II UK 204/09, niepubl., z dnia 29 maja 2013 r., I UK
649/12, niepubl.). Zważywszy, że stosunek ubezpieczenia społecznego nie jest
stosunkiem prawnym ukształtowanym w drodze umownej, a obowiązek
ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy prawa, w sporach prowadzących do
rozstrzygnięcia o podleganiu ubezpieczeniu społecznemu liczy się to, czy strony
realizowały wzajemne zobowiązanie pracownika do świadczenia pracy, a
pracodawcy do dania pracy za wynagrodzeniem. Nie sposób nie uznać w sferze
ubezpieczenia społecznego skutku rzeczywistego świadczenia pracy przez
8
pracownika i wypłacania mu z tego tytułu wynagrodzenia oraz wykonywania innych
obowiązków typowych dla pracodawcy, choćby występującego w roli płatnika
zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz płatnika składek na
ubezpieczenia społeczne i zdrowotne (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca
2013 r., II PK 299/12, OSNP 2014 nr 7, poz. 100). Nie jest też wykluczone
późniejsze zawarcie umowy o pracę per facta concludentia, jeżeli pracownik został
dopuszczony do pracy i wykonywał ją (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 31
sierpnia 1977 r., I PRN 112/77, niepubl.; z dnia 12 grudnia 2001 r., I PKN 735/00,
OSNP 2003 nr 23, poz. 570; z dnia 5 listopada 2003 r., I PK 633/02, OSNP 2004
nr 20, poz. 346; z dnia 5 listopada 2003 r., I PK 23/03, niepubl. i z dnia 6
października 2004 r., I PK 488/03, OSNP 2005 nr 10, poz. 145 z glosą
Ł. Pisarczyka, OSP 2006 nr 1, poz. 7).
W konsekwencji, decydujące znaczenie dla praw i obowiązków
zainteresowanej na tle art. 86 ust. 1 i 6 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, miał jej status osoby ubezpieczonej w okresie, w którym została
zgłoszona do ubezpieczenia.
Sąd drugiej instancji nie poczynił ustaleń ani stwierdzeń w tym przedmiocie,
co uzasadnia orzeczenie Sądu Najwyższego na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.