Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 559/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
SSA Piotr Prusinowski
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwa Produkcyjno - Usługowo - Handlowego A.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego J. M.
o wysokość podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 18 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 czerwca 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w stosunku do J. M. i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 czerwca 2012 r. oddalił apelację
Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Usługowo-Handlowego „A.” Spółki z o.o. (dalej jako
„odwołująca się”) od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 30 maja 2011 r.,
którym oddalono jej odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
9 czerwca 2010 r. przyjmującej za podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne J. M. (dalej jako „zainteresowany”) w okresach sierpień - grudzień 2007
r., styczeń oraz kwiecień - listopad 2008 r., a nadto maj - październik 2009 r. kwotę
przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiło ustalenie, że zainteresowany, jako
pracownik odwołującej się, w spornych okresach wykonywał pracę w Belgii i we
Francji jako pracownik delegowany w rozumieniu art. 14 ust. 1 lit. a obowiązującego
wówczas rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w
sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników
najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich
rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U.UE.L.1971.149.2 Dz.U.UE-
sp.05-1-35), co zostało potwierdzone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w
zaświadczeniach E - 101 określających ustawodawstwo właściwe w rozumieniu
rozporządzenia nr 1408/71 i rozporządzenia nr 574/72 z dnia 21 marca 1971 r. w
sprawie wykonywania rozporządzenia nr 1408/71. Sporne między stronami było,
czy zainteresowany, zgodnie z twierdzeniami jego pracodawcy, był delegowany do
pracy na terenie Belgii i Francji zgodnie z przepisami Kodeksu pracy dotyczącymi
podróży służbowej, wobec czego oprócz wynagrodzenia za pracę miał prawo do
należności z tytułu odbywania takich podróży, w tym diet, które wypłacała mu
odwołująca się Spółka, czy też, zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym przez
organ ubezpieczeń społecznych, wykonywał on stale pracę w Belgii i we Francji,
wobec czego przepis art. 775
k.p. nie miał do niego zastosowania. W ocenie Sądu
pierwszej instancji, w wymienionych w decyzji okresach miejsce pracy
zainteresowanego znajdowało się w Belgii i we Francji, a tym samym nie można
uznać, że był on delegowany przez pracodawcę do wykonania określonych
czynności czy zadań poza miejsce jego pracy, co jest cechą charakterystyczną
podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. Za trafne Sąd Okręgowy uznał w
związku z tym stanowisko Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wyrażone w
3
zaskarżonej decyzji, że podstawę składek na ubezpieczenia społeczne
zainteresowanego powinna stanowić kwota nie niższa niż kwota prognozowanego
przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, o której mowa w art. 19
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. 2013 r., poz. 1442 ze zm.; dalej jako „ustawa systemowa”)
oraz w § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18
grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.;
dalej jako „rozporządzenie”).
Sąd drugiej instancji uzupełniając stan faktyczny podniósł, że w okresie
objętym sporem zainteresowany wykonywał obowiązki pracownicze wyłącznie poza
granicami kraju - w Belgii i we Francji. Organ ubezpieczeń społecznych
poświadczył formularze E - 101 za okresy sporne. W ocenie Sądu odwoławczego,
poświadczenie ustawodawstwa właściwego (formularz E - 101), uznawane za
decyzję deklaratywną, posiada zaś moc wiążącą również dla sądu
rozstrzygającego kwestię, czy dany pracownik wykonywał pracę za granicą w
ramach oddelegowania, czy też w ramach podróży służbowej. Zarówno wydanie
poświadczenia, jak i odmowa wydania takiego poświadczenia poprzedzone być
musi każdorazowo oceną Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, czy mając na
względzie obowiązujące przepisy, pracownicy podlegają polskiemu systemowi
ubezpieczeń społecznych. Wydanie, jak również odmowa wydania takiego
zaświadczenia stanowią zatem rozstrzygnięcie tego organu, odpowiednio co do
objęcia, względnie odmowy objęcia pracownika polskim systemem ubezpieczeń
społecznych. Inaczej rzecz ujmując, w takiej sytuacji Zakład Ubezpieczeń
Społecznych wypowiada się władczo co do objęcia danych osób polskim systemem
ubezpieczeń społecznych. Tego rodzaju zaświadczenie nie jest zatem „zwykłym”
zaświadczeniem, a decyzją deklaratywną, do wydania której podstawę prawną
stanowi art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy systemowej, zgodnie z którym Zakład wydaje
decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących w szczególności przebiegu
ubezpieczeń społecznych. Dopóki zaś w obrocie prawnym funkcjonuje będące
ostateczną decyzją Zakładu poświadczenie o stosowaniu polskich przepisów
prawnych do pracowników zatrudnionych przez odwołującą się za granicą, dopóty
4
sąd rozpoznający sprawę dotyczącą tego ubezpieczenia jest związany tą decyzją,
co oznacza, że nie może kontrolować jej prawidłowości. Inaczej rzecz ujmując,
niezależnie od tego, czy pracownicy odwołującej się mieli w tym okresie status
pracowników delegowanych w rozumieniu rozporządzenia nr 1408/17, czy też taka
kwalifikacja ich statusu była błędna, bez uchylenia, zmiany bądź unieważnienia
decyzji o podleganiu przez nich polskiemu systemowi ubezpieczeń społecznych nie
jest możliwe stwierdzenie, że świadczyli pracę za granicą na innej podstawie (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2011 r., I UK 403/10, OSNP 2012 nr 13 -
14, poz. 178). W ocenie Sądu drugiej instancji pogląd ten należy w pełni
zaaprobować, zwłaszcza że ETS w orzeczeniu z dnia 10 lutego 2000 r. wydanym w
sprawie C - 202/97 (Fitzwilliam Executive Search Ltd przeciwko Bestuur van het
Landelijk Instituut Sociale Verzekeringen) stwierdził, że zaświadczenie E - 101
wydane przez instytucję wyznaczoną przez właściwą władzę Państwa
Członkowskiego wiąże instytucje zabezpieczenia społecznego innych Państw
Członkowskich w zakresie, w jakim potwierdza objęcie pracowników przekazanych
przez przedsiębiorstwo pracy czasowej systemem zabezpieczenia społecznego
Państwa Członkowskiego, w którym przedsiębiorstwo to ma siedzibę. Skoro zatem
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydał w stosunku do zainteresowanego
zaświadczenia dotyczące ustawodawstwa właściwego (poświadczył formularze E -
101) w spornych okresach, to w niniejszym postępowaniu Sąd związany jest tą
decyzją i nie może kontrolować jej prawidłowości. Niezależnie więc od tego, czy
zainteresowany miał status pracownika delegowanego, czy taka kwalifikacja była
błędna, bez uchylenia, zmiany czy unieważnienia decyzji o podleganiu polskiemu
ustawodawstwu w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, jest ona dla Sądu wiążąca,
a w konsekwencji nie jest możliwe ustalanie, czy zainteresowany wykonywał pracę
za granicą w ramach podróży służbowej. Nie powinno bowiem budzić wątpliwości,
że potwierdzenie okoliczności wykonywania pracy za granicą na podstawie
czasowego oddelegowania wyklucza możliwość zakwalifikowania tej sytuacji jako
podróży służbowej. Wiążące ustalenie, że w stanie faktycznym sprawy mamy do
czynienia z pracownikiem zatrudnionym za granicą u polskiego pracodawcy, a nie z
pracownikiem odbywającym zagraniczną podróż służbową, nakazuje, według Sądu
odwoławczego przyjąć, że podstawę wymiaru składek na jego ubezpieczenia
5
emerytalne i rentowe stanowi, w myśl § 1 i § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia,
przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z
wyłączeniem części wynagrodzenia w wysokości równowartości diety
przysługującej z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy dzień
pobytu, określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania
należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub
samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód nie
może być niższy od kwoty przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19
ust. 1 ustawy systemowej. Nie było zatem żadnych podstaw do wyłączenia z
podstawy wymiaru składek kwot wypłacanych zainteresowanemu, a
zakwalifikowanych przez pracodawcę jako diety z tytułu podróży służbowej.
Zainteresowany nie odbywał bowiem podróży służbowej, a tym samym diety mu nie
przysługiwały, a zatem te należności wraz z wynagrodzeniem zasadniczym
powinny być poddane procedurze oskładkowania według zasad wynikających z § 2
ust. 1 pkt 16 rozporządzenia. Sąd drugiej instancji wywiódł, że pracodawcy, którzy
wypłacają swoim pracownikom wysokie wynagrodzenia mogą skorzystać z
dobrodziejstwa odliczenia od podstawy wymiaru takiej części wynagrodzenia, która
odpowiada pełnej diecie z tytułu podróży służbowej. Jeśli jednak suma
wynagrodzenia pracownika jest tak ustalona, że po odliczeniu części
wynagrodzenia w wysokości równowartości diety do składkowania pozostanie mniej
niż kwota przeciętnego wynagrodzenia, to pracodawca nie może odliczyć
równowartości całej diety, a jedynie taką jej część, aby do składkowania pozostała
kwota nie niższa niż przeciętne wynagrodzenie, o którym mowa w art. 19 ust. 1
ustawy systemowej. Sąd odwoławczy zwrócił uwagę, że co prawda skarżący
kwestionował sposób określenia wymiaru składek przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, jednak nie podniósł w tym zakresie konkretnych zarzutów.
W skardze kasacyjnej odwołująca się Spółka zarzuciła: I. naruszenie
przepisów postępowania mające wpływ na wynik sprawy, a to: 1) art. 378 § 1 k.p.c.,
przez nierozpoznanie zarzutów naruszenia art. 775
§ 1 w związku z art. 29 § 1 pkt
2 k.p. w zakresie odmowy uznania przez Sąd pierwszej instancji wyjazdów
pracowniczych zainteresowanego jako wykonywanych w ramach podróży
6
służbowej i jednocześnie niezasadne uznanie tych zarzutów przez Sąd Apelacyjny
jako niemających znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy z uwagi na
wydanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych deklaratywnej decyzji
poświadczenia formularza E - 101; 2) art. 217 § 1 k.p.c. i art. 227 w związku z
art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 278 k.p.c., przez niezasadne
zaakceptowanie postanowień Sądu pierwszej instancji, oddalających wnioski
dowodowe odwołującej się spółki o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z
protokołów Państwowej Inspekcji Pracy oraz z przesłuchania sporządzających je
inspektorów tej Inspekcji na okoliczność przestrzegania przez Spółkę przepisów
prawa pracy, a w szczególności prawidłowego stosowania instytucji wyjazdu
służbowego oraz dowodu z opinii biegłego w przedmiocie ustalenia, ile powinna
wynosić suma należnych składek i jaka jest różnica pomiędzy tą sumą a kwotą
odprowadzoną przez odwołującą się na dzień wydania zaskarżonej decyzji,
podczas gdy dowody te dotyczyły okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy;
3) art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez brak odniesienia się w
uzasadnieniu wyroku do zarzutu odwołującej się naruszenia art. 775
§ 1 w związku
z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. ze szczegółowym rozważeniem przesłanek wyznaczających
zakres podróży służbowej, a jedynie wskazanie, że normy te nie mają w niniejszej
sprawie zastosowania z uwagi na wydanie poświadczenia ustawodawstwa
właściwego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, co nie spełnia rygorów
prawidłowego i pełnego umotywowania rozstrzygnięcia Sądu; II. naruszenie prawa
materialnego, tj.: 1) art. 775
§ 1 k.p., przez jego niezastosowanie wskutek
nieprawidłowej wykładni, a w szczególności przez: a) przyjęcie, że wydanie
poświadczenia formularza E - 101 przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych wyłącza
możliwość zastosowania instytucji wyjazdu służbowego, podczas gdy przesłanki
podróży służbowej nie pozostają w sprzeczności z poświadczeniem
ustawodawstwa właściwego w formie deklaratywnej decyzji Zakładu, b)
dokonywanie oceny wyjazdu pracowniczego zainteresowanego bez odniesienia się
do charakteru i zakresu działalności podejmowanej przez Spółkę i jej potrzeb w
zakresie dysponowania zasobem pracowniczym w ramach polecenia wyjazdu
służbowego, c) przyjęcie, że podróż służbowa winna charakteryzować się
incydentalnością, podczas gdy taka wykładnia nie znajduje oparcia w treści art. 775
7
§ 1 k.p., zarówno przy zastosowaniu wykładni językowej, jak i celowościowej; 2)
art. 60 w związku z art. 60 § 1 i 2 k.c., przez wyłożenie w sposób sprzeczny z tymi
przepisami treści zawieranych przez odwołującą się z zainteresowanym umów o
pracę w zakresie ustalonego miejsca wykonywania pracy; 3) § 2 ust. 1 pkt 16
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe,
będące konsekwencją nieprawidłowych wniosków wyciąganych z faktu związania
Sądu Apelacyjnego ostatecznymi decyzjami Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
poświadczenia formularza E - 101.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zasadnicze zarzuty skargi kasacyjnej odnoszą się do nieprawidłowego
uznania przez Sąd drugiej instancji, że poświadczenie przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych stosowania polskiego systemu ubezpieczeń społecznych na
formularzu E - 101 wyklucza możliwość stwierdzenia, iż pracownik, którego dotyczy
to potwierdzenie, przebywa w zagranicznej podróży służbowej. Kwestia ta
stanowiła już przedmiot wypowiedzi Sądu Najwyższego. Mianowicie w wyroku z
dnia 14 listopada 2013 r., II UK 204/13 (OSNP 2014 nr 8, poz. 121), zapadłym w
wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej tej samej skarżącej w sprawie o zbieżnym
stanie faktycznym i prawnym i przy identycznie sformułowanych podstawach
kasacyjnych, zajął on stanowisko, że potwierdzenie okoliczności wykonywania
pracy za granicą na podstawie czasowego oddelegowania wyklucza możliwość
zakwalifikowania tej sytuacji jako podróży służbowej. W rezultacie, pracownik
skierowany do wykonywania pracy na terytorium innego państwa członkowskiego
Unii Europejskiej w rozumieniu art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia Rady (EWG) Nr
1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów
zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących
działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się
8
we Wspólnocie (Dz.U. UE Polskie wydanie specjalne Rozdział 05, Tom 01, s. 35 ze
zm.) nie przebywa w zagranicznej podróży służbowej (art. 775
§ 1 k.p.).
W motywach tego wyroku Sąd Najwyższy wywiódł, że „zasada ustalania
wysokości składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe i chorobowe
polega na odniesieniu się do wysokości bazowej, którą - zgodnie z art. 18 ustawy
systemowej - stanowi przychód zdefiniowany w art. 4 pkt 9 ustawy jako przychody
w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Stosownie do
art. 10 ust. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób
fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 361 ze zm.), przychód, którego
źródłem jest stosunek pracy, obejmuje - jak stanowi art. 12 ust. 1 tej ustawy -
wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze
lub ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a
w szczególności wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny
nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany
urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry
ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również
wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych.
Podstawy wymiaru składek nie stanowią pewne rodzaje przychodów, które - na
podstawie upoważnienia z art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych -
określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw zaopatrzenia
społecznego. Wydane na podstawie tej delegacji rozporządzenie Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe wyłącza w § 2
ust. 1 pkt 15 z podstawy wymiaru składek przychody w postaci diet i innych
należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do wysokości określonej w
przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz
poza granicami kraju, a w § 2 ust. 1 pkt 16 część wynagrodzenia pracowników
zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców w wysokości równowartości
diety przysługującej z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy
dzień pobytu, określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków
9
ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej
lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód tych
osób stanowiący podstawę wymiaru składek nie może być niższy od kwoty
przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Wyraźnie zróżnicowany i odmiennie uregulowany jest
więc obowiązek składkowy odnośnie do dwu grup pracowników wykonujących
pracę poza umówionym miejscem świadczenia pracy. Rozróżnienie to jest istotne,
gdyż wskazane wypłaty pokrywają inne potrzeby pracowników odbywających
podroż służbową, a inne pracowników zatrudnionych za granicą w polskich
zakładach pracy. W związku z tym w § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia ujęte są diety
i inne należności z tytułu podróży służbowej, a w § 2 ust. 1 pkt 16 tylko część
wynagrodzenia, która ma odpowiadać równowartości diety przysługującej z tytułu
podróży służbowej poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu.
Przyporządkowanie stanów faktycznych pod wskazane przepisy następuje nie tylko
ze względu na miejsce wykonywania pracy, lecz przede wszystkim ze względu na
rodzaj, czas trwania i charakter wykonywanych czynności. Tylko wtedy odliczenie z
podstawy wymiaru składek dokonywane jest według § 2 ust. 1 pkt 15
rozporządzenia, gdy delegowanie pracownika ma cechy podróży służbowej, tzn.
zjawiska wśród obowiązków pracownika niecodziennego, okazjonalnego, w ramach
pracowniczych powinności niezwyczajnego i nietypowego, stanowiącego pewien
wyłom w zwykłym świadczeniu pracy. Pracę w ramach delegacji (podróży
służbowej) wyróżnia sporadyczność i przemijający czas trwania wysłania oraz
wykonywanie konkretnie określonego zadania (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 3 grudnia 2009 r., II PK 138/09, Monitor Prawa Pracy 2010 nr 6, s. 312, z dnia
9 lutego 2010 r., I PK 57/09, OSNP 2011 nr 15–16, poz. 200, z dnia 3 kwietnia
2001 r., I PKN 765/00, OSNP 2003 nr 1, poz. 17 i z dnia 22 lutego 2008 r., I PK
208/07, OSNP 2009 nr 11–12, poz. 134). Ze względu na przedmiot podroży
służbowej istotne jest to, że pracownik ma wykonać czynności pracownicze
wyznaczone do zrealizowania w poleceniu pracodawcy, które nie powinny należeć
do zwykłych, umówionych czynności pracowniczych (por. uchwałę siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, OSNP 2009 nr 13–14,
10
poz. 166, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1998 r., III ZP 20/97,
OSNAPiUS 1998 nr 21, poz. 619, z dnia 15 sierpnia 1980 r., I PZP 23/80, OSNCP
1981 nr 2–3, poz. 26 oraz wyroki z dnia 4 marca 2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010
nr 19–20, poz. 233, z dnia 4 lipca 1978 r., I PR 45/78, OSNCP 1979 nr 1, poz. 16 z
glosą A. Kijowskiego, Nowe Prawo 1979 nr 11, s. 162, z dnia z 16 września 2009 r.,
I UK 105/09, OSNP 2011 nr 9–10, poz. 131 oraz z dnia 20 lutego 2007 r., II PK
165/06, OSNP 2008 nr 7–8, poz. 97). Wykonywanie podróży służbowej wyróżnia
się wśród czynności pracowniczych także ze względu na to, że podstawą odbycia
podróży służbowej jest polecenie wykonania konkretnego zadania (polecenie
służbowe). O wysłaniu w podróż służbową decyduje polecenie służbowe udania się
poza określone w umowie o pracę miejsce wykonywania pracy (por. art. 29 § 1 pkt
2 k.p.). W wyroku z dnia 8 listopada 2012 r., II UK 87/12 (LEX nr 1341675) Sąd
Najwyższy stwierdził, że o podróży służbowej można mówić jedynie w wypadku
delegowania narzuconego pracownikowi, wobec czego zawarcie porozumienia co
do wykonywania określonej pracy w ramach delegowania prowadzi do okresowej
zmiany ustalonego w umowie miejsca pracy (por. także wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 20 lutego 2007 r., II PK 165/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 97, z dnia 4 marca
2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010 nr 19-20, poz. 233, z dnia 11 stycznia 2013 r.,
II UK 157/12, niepublikowany). Gdy delegowanie dotyczy stałej pracy za granicą na
rzecz swego pracodawcy, wysłanie (delegowanie) pracownika na obszar innego
państwa Unii należy traktować jako odrębną instytucję prawną określoną w czasie
objętym sporem w art. 14 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14
czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do
pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie,
współcześnie wyłożoną w decyzji Komisji Administracyjnej ds. Koordynacji
Systemów Zabezpieczenia Społecznego, Nr A2 z dnia 12 czerwca 2009 r.,
dotyczącej wykładni art. 12 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)
nr 883/2004 w sprawie ustawodawstwa mającego zastosowanie do pracowników
delegowanych i osób wykonujących pracę na własny rachunek, tymczasowo
pracujących poza państwem właściwym (Dz.Urz.UE C 106/5 z 24.4.2010) - por. też
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2013 r., II UK 111/13 (LEX nr
1393796) oraz z dnia 30 października 2013 r., II UK 112/13 (LEX nr 1403878).”
11
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela zaprezentowane stanowisko,
jak również wyrażoną w przytoczonym wyroku ocenę, że „z wiążących Sąd
Najwyższy ustaleń wynika, iż właśnie na podstawie tych przepisów rozpoznano
wniosek odwołującego się o stwierdzenie w okresach wskazanych w decyzjach
organu ubezpieczeń społecznych podlegania zainteresowanego polskiemu
ubezpieczeniu społecznemu jako obywatelowi polskiemu zatrudnionemu za granicą,
wysłanemu przez polskiego pracodawcę w ramach istniejącej umowy o pracę.
Trafne jest więc stanowisko Sądu Apelacyjnego, że wydanie poświadczeń na
formularzach E - 101 wyklucza uznanie, że zainteresowany we wskazanych w nich
okresach przebywał w podróżach służbowych, a tym samym zarzuty skargi
kasacyjnej w tym zakresie są nieuzasadnione. Dotyczy to również zarzutu
naruszenia przepisów prawa procesowego, tj. art. 217 § 1 k.p.c., art. 227 w związku
z art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 278 k.p.c., przez zaakceptowanie tych
postanowień Sądu Okręgowego, którymi oddalono wnioski dowodowe skarżącej o
dopuszczenie dowodu z protokołów Państwowej Inspekcji Pracy i z przesłuchania
sporządzających je inspektorów. W odniesieniu do decyzji administracyjnych
pewność prawa wymaga, aby dopuszczalność weryfikacji mocy obowiązującej
decyzji została ograniczona pod względem szczegółowych przesłanek oraz czasu
ich stosowania. Jednostka będąca adresatem ostatecznych rozstrzygnięć
administracyjnych ma więc prawo oczekiwać, że jej sytuacja prawna ukształtowana
w sposób autorytatywny i wiążący przez organy państwa prawa nie będzie w
sposób dowolny i nieprzewidywalny zmieniana przez ten sam organ, a granice
czasowe i treściowe władczej ingerencji w tę sytuację będą w sposób jasny i
precyzyjny wyznaczone (por. np. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego
2012 r., K 5/11, OTK-A 2012 nr 2, poz. 16). W tym zakresie istotne jest też to, że
organ administracji publicznej jest związany wydaną przez siebie decyzją
administracyjną (art. 110 k.p.a.). Przepis ten nie daje natomiast podstawy do
konstruowania zasady związania organu administracji publicznej decyzją wydaną
przez inny organ administracji publicznej, czy też konieczności uwzględniania
interpretacji przepisów prawa dokonanej przez inny organ administracji publicznej i
dla innych celów. Zasadnie zatem Sąd drugiej instancji stwierdził, że przedmiotem
tych dowodów nie miały być okoliczności mające istotne znaczenie dla
12
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Tak bowiem należy ocenić stanowisko
Państwowej Inspekcji Pracy o przestrzeganiu lub nie przez skarżącą przepisów
prawa pracy dla innych celów niż prawidłowość odprowadzania przez spółkę
składek na ubezpieczenia społeczne.
Za trafne natomiast uznać należy zarzuty skarżącej odnoszące się do
naruszenia zarówno przepisów postępowania, jak i prawa materialnego, tj. § 2
ust. 1 pkt 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, w zakresie
dotyczącym wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne
zainteresowanego.
Z ustaleń poczynionych w niniejszej sprawie wynika bowiem, że organ
ubezpieczeń społecznych przyjął, że podstawę składek na ubezpieczenia
społeczne zainteresowanego w każdym miesiącu powinna stanowić kwota nie
niższa niż kwota prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce
narodowej, o której mowa w art. 19 ustawy systemowej, co zostało zaakceptowane
zarówno przez Sąd Okręgowy, jak i Apelacyjny. W podstawie faktycznej brakuje
jednak stwierdzenia, czy rzeczywiście wypłacone zainteresowanemu
wynagrodzenie w każdym miesiącu pracy za granicą było wyższe niż przeciętne,
choć ma to podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia o prawidłowości
zastosowanego przez ZUS mechanizmu wyliczania podstawy wymiaru składek w
spornych okresach.
Jak już powiedziano, stosownie do treści art. 18 ust. 1 ustawy systemowej,
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych
będących pracownikami stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 ustawy, co
oznacza przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Przepis art. 12 ust. 1
ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych za przychody ze stosunku
pracy uznaje zaś wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną
świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania
tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenie zasadnicze,
wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody,
ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego,
czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne
13
ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub
świadczeń częściowo odpłatnych. Innymi słowy, podstawą wymiaru składek są
(fizycznie) otrzymane - wypłacone środki pieniężne, albo też takie środki
postawione do dyspozycji pracownika (a więc środki pieniężne wypłacone, ale z
przyczyn leżących po stronie pracownika niepobrane przez niego, a więc należność
przekazana do dyspozycji pracownika jako prawnie mu przysługująca). Przychód z
tytułu wynagrodzenia za pracę - zgodnie z ogólnymi zasadami określonymi w
art. 11 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym - powstaje z chwilą jego otrzymania
lub postawienia do dyspozycji. Płatnik składek jest obowiązany według zasad
wynikających z przepisów ustawy obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych,
rozliczać oraz opłacać należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy (por. art. 46
ust. 1 ustawy systemowej). Podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe pracowników jest więc faktycznie wypłacone im w danym
miesiącu kalendarzowym wynagrodzenie (por. uchwałę składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 10 września 2009 r., I UZP 5/09, OSNP 2010 nr 5-6,
poz. 71), pomniejszone o te należności (kwoty), które nie stanowią podstawy
wymiaru składek w myśl przepisów rozporządzenia.
Przepis art. 21 ustawy systemowej upoważnił ministra do określenia w
drodze rozporządzenia szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek,
z uwzględnieniem ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 (ograniczenie
wysokości rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i
rentowe), oraz wyłączenia z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów
przychodów. Formalnie rzecz biorąc, § 2 ust. 1 rozporządzenia jest wykonaniem tej
części treści przepisu upoważniającego, który upoważnia do wyłączenia z
podstawy wymiaru składek „niektórych rodzajów przychodów”, a zatem zawiera tu
upoważnienie do doprecyzowania regulacji ustawowej na płaszczyźnie
przedmiotowej, przez obniżenie podstawy wymiaru składek o niektóre rodzaje
przychodów ze stosunku pracy. Inaczej rzecz ujmując, minister został upoważniony
do modyfikacji w drodze rozporządzenia podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne tylko w jednym kierunku, tj. przez jej obniżenie o niektóre
uzyskiwane przez pracowników należności. Nie ma więc żadnych możliwości
stwierdzenia, że zastosowanie § 2 ust. 1 rozporządzenia mogłoby prowadzić do
14
takiej modyfikacji podstawy wymiaru składek, że byłaby ona wyższa niż
przewidziana ustawą systemową. Skoro zatem z § 2 ust. 1 pkt 16 in principio
rozporządzenia wynika, że podstawy wymiaru składek nie stanowi przychód
stanowiący część wynagrodzenia pracowników zatrudnionych za granicą u polskich
pracodawców, odpowiadający równowartości diety przysługującej z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu, to znaczy, że o taką kwotę
podlega obniżeniu podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.
Zastrzeżenie zawarte w § 2 ust. 1 pkt 16 in fine rozporządzenia, że tak ustalony
miesięczny przychód tych osób nie może być niższy od kwoty przeciętnego
wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy systemowej, oznacza zatem,
że jeżeli faktycznie wypłacone pracownikowi w danym miesiącu kalendarzowym
wynagrodzenie jest wyższe niż przeciętne, to zastosowanie wyłączenia
przewidzianego w części wstępnej § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia nie może
doprowadzić do obniżenia podstawy wymiaru składek do kwoty niższej niż
przeciętne wynagrodzenie. W takiej sytuacji ulga w opłacaniu składek na
ubezpieczenia społeczne będzie zatem niższa niż wynikająca z działania
mechanizmu przewidzianego w § 2 ust. 1 pkt 16 in principio rozporządzenia, ale
nadal podstawa wymiaru składek będzie obniżona w stosunku do przewidzianej
ustawą systemową. Kwota przeciętnego wynagrodzenia, o której mowa w § 2 ust. 1
pkt 16 in fine rozporządzenia, nie więc jest progiem, od jakiego podstawa wymiaru
składek nie może być niższa, jeżeli rzeczywisty przychód pracownika jest od tej
kwoty niższy. Jest progiem mającym zastosowanie, gdy faktycznie wypłacone
wynagrodzenie jest wyższe niż przeciętne, a zastosowanie odliczeń przewidzianych
przepisem spowodowałoby obniżenie podstawy wymiaru składek poniżej tego
progu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2013 r., II UK 78/13
OSNP 2014 nr 8, poz. 120) i z dnia 10 października 2013 r., II UK 104/13, LEX nr
1380937).
Jeżeli zatem organ ubezpieczeń społecznych określał przeciętne
wynagrodzenie jako kwotę podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe zainteresowanego także w tych miesiącach, w których
faktycznie osiągnięte przez niego wynagrodzenie było niższe niż przeciętne, to
zaakceptowanie decyzji w tym zakresie przez Sąd Apelacyjny należałoby uznać za
15
oczywiście nietrafne, bo prowadząc do podwyższenia podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenia społeczne w stosunku do przewidzianej ustawą systemową,
wychodziłoby nie tylko poza upoważnienie ustawowe (do określenia wyłączenia z
podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów), ale i poza treść § 2
ust. 1 rozporządzenia, który zawiera wyliczenie składników niestanowiących
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, czyli obniżających tę
podstawę, nie zaś prowadzących do ustalenia tej podstawy w wymiarze wyższym
niż przychód rzeczywiście uzyskany przez pracownika. W tym jednak zakresie
wyrok nie poddaje się kontroli kasacyjnej z uwagi na brak ustaleń dotyczących
zastosowanej przez ZUS zasady wyliczania podstawy wymiaru składek, a także
faktycznie osiągniętego przez zainteresowanego wynagrodzenia w poszczególnych
miesiącach oraz wyraźnie sprecyzowanego stanowiska Sądu drugiej instancji w
przedmiocie zaprezentowanego przez organ ubezpieczeń społecznych
mechanizmu obliczania podstawy wymiaru składek w spornych okresach, czyniąc
zarzuty skargi kasacyjnej w tym zakresie usprawiedliwionymi.”
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 i odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.