Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 145/14
POSTANOWIENIE
Dnia 30 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. P.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Starosty K.
o założenie księgi wieczystej i wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 6 września 2013 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa 120 zł (sto dwadzieścia złotych) tytułem kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawca W. P. wniósł o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości
niezabudowanej składającej się z działki nr 489/1 o pow. 0,28 ha położonej w M.,
gmina L., i wpis własności na swoją rzecz. Powołał się na akt własności ziemi nr […]
z dnia 7 czerwca 1976 r., wydany na podstawie art. 1, 5 i 12 ustawy z dnia 26
października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27,
poz. 250 ze zm.). Akt ten miał zaginąć, wobec czego wnioskodawca przedstawił
jego kserokopię, a ponadto dołączył do wniosku wypis z rejestru gruntów wraz z
wyrysem. Sąd Rejonowy, po rozpoznaniu sprawy na skutek skargi wnioskodawcy
na orzeczenie referendarza sądowego, postanowieniem z dnia 26 marca 2013 r.
wniosek oddalił.
Apelację wnioskodawcy od powyższego postanowienia Sąd Okręgowy w K.
oddalił postanowieniem z dnia 6 września 2013 r. Sąd przyjął, że art. 6268
§ 2 k.p.c.
ma zastosowanie do założenia księgi wieczystej, gdyż to następuje z chwilą
dokonania pierwszego wpisu (art. 6268
§ 10 k.p.c.), jednak zgodził się z tezą, że w
postępowaniu o założenie księgi wieczystej kognicja sądu ulega poszerzeniu.
Niemniej odrzucił zarzut apelacji, że sąd pierwszej instancji miał naruszyć § 20 ust.
2 i § 24 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w
sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz.
1122 ze zm.; dalej jako rozporządzenie z 2001 r.). Wprawdzie § 20 ust. 2
rozporządzenia z 2001 r. pozwala - w razie zaginięcia lub zniszczenia dokumentu
stwierdzającego nabycie własności - na powołanie innych dowodów na
stwierdzenie nabycia własności nieruchomości i wnioskodawca takie dowody
powołał. Przywołany przepis nie zmienia jednak tego, że podstawę wpisu, także
przy zakładaniu księgi wieczystej, stanowią dokumenty wskazane w art. 31-34
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U
z 2013 r., poz. 707 ze zm., dalej jako u.k.w.h.). Innymi dowodami można
wykazywać tylko istnienie dokumentu będącego dowodem prawa własności
wnioskodawcy i jego treść. W sprawie podstawę wpisu miał stanowić dokument
będący „innym środkiem dowodowym”, służącym obok innych wskazanych
dokumentów do wykazania istnienia dokumentu stwierdzającego nabycie prawa
3
własności przez wnioskodawcę. Była nim kserokopia aktu własności ziemi.
Dokument ten nie odpowiada jednak warunkom określonym w art. 31 u.k.w.h.
Uzasadniało to oddalenie wniosku. Nie było potrzeby dopuszczenia powołanych
przez wnioskodawcę dowodów w celu wykazania faktu istnienia i treści tego aktu, a
także zarządzenia obwieszenia zgodnie z § 24 rozporządzenia z 2001 r., gdyż
istniała przeszkoda do wpisu w postaci braku dokumentu mogącego być podstawą
wpisu zgodnie z art. 31 ust. 1 u.k.w.h. Niepoświadczona za zgodność z oryginałem
kserokopia pierwszej strony aktu własności ziemi bez klauzuli prawomocności nie
jest podstawą wpisu nawet, gdyby w postępowaniu dowodowym, w tym przez
obwieszczenie publiczne, potwierdzone zostało prawo wnioskodawcy do
nieruchomości. Dowodu własności nie mogą także stanowić dokumenty geodezyjne,
gdyż są one jedynie podstawą do oznaczenia nieruchomości w dziale I-O księgi
wieczystej. Z kolei § 24 rozporządzenia z 2001 r. stosuje się, gdy przedstawione
dokumenty nie wykazują w sposób dostateczny prawa własności, lecz jedynie
uprawdopodabniają w wysokim stopniu to prawo, ale istnieje podstawa do wpisu
odpowiadająca warunkom formalnym. Według Sądu Okręgowego nieprawomocny
akt własności ziemi w postaci kserokopii nie ma formy dokumentu, który zgodnie z
art. 31 ust. 1 u.k.w.h. może stanowić podstawę wpisu.
W skardze kasacyjnej na postanowienie Sądu Apelacyjnego z dnia
6 września 2013 r. wnioskodawca zarzucił naruszenie przepisów postępowania,
tj. § 20 ust. 2 rozporządzenia z 2001 r. w zw. z art. 6268
§ 2 k.p.c. i art. 31 ust. 1
u.k.w.h., § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. w zw. z art. 6268
§ 2 k.p.c. i art. 31
ust. 1 u.k.w.h. oraz § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r.
Na tej podstawie wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia z dnia
6 września 2013 r. i poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego z dnia
26 marca 2013 r. i o przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Decydujące znaczenie w sprawie ma relacja między art. 6268
§ 2 k.p.c. i art.
31 u.k.w.h. oraz § 20 ust. 2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. w postępowaniu
wieczystoksięgowym zmierzającym do założenia księgi wieczystej przez dokonanie
pierwszego wpisu. Problem wiąże się ze zmianami wynikającymi z ustawy z dnia
11 maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy -
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych oraz ustawy - Praw o notariacie (Dz. U. Nr 63, poz. 635, dalej jako
ustawa z dnia 11 maja 2001 r.), która weszła w życie 23 września 2001 r.
Jedną z tych zmian była likwidacja odrębnego postępowania o założenie
księgi wieczystej. Przed dniem 23 września 2001 r. zakładanie ksiąg wieczystych
było uregulowane w art. 59-64 u.k.w.h. Przepis art. 64 u.k.w.h. upoważniał Ministra
Sprawiedliwości do określenia w rozporządzeniu szczegółowego trybu
postępowania o założenie księgi wieczystej. W obowiązującym przed dniem
23 września 2001 r. rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca
1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece
(Dz. U. Nr 29, poz. 128 ze zm., dalej jako rozporządzenie z 1992 r.) postępowanie
to regulowały §§ 48 - 63. Przepisy § 49 ust. 1 zd. 2 i § 54 ust. 1 rozporządzenia
z 1992 r. zawierały postanowienia będące odpowiednikami § 20 ust. 2 i § 24 ust. 1
rozporządzenia z 2001 r. W postępowaniu o założenie ksiąg wieczystych
obowiązywały uproszczenia dowodowe w stosunku do reguł przyjętych
w postępowaniu wieczystoksięgowym. Rozszerzona była również kognicja sądu
wieczysto-księgowego. Służyło to ułatwieniu zakładania ksiąg wieczystych.
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. likwidując odrębne postępowanie o założenie
księgi wieczystej zmierzała do ujednolicenia tego postępowania z pozostałymi
postępowaniami o wpis do księgi wieczystej, co miało służyć uproszczeniu
procedury wieczystoksięgowej (por. uzasadnienie projektu ustawy, druk sejmowy
nr 1680, III kadencja Sejmu). Wyrazem tego było nie tylko uchylenie
dotychczasowych art. 59-64 u.k.w.h., ale także zawarcie w projekcie ustawy
przepisu art. 6268
§ 4 k.p.c., którego dosłownym powtórzeniem jest art. 6268
§ 10
k.p.c., stanowiący, iż założenie księgi wieczystej następuje z chwilą dokonania
pierwszego wpisu.
5
Mimo zmiany wprowadzonej w rozważanym zakresie ustawą z dnia 11 maja
2001 r. w wydanym w nowym stanie prawnym rozporządzeniu z 2001 r. została
wprowadzona - w rozdziale 2, pod tytułem „Sposób prowadzenia księgi wieczystej”
- część postanowień zawartych dotąd w §§ 48-63 rozporządzenia z 1992 r., w tym
§ 20 ust. 2 i § 24 ust. 1. W chwili wydawania rozporządzenia z 2001 r. jego
podstawą były art. 24 ust. 3 u.k.w.h., upoważniający Ministra Sprawiedliwości do
określenia zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych dla lokali stanowiących
odrębne nieruchomości i dla nieruchomości, w których dokonano wyodrębnienia,
art. 36 ust. 2 u.k.s.w., zawierający upoważnienie Ministra Sprawiedliwości do
określenia wzoru zawiadomienia, o którym mowa w art. 36 ust. 1 u.k.w.h., art. 58
ust. 1 pkt 2 i 3 i ust. 2 i 3 u.k.w.h., upoważniające Ministra Sprawiedliwości do
określenia czynności, które przy prowadzeniu i przechowywaniu ksiąg wieczystych
mogą spełniać samodzielnie pracownicy sądowi, określenia szczegółowego
sposobu prowadzenia ksiąg wieczystych, wzorów ksiąg wieczystych oraz
szczegółowej treści i sposobu dokonywania wpisów w księgach wieczystych
i określenia sposobu wykorzystywania programu informatycznego dla celów
prowadzenia ksiąg wieczystych, i nakazujące mu brać pod uwagę zasady
sprawności, racjonalności i szybkiego działania sądu, oraz art. 125 ust. 1 u.k.w.h.,
upoważniający Ministra Sprawiedliwości do określenia szczegółowych zasad
prowadzenia ksiąg wieczystych założonych po dniu wejścia w życie dekretu z dnia
11 października 1946 r. - Prawo o księgach wieczystych (Dz. U. Nr 57, poz. 320
ze zm.). W wyniku późniejszych zmian normatywnych część z tych delegacji
została uchylona. Warto ponadto zauważyć, że w rozporządzeniu Ministra
Sprawiedliwości z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie zakładania i prowadzenia
ksiąg wieczystych w systemie informatycznym (Dz. U. z 2013 r., poz. 1411 ze zm.),
wydanym na podstawie art. 251
u.k.w.h., upoważniającym Ministra do określenia
sposobu zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym,
przy uwzględnieniu struktury księgi wieczystej określonej w art. 25 u.k.w.h.,
znalazły się § 104 ust. 2 i § 108 ust. 1, będące odpowiednikami przepisów § 20
ust. 2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r.
Po zmianach wynikających z ustawy z dnia 11 maja 2001 r. oraz pod
rządami § 20 ust. 2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. powstała sytuacja,
6
w której z jednej strony art. 6268
§ 2 k.p.c. stanowi, że rozpoznając wniosek
o wpis sąd bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku
dokumentów i treść księgi wieczystej, zaś z drugiej strony § 20 ust. 2
rozporządzenia z 2001 r. przewiduje - w wypadku założenia księgi wieczystej -
że, jeżeli dokument stwierdzający nabycie własności zaginął lub uległ zniszczeniu,
a wnioskodawca nie ma urzędowo poświadczonego odpisu tego dokumentu,
powinien powołać inne dowody na stwierdzenie nabycia własności nieruchomości
określonej we wniosku, a § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. - że zarządzenie
obwieszczenia publicznego wchodzi w rachubę w razie, gdy prawo własności
nieruchomości tego, kto ma być wpisany, nie zostało dostatecznie wykazane.
Na tle przywołanych uregulowań w judykaturze Sądu Najwyższego wyrażano
zarówno zapatrywanie, że w sprawie o założenie księgi wieczystej nie obowiązują
ograniczenia dowodowe przewidziane w art. 6268
§ 2 k.p.c. (postanowienia z dnia
28 stycznia 2010 r., I CSK 222/09, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 93; z dnia
20 czerwca 2012 r., I CSK 220/12, OSNC-ZD 2013, nr B, poz. 41; z dnia
11 kwietnia 2013 r., II CSK 447/12, nie publ.; z dnia 15 stycznia 2014 r., I CSK
204/13, nie publ.), jak i stanowisko, że przepis ten ma zastosowanie również
w postępowaniu o założenie księgi wieczystej (postanowienie z dnia 16 listopada
2011 r., II CSK 538/10, nie publ.). Między tymi skrajnymi tezami lokują się
wypowiedzi, w których Sąd Najwyższy uznawał, że w sprawach o założenie księgi
wieczystej właściwe są (także) przepisy § 20 ust. 2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia
z 2001 r. (por. postanowienia z dnia 19 marca 2009 r., IV CSK 311/08, nie publ.;
z dnia 9 września 2009 r., V CSK 8/09, nie publ.). Na gruncie sytuacji, w której
podstawą wpisu skutkującego założeniem księgi wieczystej jest przepis prawa,
wobec czego nie ma dokumentu, który stwierdzałby nabycie własności
nieruchomości, wyrażono pogląd, że sąd wieczystoksięgowy musi rozpoznać
wniosek o wpis bez ograniczenia wynikającego z art. 6268
§ 2 k.p.c., gdy nie
jest możliwe - poza postępowaniem wieczystoksięgowym - rozpoznanie sprawy
w innym postępowaniu, pozwalającym na ustalenie własności nieruchomości
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2013 r., III CZP 29/13, OSNC
2014, nr 1, poz. 5).
7
Sąd Najwyższy w niniejszym składzie wyraża pogląd, że przepis art. 6268
§ 2 k.p.c. stosuje się także wtedy, gdy postępowanie wieczystoksięgowe zmierza
do założenia księgi wieczystej przez dokonanie pierwszego wpisu (art. 6268
§ 10
k.p.c.). Wobec rezygnacji przez ustawodawcę z odrębnego postępowania
o założenie księgi wieczystej i przyjęcia jednolitego modelu postępowania
wieczystoksięgowego, które poddane zostało uniwersalnej regulacji, brak
w obecnym stanie prawnym podstaw do szczególnego traktowania w ramach
takiego postępowania wypadku, w którym chodzi o założenie księgi wieczystej.
Założenie księgi wieczystej następuje z chwilą dokonania pierwszego wpisu,
w związku z czym postępowanie, które zmierza do dokonania takiego wpisu,
jest postępowaniem wieczystoksięgowym analogicznym jak postępowanie
o dokonanie kolejnego wpisu w już istniejącej księdze wieczystej.
Sąd wieczystoksięgowy, który rozpatruje wniosek o dokonanie pierwszego wpisu
(o założenie księgi wieczystej), ma taki zakres kognicji, jaki wynika z art. 6268
§ 2
k.p.c., w związku z czym bada wyłącznie treść i formę wniosku i dołączonych do
wniosku dokumentów; w braku księgi wieczystej z oczywistych względów
nie wchodzi tylko w rachubę badanie jej treści. Stosowanie przepisu art. 6268
§ 2
k.p.c. oznacza, że w wypadku, gdy podstawę wpisu ma stanowić dokument, musi
on zostać załączony do wniosku w odpowiedniej formie (por. przede wszystkim art.
31-34 u.k.w.h.; zob. w związku z tym postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
16 listopada 2011 r., II CSK 538/10, nie publ.). Nie jest możliwe - w świetle art.
6268
§ 2 k.p.c. - zastąpienie dokumentu, który ma być podstawą wpisu, żadnym
innym środkiem dowodowym, wykazywanie treści tego dokumentu za pomocą
innych środków dowodowych, jak również ustalanie prawa własności
nieruchomości lub jej stanu prawnego w innym zakresie w inny sposób,
w szczególności w drodze obwieszczenia.
Przepisy § 20 ust. 2 oraz § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. przewidują
szerszy zakres kognicji sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym zmierzającym
do założenia księgi wieczystej niż zakres wynikający z art. 6268
§ 2 k.p.c.
Modyfikują one ograniczenia dowodowe przewidziane (także) dla tego
postępowania wynikające z art. 6268
§ 2 k.p.c. Upoważnienie zawarte w przepisach
u.k.w.h., na podstawie których wydano rozporządzenie z 2001 r., nie umocowuje
8
jednak do regulowania kwestii z zakresu postępowania wieczystoksięgowego
zmierzającego do założenia księgi wieczystej, w tym kwestii środków dowodowych
w tym postępowaniu. Kwestie te nie są objęte upoważnieniem do określenia
szczegółowego sposobu prowadzenia ksiąg wieczystych, wzorów ksiąg
wieczystych i szczegółowej treści i sposobu dokonywania wpisów w księgach
wieczystych (por. art. 58 ust. 1 pkt 3 u.k.w.h., który w tym zakresie obowiązywał do
dnia 1 grudnia 2013 r.), gdyż należą tu zagadnienia – także w zakresie zakładania
ksiąg wieczystych – natury organizacyjnej i technicznej, a za takie nie można uznać
określania elementów postępowania dowodowego. Nie zmienia niczego w tym
względzie szersze upoważnienie zawarte w art. 24 ust. 3 u.k.w.h., gdyż odnosi się
ono tylko do pewnych szczególnych ksiąg wieczystych, a ponadto także to
upoważnienie należałoby uznać za niewystarczające do przyjęcia regulacji
zawartych w § 20 ust. 2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. Żadne z upoważnień
powołanych jako podstawa rozporządzenia z 2001 r. nie obejmuje - pomijając
okoliczność, czy byłoby to dopuszczalne – delegacji do modyfikowania w akcie
wykonawczym przepisów ustawowych, w tym art. 6268
§ 2 k.p.c. Dopełnieniem
tego obrazu jest okoliczność, że przepisy § 20 ust. 2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia
z 2001 r. za podstawę mają przepisy innej ustawy (u.k.w.h.) niż ta, której regulacje
modyfikują (k.p.c.). Przepisy § 20 ust. 2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 wydane
zostały zatem z przekroczeniem granic istniejących upoważnień do wydania aktów
wykonawczych.
Powyższe prowadzi do wniosku, przy uwzględnieniu art. 92 ust. 1 i art. 178
ust. 1 Konstytucji RP, że uzasadniona jest odmowa zastosowania przepisów § 20
ust. 2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. jako sprzecznych z art. 6268
§ 2 k.p.c.
i wydanych bez upoważnienia ustawowego. W niniejszej sprawie wniosek
powinien był być oceniany na podstawie art. 6268
§ 2 k.p.c. z pominięciem § 20 ust.
2 i § 24 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. W rezultacie wszystkie zarzuty dotyczące
naruszenia tych przepisów nie mogą odnieść skutku. Zaskarżone postanowienie
z dnia 6 września 2013 r. odpowiada prawu, ponieważ Sąd drugiej instancji
przyjmując, że załączona do wniosku kserokopia aktu własności ziemi nie może
być podstawą do wpisu, nie dopuścił - na podstawie § 20 ust. 2 rozporządzenia
z 2001 r. – innych dowodów dla wykazania istnienie tego aktu i jego treści, jak
9
również nie zarządził obwieszczenia, o którym mowa w § 24 ust. 1 rozporządzenia
z 2001 r. Poprzestał na dokumentach załączonych do wniosku i ich ocenie, uznając,
że nie stanowią one podstawy do wpisu, co odpowiada zastosowaniu (jedynie)
art. 6268
§ 2 k.p.c.
W zaistniałej sytuacji wnioskodawca nie jest jednak pozbawiony możliwości
wykazania swojego prawa własności nieruchomości objętej wnioskiem.
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego przyjmuje, że dopuszczalne jest
postępowanie o odtworzenie akt postępowania administracyjnego i decyzji
administracyjnej, która zakończyła takie postępowanie (por. wyroki z dnia
2 kwietnia 1998 r., IV SA 1438/96, nie publ., i z dnia 4 lutego 1999 r., IV SA 419/98,
nie publ.). W razie, gdy odtworzenie akt okaże się niemożliwe, należy przyjąć, że -
z uwagi na art. 728 k.p.c. oraz art. 4 zd. 2 i art. 5 ustawy z dnia 26 marca 1982 r.
o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu
własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 11, poz. 81 ze zm.) - wnioskodawca
będzie uprawniony do wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie nabycia własności
przedmiotowej nieruchomości do sądu. Prawomocne postanowienie sądu
stwierdzające takie nabycie stanowi podstawę do dokonania wpisu w księdze
wieczystej (por. art. 6 powołanej ustawy z dnia 26 marca 1982 r.).
Mając powyższe na względzie, na podstawie art. 39814
w zw. z art. 13 § 2,
art. 520 § 3 oraz art. 108 § 1 w zw. z art. 39821
, art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c.,
Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.