Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 225/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
SSA Bohdan Bieniek
w sprawie z wniosku Z. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: […]
o wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Decyzjami z dnia 25 czerwca 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
ustalił podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, Fundusz Pracy i
2
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych dla zainteresowanych […] - z
tytułu ich zatrudnienia na podstawie umowy o pracę u płatnika składek Z. K.,
prowadzącego działalność gospodarczą Przedsiębiorstwo […], z uwzględnieniem
kwot wypłaconych zainteresowanym wynagrodzeń określonych jako „diety”.
Wyrokiem z dnia 30 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy w B. zmienił decyzję
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 25 czerwca 2009 r. w ten sposób, że
ustalił, iż płatnik nie jest zobowiązany do uiszczenia składek na Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych z tytułu zatrudnienia B. Ś. na
podstawie umowy o pracę za okres od czerwca 1998 r. do grudnia 1998 r.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 października 2010 r. uchylił powyższy
wyrok i sprawę przekazał Sądowi pierwszej instancji celem rozpoznania istoty
sprawy, jaką jest podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okresy
wyszczególnione w decyzjach organu rentowego oraz rozważenia wniosku płatnika
o połączenie wszystkich spraw wszczętych jego odwołaniami do łącznego
prowadzenia i rozpoznania.
Po pozytywnym rozpoznaniu wniosku płatnika składek w powyższym
zakresie i ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 22
marca 2012 r. oddalił odwołania. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące
ustalenia.
Płatnik prowadzi działalność gospodarczą od 1998 r., w ramach której
dzierżawi barki od Żeglugi […]. W okresach objętych zaskarżonymi decyzjami
zainteresowani byli pracownikami płatnika, wykonując pracę na barce, którą pływali
do Niemiec, Belgii i Holandii. Polecenie wyjazdu oraz określenie trasy płatnik
przekazywał kapitanowi, a ten ostatni załodze. W czasie postojów zainteresowani
wykonywali konserwacje, naprawiali silniki i dbali o kondycję statków. Oprócz
wynagrodzenia za pracę otrzymywali świadczenia określane jako „diety”
przysługujące w podróży służbowej i rekompensujące koszty utrzymania. Od tych
należności płatnik nie odprowadzał składek na ubezpieczenia społeczne.
Przy takich ustaleniach i z powołaniem się na art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 13,
art. 18 ust. 1 i art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.; dalej
3
jako ustawa systemowa), § 1 i 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106
ze zm.), art. 81 ust. 1 i 6 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r.
Nr 164, poz. 1027 ze zm.) oraz art. 775
§ 1 k.p., Sąd Okręgowy podzielił
argumentację zawartą w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego dnia
19 listopada 2008 r., II PZP 11/08 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166), w której
stwierdzono, że kierowca transportu międzynarodowego odbywający podróże w
ramach wykonywania umówionej pracy i na określonym w umowie obszarze, jako
miejsce świadczenia pracy nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1
k.p. W motywach tej uchwały co do definicji „podróży służbowej” Sąd Najwyższy
wyjaśnił, że pracownicy mobilni są grupą osób pracujących w warunkach stałego
przemieszczania się (podróży). Podróż nie stanowi u nich zjawiska wyjątkowego
lecz jest normalnym wykonywaniem obowiązków pracowniczych. Sąd Okręgowy
stwierdził, że strony umów o pracę w dacie ich zawierania wiedziały, że do
obowiązków zainteresowanych będzie należało świadczenie pracy na barce w
Polsce i za granicą, gdyż byli pracownikami mobilnymi, a miejscem pracy takich
pracowników jest obszar, po którym poruszają się ze względu na rodzaj umówionej
pracy. Sąd pierwszej instancji uznał, że zgodnie z art. 29 § 1 k.p. o podróży
służbowej oraz przysługujących z tytułu jej odbywania należnościach (np. dietach)
decyduje to, iż określone zadanie w ramach świadczonej pracy wykonywane jest
przez pracownika poza miejscem ustalonym w umowie o pracę, jako stałe miejsce
jej wykonywania. Podróż służbowa stanowi nietrwałą zmianę miejsca pracy,
następującą na polecenie pracodawcy. Tymczasem faktycznym miejscem pracy
wszystkich zainteresowanych była barka, a zatem nie wykonywali oni pracy poza
miejscem ustalonym w umowach. Nadto podróże stanowiły istotę ich pracy, skoro
pracowali w warunkach stałego przemieszczania się, a podróż była normalnym
wykonywaniem ich obowiązków pracowniczych. W rezultacie zainteresowanym nie
przysługiwały diety wynikające z odbywanych podróży służbowych, gdyż takiego
charakteru nie miało wypłacone im świadczenie. Stanowiło ono wyłącznie składnik
wynagrodzenia, od którego płatnik powinien odprowadzić stosowne składki na
4
ubezpieczenia społeczne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych. Wreszcie, skoro należności z tytułu podróży służbowej
nie stanowią podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, to mają one
charakter marginalny w stosunku do wynagrodzenia osiąganego przez pracownika i
stanowią rzeczywistą rekompensatę zwiększonych wydatków ponoszonych w ciągu
krótkiego czasu trwania podróży służbowej. Jeżeli natomiast podróż służbowa stale
towarzyszy pracownikowi, to proporcje te się odwracają, gdyż - co miało miejsce w
niniejszej sprawie - należności z tytułu podróży służbowych przekraczają
wynagrodzenie zasadnicze (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z
dnia 13 maja 2008 r., II PZP 8/08).
Wyrokiem z dnia 18 grudnia 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację płatnika,
podzielając ustalenia i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy - odwołując się do poglądów prezentowanych w
judykaturze Sądu Najwyższego - stwierdził, że zainteresowani nie odbywali podróży
służbowych w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. Każdy z nich zatrudniony był bowiem na
stanowisku mechanika, kapitana, sternika lub bosmana i swoje „normalne”
obowiązki pracownicze wykonywał wyłącznie podczas kursów na barce. W ramach
przewozów towarów barką, nazywanych „podróżami służbowymi”, zainteresowani
nie podejmowali żadnych szczególnych lub incydentalnych czynności
pozostających poza zakresem zadań wynikających z zawartych umów o pracę, w
których jako miejsce wykonywania pracy została wskazana barka. Oznacza to, że
zainteresowani nie wykonywali pracy poza stałym miejscem wskazanym
(ustalonym) w umowie, a podróże stanowiły istotę ich pracy, tj. były normalnym
wykonywaniem powierzonych obowiązków pracowniczych. Skoro tak, to w sprawie
nie mogło być mowy o dietach wynikających z odbywanych przez pracowników
zagranicznych podróży służbowych. Sporne „diety” stanowiły de facto
tzw. „normalne” wynagrodzenie, od którego powinny zostać odprowadzone
stosowne składki.
W skardze kasacyjnej płatnik zarzucił: I. naruszenie prawa materialnego, tj.:
1) § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18
grudnia 1998 r. „w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne”, przez jego niezastosowanie i niewyłączenie
5
wypłaconych pracownikom diet z tytułu zagranicznych podróży służbowych z
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne; 2) § 2 ust. 1 pkt 15
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie emerytalne i rentowe w związku z art. 775
k.p., przez jego wadliwą
wykładnię prowadzącą do wniosku, że diety wypłacone zatrudnionym pracownikom
z tytułu podróży służbowych stanowią podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne; II. naruszenie przepisów prawa procesowego mające wpływ na
rozstrzygnięcie, a to art. 382 w związku z art. 233 § 1 k.p.c., przez brak
wszechstronnej oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, a w
szczególności wyjaśnień złożonych przez zainteresowanych odnoszących się do
siedziby przedsiębiorstwa pracodawcy, które było przez nich utożsamiane z
miejscem świadczenia przez nich pracy, a także zeznań E. O. i J. N. dotyczących
ukształtowania zasad wypłaty diet za zagraniczne podróże służbowe w żegludze
śródlądowej w przedsiębiorstwie państwowym Żegluga […], której płatnik był
długoletnim pracownikiem i - rozpoczynając własną działalność gospodarczą w
zakresie żeglugi śródlądowej - przejął odpłatnie część majątku przedsiębiorstwa w
postaci braki oraz ukształtowane w tym przedsiębiorstwie zasady wypłaty
zagranicznych diet z tytułu podróży służbowej.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Postanowieniem z dnia 22 stycznia 2014 r. Sąd Apelacyjny odrzucił skargę
kasacyjną w stosunku do zainteresowanych […].
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych zarzutów już tylko ze
względu na sposób ich sformułowania przez skarżącego.
Zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw. Jest więc związany granicami
skargi kasacyjnej wyznaczonymi jej podstawami, co oznacza, że nie może
uwzględniać naruszenia żadnych innych przepisów niż wskazane przez
6
skarżącego. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do samodzielnego
dokonywania konkretyzacji zarzutów lub też stawiania hipotez co do tego, jakiego
aktu prawnego (przepisu) dotyczy podstawa skargi. Nie może także zastąpić
skarżącego w wyborze podstawy kasacyjnej, jak również w przytoczeniu przepisów,
które mogłyby być naruszone przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia. Sąd
Najwyższy może zatem skargę kasacyjną rozpoznawać tylko w ramach tej
podstawy, na której ją oparto, odnosząc się jedynie do przepisów, których
naruszenie zarzucono. Zgodnie z utrwalonym w judykaturze poglądem, pod
pojęciem podstawy skargi kasacyjnej rozumie się konkretne przepisy prawa, które
zostały w niej wskazane z jednoczesnym stwierdzeniem, że wydanie wyroku
nastąpiło z ich obrazą i wyjaśnieniem, na czym - w ocenie skarżącego - obraza ta
polega.
W pierwszym rzędzie niezasadny jest zarzut naruszenia prawa
procesowego, upatrywany przez skarżącego w obrazie art. 382 w związku z
art. 233 § 1 k.p.c. przez brak wszechstronnej oceny zgromadzonego w sprawie
materiału dowodowego. Tymczasem, w myśl art. 3983
§ 3 k.p.c., podstawy skargi
kasacyjnej nie mogą stanowić zarzuty dotyczące ustalenia faktów i oceny
dowodów, do której to sfery art. 233 § 1 k.p.c. odnosi się wprost. Z kolei zarzut
naruszenia art. 382 k.p.c. może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi
kasacyjnej wówczas, kiedy skarżący wykaże, że sąd drugiej instancji
bezpodstawnie pominął część zebranego materiału, co doprowadziło do
zaniechania poczynienia ustaleń faktycznych, które były istotne dla rozstrzygnięcia
sprawy. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że przez pominięcie
zebranego materiału należy rozumieć niezajęcie co do niego stanowiska przez sąd
(pominięcie przy dokonywaniu ustaleń oraz nieuwzględnienie w ramach
dokonywanych rozważań). Nie jest jednak pominięciem zebranego materiału
niepodzielenie przez sąd twierdzeń strony lub nieuwzględnienie zgłoszonych przez
nią wniosków, jeżeli sąd - obojętnie z jakich powodów i czy pogląd ten jest
merytorycznie trafny - uzasadnił swoje stanowisko w tym względzie (por. np. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2012 r., II UK 144/11, Monitor Prawa Pracy
2012 nr 5, s. 265-270 i powołane w nim orzeczenia). Sąd Okręgowy nie pominął tak
rozumianego materiału sprawy. Ustalił bowiem, że strony umów o pracę w dacie ich
7
zawierania wiedziały, że stałym miejscem świadczenia pracy będzie barka i obszar,
po którym zainteresowani będą się na niej poruszać w Polsce i za granicą.
Nieuwzględnienie przez Sąd odwoławczy twierdzenia zainteresowanych, że
miejsce świadczenia pracy było przez nich utożsamiane z miejscem siedziby
pracodawcy nie stanowi naruszenia art. 382 k.p.c. Natomiast prawidłowość
dokonanej przez Sąd drugiej instancji wykładni pojęcia stałego miejsca
wykonywania pracy nie leży w płaszczyźnie przepisów prawa procesowego, ale
należy do podstawy kasacyjnej określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. Sąd drugiej
instancji nie pominął również wskazanych przez skarżącego zeznań świadków, ale
uznał je za nieistotne dla sprawy w świetle oceny, że stosowany w Żegludze […]
„system rozliczeń podróży służbowych oraz wypłaty diet” nie był prawidłowy.
Trafność takiej oceny nie należy do sfery art. 382 k.p.c. Można tylko zauważyć, że
powołując się na „przejęcie ukształtowanych (w przedsiębiorstwie państwowym
Żegluga […]) zasad wypłaty zagranicznych diet z tytułu podróży służbowej”,
skarżący nie dostrzega, iż do daty dodania art. 775
k.p., co nastąpiło z dniem 30
marca 2001 r., zasady ustalania należności przysługujących pracownikom z tytułu
podróży służbowej określane były w drodze rozporządzenia (wcześniej
zarządzenia) Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, na podstawie delegacji z
obowiązującego wówczas art. 774
pkt 2 k.p. W aktach wydawanych przez tego
Ministra podróż służbowa odbywana poza granicami kraju definiowana była jako
wykonywanie zadania w terminie i w państwie określonym przez pracodawcę
(por. np. § 1 ust. 2 rozporządzenia z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie zasad ustalania
oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju, Dz.U. Nr 89, poz. 568 ze zm.), a zatem inaczej niż
czyni to art. 775
k.p.
Niezasadne są również zarzuty naruszenia prawa materialnego, w zakresie
których skarżący ogranicza się do zaprezentowania poglądu, że dokonana w
uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 2008 r.,
II PZP 11/08, wykładnia art. 775
§ 1 k.p. utraciła znaczenie i aktualnie powinna
zmierzać w kierunku określenia generalnej definicji podróży służbowej w stosunku
do wszystkich pracowników mobilnych, przy uwzględnieniu definicji tej podróży
zawartej w przepisach dotyczących czasu pracy kierowców.
8
Pogląd ten nie jest trafny, a podnoszona przez skarżącego kwestia jest
jednolicie rozstrzygana przez Sąd Najwyższy. Błędne jest stanowisko skarżącego,
że z dniem wejścia w życie (3 kwietnia 2010 r.) przepisu art. 2 pkt 7 ustawy z dnia
16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r.,
poz. 1155 ze zm.) definiującego podróż służbową kierowców wykonujących
przewóz drogowy, utraciła znaczenie wykładnia art. 775
§ 1 k.p. dokonana przez
Sąd Najwyższy w powołanej wyżej uchwale II PZP 11/08. W aktualnym stanie
prawnym, do kierowców w transporcie drogowym nie ma bowiem zastosowania
art. 775
§ 1 k.p., ale autonomiczne rozumienie podróży służbowej zdefiniowanej w
szczególnej regulacji prawnej. Zatem o utracie poglądu zawartego we wskazanej
uchwale można mówić wyłącznie w odniesieniu do kierowców zatrudnionych w
transporcie drogowym, którzy - inaczej niż pozostali pracownicy mobilni - mogą
odbywać podróże służbowe i mają prawo do wynikających z tego tytułu świadczeń
tylko ze względu na to, że została ustalona - z woli ustawodawcy - odrębna
definicja podróży służbowej w stosunku do tej grupy zawodowej. Wykładnia ta
pozostaje natomiast aktualna wobec innych kategorii pracowników mobilnych
(por. np. wyroki z dnia 17 lutego 2012 r., III UK 54/11, LEX nr 1157573; z dnia 28
czerwca 2012 r., II UK 284/11, Monitor Prawa Pracy 2012 nr 11, s. 608-610; z dnia
18 stycznia 2013 r., II PK 144/12, LEX nr 137389 oraz z dnia 25 lutego 2013 r.,
III UK 57/12, OSNP 2014 nr 1, poz. 10). Również wyłącznie do grupy zawodowej
kierowców odnosi się przywołany przez skarżącego pogląd wyrażony przez Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 1 kwietnia 2011 r., II PK 234/10 (OSNP 2012 nr 9-10,
poz. 119) i brak jest podstaw do jego zastosowania do innych grup zawodowych, co
do których ustawodawca nie dostrzegł potrzeby zmiany regulacji odnoszącej się do
powszechnej definicji podróży służbowej określonej w art. 775
§ 1 k.p.
Ubocznie tylko należy zauważyć, że uznanie przez Sąd drugiej instancji za
stałe miejsce wykonywania pracy w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. jej świadczenie na
barce w Polsce i za granicą może budzić wątpliwości. Co prawda uzgodnienie
faktycznego stałego miejsca pracy może wynikać z porozumienia stron i zostać
ustalone nawet wbrew zapisowi w umowie o pracę (por. powołane wyżej wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2012 r., III UK 54/11 oraz z dnia 18 stycznia
2013 r., II PK 144/12), jednak stałe miejsce wykonywania pracy, o którym stanowi
9
art. 775
§ 1 k.p., rozumiane jest jako stały punkt w znaczeniu geograficznym lub
pewien oznaczony (określony) obszar (por. uzasadnienie uchwały z dnia 19
listopada 2008 r., II PZP 11/08 oraz wskazany wyżej wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 28 czerwca 2012 r., II UK 284/11). Kwestia ta uchyla się jednak spod oceny
Sądu Najwyższego z uwagi na niekwestionowanie przez skarżącego kwalifikacji
prawnej przyjętej w tym zakresie przez Sąd odwoławczy.
W konsekwencji niezasadny okazał się zarzut naruszenia § 2 ust. 1 pkt 15
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.