Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 9/15
UCHWAŁA
Dnia 17 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie egzekucyjnej z wniosku wierzyciela Agencji Rynku Rolnego
w W.
przeciwko dłużnikowi E.S.
o świadczenie pieniężne,
prowadzonej przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym
w S.
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 17 kwietnia 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 26 listopada 2014 r.,
"Czy wierzyciel jednego z małżonków może prowadzić egzekucję
z ułamkowej części nieruchomości po ustaniu wspólności majątkowej
małżeńskiej, czy też zaspokojenie jego wierzytelności powinno
nastąpić przez zajęcie prawa dłużnika do żądania podziału majątku
wspólnego (art. 912 k.p.c.), a po przeprowadzeniu działu, skierowanie
egzekucji do tej nieruchomości, jeżeli przypadnie dłużnikowi?"
podjął uchwałę:
Wierzyciel jednego z małżonków po ustaniu wspólności
majątkowej małżeńskiej może prowadzić egzekucję z udziału
tego małżonka we własności nieruchomości wchodzącej
poprzednio w skład majątku wspólnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 1 marca 2014 r., wydanym w postępowaniu
egzekucyjnym wszczętym na wniosek wierzyciela Agencji Rynku Rolnego w W.
przeciwko dłużnikowi E. S. o świadczenie pieniężne, Sąd Rejonowy w S. oddalił
skargę na postanowienie Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w S. z
dnia 5 grudnia 2013 r., oddalające wniosek wierzyciela o dokonanie opisu i
oszacowania udziału dłużniczki wynoszącego 1/2 część we własności
nieruchomości stanowiącej lokal mieszkalny nr 8 przy ulicy S. w P. Sąd Rejonowy
stwierdził, że nieruchomość ta jest przedmiotem wspólności ustawowej małżeńskiej
dłużniczki i T. S. Warunkiem przystąpienia do jej opisu i oszacowania jest zatem
legitymowanie się przez wierzyciela tytułem wykonawczym zaopatrzonym klauzulą
wykonalności także przeciwko małżonkowi dłużniczki, a takiego tytułu wierzyciel nie
przedstawił.
W zażaleniu na postanowienie z dnia 1 marca 2014 r. wierzyciel wniósł
o jego uchylenie i zarzucił, że wyrokiem z dnia 3 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy
w S. orzekł na jego rzecz o bezskuteczności umowy darowizny nieruchomości,
której dotyczy wniosek egzekucyjny, dokonanej przez dłużniczkę i T. S. na rzecz
ich syna A. S. Dłużniczka była współwłaścicielką tej nieruchomości, a skoro z księgi
wieczystej wynika, że aktualnie stanowi ona własność A. S., to nie ma podstaw do
przyjęcia, że nieruchomość jest objęta wspólnością majątkową małżeńską
dłużniczki i jej męża.
Postanowieniem z dnia 26 listopada 2014 r., wydanym w tym postępowaniu
zażaleniowym, Sąd Okręgowy w S. przedstawił Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji.
Sąd Okręgowy odwołał się do dokumentów zebranych w aktach sprawy i na
ich podstawie stwierdził, że w dniu 12 lipca 2001 r. dłużniczka zawarła z mężem T.
S. umowę wyłączającą wspólność majątkową. Umową darowizny z dnia 9 czerwca
2009 r. małżonkowie ci darowali synowi A. S. nieruchomość będącą przedmiotem
egzekucji, a z ich relacji w akcie notarialnym wynikało, że jest ona objęta
wspólnością majątkową. Z akt nie wynika jednak, żeby po 2001 r. małżonkowie
3
dokonali jakiejś czynności prawnej, wskutek której doszłoby do przywrócenia
wspólności ustawowej jako obowiązującego ich ustroju majątkowego. Wyrokiem z
dnia 3 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy w S. uznał umowę darowizny z dnia 9
czerwca 2009 r. za bezskuteczną w stosunku do Agencji Rynku Rolnego w W.,
jako wierzyciela E. S., w celu zaspokojenia z jej przedmiotu wierzytelności
stwierdzonej tytułem wykonawczym egzekwowanym w niniejszej sprawie.
Stosownie do art. 532 k.c. pozwala to wierzycielowi na zaspokojenie się z
przedmiotu majątkowego, który wskutek czynności prawnej wyszedł z majątku jego
dłużniczki lub do niego nie wszedł i znajduje się we władaniu osoby trzeciej, której
obowiązek polega jedynie na znoszeniu egzekucji z tego przedmiotu. W chwili
darowizny nieruchomość nie była już objęta wspólnością ustawową dłużniczki i jej
męża, a zatem wierzyciel może zaspokoić się albo z udziału w nieruchomości, który
poprzednio należał do dłużniczki, albo z prawa, na mocy którego może ona żądać
podziału majątku. Dla rozstrzygnięcia tej wątpliwości istotna staje się odpowiedź na
pytanie o charakter masy majątkowej istniejącej po ustaniu wspólności, a przed
działem. Można bowiem przyjąć, że przekształca się ona we współwłasność w
częściach równych, a to by oznaczało, że wierzyciel jednego z małżonków może
prowadzić egzekucję z udziału należącego do jego dłużnika w tej masie
majątkowej. Określenie udziałów małżonków w majątku wspólnym wynikające z art.
43 § 1 k.r.o. nie jest definitywne, skoro według art. 43 § 2 k.r.o. sąd może je inaczej
oznaczyć. Stosownie do art. 46 k.r.o. do majątku, który był objęty wspólnością
ustawową, od chwili jej ustania, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności
majątku spadkowego i o dziale spadku. Współwłasność w częściach ułamkowych
powstała po ustaniu wspólności łącznej jest współwłasnością o charakterze
zbliżonym do współwłasności majątku spadkowego (art. 1035 k.c.), a przepisy o
współwłasności stosuje się do niej tylko odpowiednio. Po ustaniu wspólności
ustawowej wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków może żądać
zaspokojenia z udziału w dotychczasowym majątku wspólnym przysługującego
jego dłużnikowi, ale skoro nabycie przez dłużnika uprawnień do majątku objętego
uprzednio wspólnością nie jest definitywne, to zaspokojenie wierzyciela z udziału
dłużnika w majątku wspólnym może wymagać uprzedniego zajęcia jego prawa do
żądania podziału majątku wspólnego (art. 896 i 912 k.p.c.), wystąpienia na tej
4
podstawie o podział majątku wspólnego, a po dziale - skierowania egzekucji do
przedmiotów, jakie przypadły dłużnikowi w wyniku działu. W rezultacie egzekucja z
udziału (ułamkowej części nieruchomości albo innego prawa) staje się egzekucją z
prawa, które w wyniku działu przypadło dłużnikowi. Po przytoczeniu stanowisk,
jakie w tej kwestii zostały wyrażone w orzecznictwie, Sąd Okręgowy opowiedział się
raczej za drugim z poglądów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Przed przystąpieniem do rozważenia istoty zagadnienia prawnego
konieczne jest zwrócenie uwagi na - pominięty przez oba Sądy meriti - problem
sposobu, w jaki w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości, której
dotyczy wniosek egzekucyjny ujawnione zostało zajęcie prawa mającego być
przedmiotem egzekucji oraz na skutki dokonanego wpisu.
Z przytoczonych ustaleń wynika, że dłużniczka i jej mąż nie ujawnili
w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości lokalowej, której dotyczy
wniosek egzekucyjny, że charakter praw przysługujących im do niej zmienił się
w związku ze zniesieniem przez nich wspólności ustawowej małżeńskiej.
O zawarciu tej umowy nie wspomnieli także w umowie darowizny nieruchomości,
na podstawie której w dziale II prowadzonej dla niej księgi wieczystej jako właściciel
ujawniony został A. S. Obecnie - w związku z działaniem zasady, że wpisy w
księdze wieczystej nie mogą zmierzać do ujawnienia w niej przeszłego stanu
prawnego, lecz wyłącznie stanu aktualnego, bieżącego - ani wierzyciel, ani inna
osoba nie może doprowadzić do ujawnienia w dziale II księgi wieczystej faktu
i skutków zawarcia przez dłużniczkę i jej męża umowy znoszącej wspólność
ustawową małżeńską. Skuteczność darowania przez małżonków nieruchomości na
rzecz syna została uchylona jedynie względem wierzyciela egzekwującego swoją
wierzytelność w niniejszej sprawie, gdyż ten uzyskał orzeczenie stwierdzające
bezskuteczność umowy darowizny względem niego i w celu umożliwienia mu
zaspokojenia z przedmiotu darowizny wierzytelności stwierdzonej tytułem
wykonawczym wydanym przeciwko dłużniczce.
Z wniosków i oświadczeń składanych przez wierzyciela, z inicjatywy którego
wszczęto postępowanie w niniejszej sprawie wynika, że przedmiotem egzekucji ma
5
być udział wynoszący ½ we własności nieruchomości, który wskutek czynności
uznanej za bezskuteczną wyszedł z majątku dłużniczki (art. 532 k.c.), przy czym
wyrok uzyskany przez tego wierzyciela w sprawie ze skargi pauliańskiej dotyczy
darowizny własności nieruchomości przez małżonków, a nie udziałów w niej.
Wnioski i oświadczenia składane przez wierzyciela w niniejszej sprawie wskazują
także na to, że traktuje on umowę majątkową małżeńską zawartą przez dłużniczkę
i jej męża jako skuteczną w stosunku do niego (por. art. 471
k.r.o. oraz art. 47 § 2
k.r.o. w poprzednim brzmieniu w związku z art. 5 ust. 1, 3 i 6 ustawy z dnia
17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 162, poz. 1691; dalej: „ustawa z 17 czerwca
2004 r.”).
Wpisy w dziale II księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości lokalowej
pomijają dane o czynnościach zdziałanych w obrocie prawnym, skutecznych,
i nieujawnionych w księdze wieczystej przed czynnością determinującą jej aktualny
stan prawny. W sytuacji opisanej wyżej trzeba jednak przyjąć, że w ostrzeżeniu
ujawnianym w dziale III księgi wieczystej, informującym o przedmiocie egzekucji
prowadzonej na wniosek wierzyciela jednego z małżonków, w stosunku do którego
skuteczna była umowa znosząca wspólność ustawową małżeńską, i który uzyskał
w postępowaniu ze skargi pauliańskiej orzeczenie uznające za bezskuteczną
w stosunku do niego czynność, na podstawie której jego dłużniczka rozporządziła
prawem do nieruchomości na obecnego jej właściciela, może być ujawnione zajęcie
jedynie udziału we własności nieruchomości, o ile po zniesieniu wspólności
ustawowej małżeńskiej wierzyciel jednego z małżonków ma kierować egzekucję do
tego prawa, a nie do prawa, na podstawie którego małżonkowi przysługuje
roszczenie o podział majątku wspólnego.
W chwili dokonywania wpisu ostrzeżenia o wszczęciu egzekucji w sprawie,
w której powstało rozważane zagadnienie prawne, w księdze wieczystej
prowadzonej dla nieruchomości lokalowej, której dotyczył wniosek egzekucyjny
ujawnione było jej zajęcie w umorzonym postępowaniu egzekucyjnym skierowanym
przeciwko A. S. w celu wyegzekwowania na rzecz wierzyciela tożsamego z
dochodzącym swojej wierzytelności w postępowaniu przeciwko E. S., kosztów
postępowania zasądzonych w sprawie o uznanie czynności prawnej za
6
bezskuteczną. Egzekucja skierowana była do nieruchomości lokalowej, nie zaś do
udziału w prawie jej własności.
Przeprowadzenie egzekucji świadczeń pieniężnych z rzeczy lub prawa
majątkowego wymaga jego zajęcia. Ta czynność identyfikuje przedmiot, do którego
kierowana jest egzekucja, ale i powoduje powstanie w stosunku do niego skutków,
jakie ustawa procesowa wiąże z zajęciem. W egzekucji z nieruchomości zajęcie
następuje w sposób określony w art. 923 i 924 § 1 k.p.c., a jego skutki powstają
w momencie oznaczonym w art. 925 k.p.c. Od dokonania wpisu ostrzeżenia
o wszczęciu egzekucji zależy skuteczność zajęcia w stosunku do osób trzecich
(art. 925 § 1, także w zw. z art. 1004 k.p.c.), chyba że z innego źródła dowiedziały
się one o zajęciu.
Z uwagi na brzmienie art. 927 k.p.c. przyłączenie wierzyciela może dotyczyć
jedynie postępowania egzekucyjnego z nieruchomości będącego w toku, a poza
tym - postępowania o tożsamym przedmiocie z przedmiotem, do którego ma być
skierowana egzekucja prowadzona na wniosek innego wierzyciela. Egzekucja
z ułamkowej części nieruchomości (art. 1004 i n. k.p.c.) jest innym sposobem
egzekucji niż egzekucja z (własności) nieruchomości.
Sposób ujawnienia zajęcia w niniejszej sprawie powoduje, że istnieje
rozbieżność pomiędzy oznaczeniem przedmiotu egzekucji we wniosku wierzyciela,
którym miał być udział wynoszący ½ część we własności nieruchomości, a treścią
wpisu ostrzeżenia w księdze wieczystej, z którego wynika, że egzekucja jest
prowadzona razem z inną (faktycznie nietoczącą się już) egzekucją, a ich
przedmiotem jest cała nieruchomość. Okoliczności te wymagają rozważenia przez
Sąd meriti przed wydaniem rozstrzygnięcia w postępowaniu wywołanym skargą na
czynności komornika, ale dla wyniku tego postępowania ma też znaczenie sposób,
w jaki rozstrzygnięta zostanie wątpliwość przedstawiona jako zagadnienie prawne,
na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
2. W przepisach prawa materialnego i procesowego ustawodawca nie
wypowiedział się wprost o tym, czy dopuszczalne jest, i ewentualnie pod jakimi
warunkami, prowadzenie egzekucji po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej
z przypadającej małżonkowi części ułamkowej rzeczy, która należała do majątku
7
wspólnego. Rozstrzygnięcie tego problemu wymaga rozważenia, jaki jest status
tego majątku w okresie od ustania wspólności do jego podziału oraz od wyważenia
proporcji, w jakich - w okresie po ustaniu wspólności a przed dokonaniem podziału
majątku - należy objąć ochroną interesy małżonków, pomiędzy którymi ustała
wspólność ustawowa małżeńska oraz wierzycieli jednego z nich.
Art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. stanowi, że do stosunków
majątkowych małżonków opartych w dniu jej wejścia w życie (20 stycznia 2005 r.)
na umowie majątkowej małżeńskiej stosuje się nadal przepisy obowiązujące w
czasie zawierania umowy. Dłużniczka w niniejszej sprawie i jej mąż zawarli umowę
majątkową znoszącą między nimi wspólność ustawową dnia 12 lipca 2001 r. Art. 42
k.r.o. przewidywał wówczas, że od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku,
który był nią objęty, mają odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności
w częściach ułamkowych, z zachowaniem art. 43 i 45 k.r.o. W sprawach
nieunormowanych w tych przepisach, do podziału majątku, który był objęty
wspólnością ustawową, na mocy art. 46 k.r.o., miały być odpowiednio stosowane
przepisy o dziale spadku.
Po zmianie stanu prawnego, od chwili ustania wspólności ustawowej do
majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się
odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku. Według
art. 1035 k.c., jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku
spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy
o współwłasności w częściach ułamkowych, a zatem art. 197-221 k.c. Oznacza to,
że odesłanie do przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych ma w tych
stosunkach zastosowanie tak jak poprzednio. Zmiana art. 46 k.r.o. miała zatem
jedynie redakcyjny charakter, a przy rozstrzyganiu zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy uwzględnione mogą być wypowiedzi na
temat statusu majątku małżonków po ustaniu wspólności ustawowej małżeńskiej,
charakteru ich praw do tego majątku i dopuszczalności skierowania do niego
egzekucji przez wierzyciela jednego z małżonków, sformułowane w nauce
i orzecznictwie zarówno na gruncie starego, jak i nowego stanu prawnego.
W przepisach o wspólności majątkowej małżeńskiej i jej ustaniu
8
ustawodawca przyjmuje, że status majątku wspólnego małżonków po ustaniu
wspólności ma być oceniany z odwołaniem się do zasad ustalonych dla majątku
spadkowego, który do chwili jego podziału traktowany jest w szczególny sposób.
Składa się nań kompleks różnego rodzaju praw tworzących odrębną masę
majątkową, a spadkobiercom przysługuje, oprócz praw do poszczególnych
składników majątku spadkowego, samodzielne prawo podmiotowe w postaci
udziału w masie spadkowej, które może być przedmiotem obrotu prawnego (art.
1051 k.c.). Współspadkobierca jest ograniczony w dysponowaniu udziałami
w przedmiotach należących do spadku i może nimi rozporządzać tylko za zgodą
pozostałych spadkobierców, a w razie braku zgody któregoś z nich rozporządzenie
jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu
spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku (art. 1036 k.c.).
W niektórych wypowiedziach podkreśla się, że ustawodawca traktuje wspólność
spadku jako stan przejściowy, ale trzeba zauważyć i to, że ustawodawca nie
nałożył zarazem na spadkobierców obowiązku przeprowadzenia działu spadku i nie
wyznaczył jakiegoś konkretnego terminu, w którym miałoby do niego dojść, co
przekształciłoby stosunki uznawane według tego poglądu za tymczasowe,
w stosunki pewne.
Status majątku małżonków w ustroju wspólności ustawowej jest
determinowany postanowieniami art. 31-46 k.r.o. Wspólność majątkowa w czasie
jej trwania ma charakter łączny (bezudziałowy). Po jej ustaniu udziały małżonków
w majątku wspólnym są, co do zasady, określone jako równe, jednakże z ważnych
powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku
wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się
do powstania tego majątku, przy czym ocena ta powinna uwzględniać także nakład
osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym
(por. art. 43 § 1-3 k.r.o.).
W sprawach o podział majątku wspólnego, podobnie jak w sprawach o dział
spadku (art. 686 k.p.c.), sąd nie tylko dokonuje podziału składników majątku
wspólnego, lecz także kompleksowo rozlicza wzajemne roszczenia małżonków,
w tym w szczególności rozstrzyga o wydatkach, nakładach i innych świadczeniach
na majątek wspólny i z tego majątku, które zostały poniesione przez małżonków
9
(art. 45 k.r.o. w zw. z art. 567 § 1 k.p.c.). W wyniku dokonanych rozliczeń może się
okazać, że mimo równych udziałów sam majątek nie zostanie podzielony między
małżonkami w sposób ekwiwalentny albo też zostanie przyznany tylko jednemu
z nich. W postępowaniu tym sąd ma również obowiązek orzec, czy rozporządzenie
przez małżonka udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego bez
zgody drugiego małżonka nie jest bezskuteczne ze względu na naruszenie
uprawnień przysługujących temu małżonkowi na podstawie przepisów o podziale
majątku wspólnego (art. 1036 w zw. z art. 46 k.r.o.). Z przedstawionej wyżej
regulacji czasami wyprowadzany jest wniosek, że zbycie w drodze egzekucji części
ułamkowej rzeczy, która wchodziła w skład majątku wspólnego, stwarza zagrożenie
nie tylko dla prawidłowości samego podziału tego majątku, lecz także dla realizacji
uprawnienia małżonków do domagania się ustalenia nierównych udziałów
w majątku wspólnym, które w wyjątkowych wypadkach może doprowadzić nawet
do całkowitego pozbawienia jednego z nich udziału w tym majątku. Dostrzeżenie
tych zależności powoduje, że pierwsza grupa poglądów na temat dopuszczalności
kierowania egzekucji długu jednego z małżonków do jego udziału w przedmiocie
wchodzącym w skład masy majątkowej objętej wspólnością, zakłada tymczasowość
w opisywaniu praw małżonków do składników tego majątku, trwającą do czasu
dokonania ich podziału między małżonkami. Podział majątku wspólnego ma dawać
pewność co do statusu tych przedmiotów i dopiero z chwilą jego przeprowadzenia
możliwe ma być skierowanie przez wierzyciela jednego z małżonków egzekucji do
tych składników majątku wspólnego, które w wyniku działu przypadły jego
dłużnikowi.
W tej grupie lokują się poglądy wyrażone przez Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 28 lipca 1993 r., III CZP 95/93 (OSNC 1994, nr 2, poz. 30), w postanowieniu
z dnia 1 kwietnia 1998 r., I CKU 121/97 (nie publ.), wyroku z dnia 24 listopada
2010 r., II CSK 274/10 (nie publ.).
W uchwale z dnia 28 lipca 1993 r., III CZP 95/93, Sąd Najwyższy stwierdził,
że współwłasność w częściach ułamkowych powstała po ustaniu wspólności
ustawowej ma zbliżony charakter do współwłasności majątku spadkowego
w rozumieniu art. 1035 k.c., do której przepisy o współwłasności stosuje się tylko
odpowiednio. Konieczność odpowiedniego, a nie integralnego stosowania
10
przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych do przedmiotów
majątkowych, które były objęte małżeńską wspólnością ustawową, wynika ze
specyfiki tej wspólności, a reżim prawny przedmiotów, które były objęte
wspólnością ustawową, określa także art. 1036 k.c. Cel wspólności ustawowej
przemawia za udzieleniem małżonkowi nie mniejszej ochrony od przewidzianej dla
spadkobiercy.
W postanowieniu z dnia 1 kwietnia 1998 r., I CKU 121/97, z uwagi na
odesłanie w art. 42 k.r.o. (obecnie art. 46 k.r.o.) do uzupełniającego stosowania do
majątku, który był objęty wspólnością ustawową przepisów o wspólności majątku
spadkowego i dziale spadku, Sąd Najwyższy wykluczył możliwość przyjęcia,
że istniejący między małżonkami stosunek prawny współwłasności łącznej,
zmienia się z chwilą ustania wspólności ustawowej we współwłasność ułamkową.
Podkreślił przy tym, że w skład majątku wspólnego wchodzą też prawa, do których
nie sposób bezpośrednio stosować przepisów o współwłasności i skonstatował, że
między małżonkami po ustaniu wspólności ustawowej istnieje szczególny rodzaj
wspólnoty, do której - z pewnymi ograniczeniami - stosuje się przepisy
o współwłasności ułamkowej. Wspólnoty tej jednak nie można zakwalifikować, jako
współwłasności ułamkowej, gdyż posiada ona taki zespół cech, który nie mieści się
w ramach tej współwłasności.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 24 listopada 2010 r., II CSK 274/10, Sąd
Najwyższy stwierdził natomiast, że zaspokojenie wierzyciela z przedmiotu
należącego do masy powstającej po zniesieniu wspólności ustawowej, do której
stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z uwzględnieniem
przepisów o dziale spadku, podlega ograniczeniom (por. art. 912 k.p.c.).
Streszczone wyżej stanowisko odnośnie do rozważanego problemu zajmują
też niektórzy przedstawiciele nauki, objaśniając je koniecznością oceny statusu
majątku wspólnego małżonków po ustaniu między nimi wspólności ustawowej
z uwzględnieniem przepisów o współwłasności majątku spadkowego. Przyjmują
przy tym, że egzekucji z udziału we współwłasności nie można prowadzić do
momentu, aż jego wysokość nie zostanie w sposób pewny ustalona, a w przypadku
zarówno spadku, jak i majątku wspólnego, następuje to dopiero z chwilą jego
11
podziału.
Odmienny pogląd zakłada, że majątek spadkowy jest masą majątkową
pozostającą we współwłasności w częściach ułamkowych spadkobierców. Nie
podlega ona jakiejś zupełnie samodzielnej reglamentacji prawnej, a z art. 1036 k.c.
wynika wyraźnie, że współspadkobiercom, poza ogólnym prawem do spadku,
przysługują także konkretne udziały w poszczególnych składnikach majątku
spadkowego. Przewidziane w art. 1036 k.c. ograniczenie w możliwości
rozporządzania tymi udziałami, a także odmienności związane z przeprowadzaniem
działu spadku, są odstępstwami od ogólnego statusu, jaki ma majątek objęty
współwłasnością w częściach ułamkowych.
Przepisy o wspólności ustawowej małżeńskiej określają status tej masy
majątkowej i jej składników zarówno w okresie jej trwania, jak i w związku z jej
ustaniem. Z chwilą ustania wspólności ustawowej małżeńskiej, wygasa ustalone
w art. 42 k.r.o. na czas jej trwania, wyłączenie możliwości zaspokojenia się
wierzyciela jednego z małżonków z udziału, który w razie ustania wspólności
przypadnie temu małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych
przedmiotach należących do tego majątku, natomiast w art. 43 § 1 k.r.o.
ustawodawca stanowczo określił wysokość udziału każdego z małżonków
w majątku wspólnym, oznaczalnego już z chwilą ustania wspólności i odnoszącego
się do każdego przedmiotu wchodzącego w skład tej masy majątkowej. Odmienne
określenie ich wysokości konstytutywnym orzeczeniem sądu, zależy od tego, czy
uprawniony małżonek wystąpi z żądaniem przewidzianym w art. 43 § 2 k.r.o.
Zgłoszenie tego żądania nie jest ani obowiązkowe, ani obwarowane żadnym
terminem.
Na koncepcji, że ustanie wspólności małżeńskiej prowadzi do zmiany
sytuacji prawnej przedmiotów objętych bezudziałową wspólnością majątkową,
w następstwie której stają się one współwłasnością małżonków w częściach
ułamkowych, opiera się stanowisko, w świetle którego prawomocny wyrok
orzekający rozwód może być podstawą wpisu w księdze wieczystej współwłasności
w częściach ułamkowych na rzecz byłych małżonków (orzeczenia Sądu
Najwyższego z 21 czerwca 2001 r., III CZP 16/01, OSNC 2002, nr 1, poz. 4, z dnia
12
8 czerwca 2005 r., I CK 701/04, Biul.SN 2005, nr 9, s. 13, z dnia 21 lutego 2013 r.,
I CSK 586/12, nie publ.) oraz stanowisko, że wierzytelność powstała po zniesieniu
wspólności ustawowej, obciążająca tylko jednego z małżonków, może stanowić
podstawę wpisu hipoteki przymusowej na udziale dłużnika w prawie użytkowania
wieczystego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1996 r., III CZP
97/96, OSNC 1996, nr 12, poz. 158).
Stwierdzenie, że majątek wspólny po ustaniu wspólności małżeńskiej ma
status współwłasności w częściach ułamkowych, która obejmuje poszczególne
przedmioty wchodzące w jego skład, wystarczająco uzasadnia wniosek o istnieniu
prawnej możliwości prowadzenia egzekucji z udziałów w tych przedmiotach
w zakresie, w jakim przysługują one małżonkowi będącemu dłużnikiem. Udziały te
należy bowiem traktować jako prawa zbywalne, a więc co do zasady podlegające
egzekucji (por. art. 831 § 1 pkt 3 k.p.c.), których zbycie może przynieść dochód
potrzeby do zaspokojenia wierzyciela.
Przepisy art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. uzależniają od zgody małżonka
jedynie rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego,
a pojęcie to oznacza jedynie czynności prawne, których celem i bezpośrednim
skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zniesienie prawa majątkowego (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1996 r., III CZP 97/96). W razie
skierowania egzekucji do udziału w przedmiocie należącym do majątku wspólnego
po jej ustaniu może dojść do przeniesienia tego składnika majątku dłużnika (udziału
we własności lub innym prawie) na inny podmiot, ale podstawą tego przesunięcia
nie jest jednak czynność prawna. W przypadku egzekucji z udziału
w nieruchomości przejście prawa do niego na nabywcę następuje na podstawie
orzeczenia, jakim jest postanowienie o jego przysądzeniu (art. 999 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 1004 k.p.c.). Nie dochodzi wówczas do rozporządzenia udziałem
w rozumieniu art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. Przepisy te mogą być zatem
traktowane jako wyłączające lub ograniczające możliwości prowadzenia egzekucji
z udziału w przedmiocie stanowiącym składnik majątku wspólnego po ustaniu
wspólności małżeńskiej.
Drugi z przytoczonych wyżej poglądów trafniej charakteryzuje status
13
przedmiotów należących do majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności.
Jest on akceptowany przez przedstawicieli nauki, ale także w orzecznictwie Sądu
Najwyższego. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 28 października 1998 r.,
II CKU 58/98, (nie publ.), którym Sąd Najwyższy oddalił kasację Ministra
Sprawiedliwości od postanowienia o udzieleniu przybicia ½ części we własności
nieruchomości objętej (przed orzeczeniem rozwodu) wspólnością majątkową
dłużnika i jego małżonki, Sąd ten stwierdził zarazem, że w toczącym się
równocześnie postępowaniu o podział majątku dorobkowego byłych małżonków,
tylko dłużnik zgłosił wniosek o ustalenie nierównych udziałów, a to oznacza,
że prowadzenie egzekucji do ułamkowej części nieruchomości, nie narusza
uprawnień jego małżonki, a także nie narusza uprawnień dłużnika. Gdyby bowiem
w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd ustalił, że udział dłużnika w tym
majątku powinien być wyższy, to tym samym jego sytuacja byłaby korzystniejsza,
bo wynosząca ponad połowę część udziału nie byłaby objęta postępowaniem
egzekucyjnym.
W wyroku z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK 414/10 (nie publ.), Sąd
Najwyższy zauważył, że po ustaniu wspólności majątkowej do nieruchomości
małżonków stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 46
k.r.o.), co przesądza nie tylko o statusie prawnym tej nieruchomości (jej
współwłasności), ale także o odpowiedzialności małżonka będącego dłużnikiem
składnikami majątkowymi tworzącymi jego majątek osobisty w chwili wszczęcia
egzekucji (tj. udziałem we współwłasności) za zobowiązania. Dopuszczalność
egzekucji z udziału małżonka będącego dłużnikiem w nieruchomości stanowiącej
współwłasność w częściach ułamkowych nie zależy od odpowiedniej aktywności
wierzyciela, tj. od uprzedniego zajęcia przez niego prawa dłużnika do żądania
dokonania podziału majątku wspólnego (art. 896 i 912 k.p.c.), wystąpienia na tej
podstawie o podział majątku wspólnego i jego przeprowadzenia. Nie ma podstaw
twierdzenie, że do momentu podjęcia takich czynności przez wierzyciela
ustawodawca chroni prawa małżonków, których wspólność majątkowa ustała.
W postanowieniu z dnia 7 kwietnia 2011 r., IV CSK 375/10 (nie publ.), Sąd
Najwyższy stwierdził, że wyrok uwzględniający powództwo oparte na art. 527 k.c.
upoważnia wierzyciela do zaspokojenia się jedynie z przedmiotu lub prawa, które
14
stanowiły uprzednio własność dłużnika i w wyniku czynności uznanej później za
bezskuteczną wobec wierzyciela, weszły do majątku osoby trzeciej, nie zaś
z całego majątku tej osoby. Jeżeli w wyniku uwzględnienia skargi pauliańskiej
uznany został za bezskuteczny podział majątku wspólnego w zakresie
nieruchomości dokonany przez małżonków po wcześniejszym skutecznym
zniesieniu wspólności ustawowej małżeńskiej, to w świetle art. 532 k.c. oznacza to,
że wierzyciel może zaspokoić się jedynie z udziału w tej nieruchomości, jaki przed
podziałem należał do dłużnika, a nie z całej nieruchomości. Niezakwestionowane
i skuteczne zniesienie przez małżonków wspólności ustawowej doprowadza
bowiem do tego, że nieruchomość staje się ich współwłasnością w częściach
ułamkowych. W sprawie w wyniku podziału majątku wspólnego dłużnik przeniósł na
małżonkę własność jedynie swego udziału w nieruchomości, a zatem prawem,
które w wyniku tej czynności wyszło z jego majątku i weszło do majątku jego
małżonki, był jedynie jego udział we współwłasności nieruchomości, a nie cała
nieruchomość, w której pozostały udział należał do małżonki dłużnika. Na tej
podstawie Sąd Najwyższy uznał, że wyrok stwierdzający bezskuteczność podziału
majątku wspólnego w zakresie nieruchomości upoważnia wierzyciela jednego
z małżonków do zaspokojenia się jedynie z udziału, jaki przed podziałem miał ten
małżonek we współwłasności nieruchomości; nie upoważnia natomiast do
prowadzenia egzekucji czy obciążania całej nieruchomości.
3. Przyjęcie, że sytuacja spadkobierców do chwili działu spadku jest bardzo
podobna do tej, w jakiej znajdują się małżonkowie w okresie od ustania wspólności
majątkowej między nimi do czasu podziału majątku wspólnego nie musi przełożyć
się na zbliżone zasady prowadzenia egzekucji długu jednego ze
współuprawnionych z majątku objętego wspólnością, w okresie przed dokonaniem
jego podziału. Zawarte w art. 46 k.r.o. odesłanie do odpowiedniego stosowania
przepisów o wspólności majątku spadkowego, które uzupełnia regulację statusu
majątku wspólnego po ustaniu wspólności małżeńskiej nie obejmuje bowiem
odesłania do przepisów procesowych normujących dopuszczalność prowadzenia
egzekucji ze spadku, a to w tych przepisach (art. 779 § 1 k.p.c.), a nie w przepisach
o wspólności majątku spadkowego, ustalone zostały ograniczenia dopuszczalności
egzekucji „ze spadku”.
15
Ograniczenia dopuszczalności prowadzenia egzekucji ze wspólnej masy
majątkowej i warunki, od których zależy ich zniesienie zostały przez ustawodawcę
określone w odniesieniu do egzekucji z majątku wspólnego objętego wspólnością
małżeńską (a contrario art. 7761
, 8912
, 9231
k.p.c.), z majątku wspólnego
wspólników spółki prawa cywilnego (art. 778 k.p.c.) oraz ze spadku aż do jego
działu (art. 779 § 1 k.p.c.). Ustawodawca nie przewidział identycznego
uregulowania w odniesieniu do małżonków, pomiędzy którymi ustał ustrój
wspólności ustawowej. Przeciwko dopuszczalności takiej egzekucji nie przemawia
także to, że do czasu podziału majątku wspólnego każdemu z małżonków
przysługuje uprawnienie do zgłoszenia żądania ustalenia nierównych udziałów
w tym majątku (art. 43 § 2 k.r.o.). Uprawnienie to małżonek może bowiem
zrealizować tylko w postępowaniu sądowym, natomiast skutek w postaci ustalenia,
że udziały małżonków nie są równe nie występuje bez konstytutywnego orzeczenia.
Do chwili jego uprawomocnienia się w obrocie prawnym należy przyjmować,
że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, o czym wyraźnie
stanowi art. 43 § 1 k.r.o. Przepis ten w odróżnieniu od art. 197 k.c. przy określaniu
wielkości udziałów nie odwołuje się do pojęcia domniemania, lecz kategorycznie
stwierdza, jak kształtują się w tym zakresie z mocy samego prawa stosunki
pomiędzy małżonkami. Stanowi on wystarczającą podstawę prawną do wiążącego
określenia wielkości udziału małżonka w przedmiocie należącym do majątku
wspólnego w prowadzonym przeciwko temu małżonkowi postępowaniu
egzekucyjnym.
Skoro ustawodawca nie nałożył na małżonków obowiązku przeprowadzenia
podziału majątku objętego wspólnością ustawową i nie wyznaczył terminu,
w którym powinni dochodzić roszczeń rozstrzyganych w postępowaniu działowym,
to nie sposób jest latami opisywać statusu poszczególnych składników majątku
wspólnego jedynie tymczasowo. Takie podejście destabilizowałoby stosunki
prawne odnoszące się do przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego.
Nie ma żadnych powodów ku temu, żeby to na wierzycieli małżonków przenosić
powinność inicjowania postępowań o podział ich majątku wspólnego, gdy
uzyskaniem takiego rozstrzygnięcia nie są zainteresowani sami małżonkowie.
Małżonek niebędący dłużnikiem dysponuje środkami prawnym, za pomocą
16
których może przeciwdziałać egzekucji z udziału w przedmiocie wchodzącym
w skład majątku wspólnego, jeżeli twierdzi, że taka egzekucja narusza jego prawa.
Od jego aktywności zależy przede wszystkim to, czy dojdzie do ustalenia
nierównych udziałów w majątku wspólnym, a jeśli tak się stanie, to jest on
uprawniony do wytoczenia powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od
egzekucji w zakresie, w jakim wskutek wydanego orzeczenia zajęcie wykracza
poza udział należący do małżonka, przeciwko któremu kieruje się egzekucja.
W celu zapobieżenia zbyciu tej części udziału małżonek jako powód w procesie
o zwolnienie od egzekucji może również ubiegać się o udzielenie zabezpieczenia
poprzez zawieszenie postępowania egzekucyjnego (art. 755 § 1 pkt 3 k.p.c.).
Zabezpieczenie takie małżonek może uzyskać nawet na etapie postępowania
o ustalenie nierównych udziałów. Jeżeli żądanie to połączy z wnioskiem o podział
majątku wspólnego (art. 567 k.p.c.), to w postępowaniu podziałowym będzie mógł
uczestniczyć również wierzyciel (art. 510 § 1 k.p.c.) i wówczas uzyskaniu
zabezpieczenia przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie będzie
sprzeciwiać się zasada, że jego udzielenie nie może ingerować w prawa osób
niebiorących udziału w postępowaniu, w którym go udzielono.
Większość rozważonych wyżej argumentów skłania do wniosku, że de lege
lata wierzyciel jednego z małżonków, poszukując zaspokojenia z majątku
wspólnego po ustaniu wspólności małżeńskiej, może skierować egzekucję do
udziału swojego dłużnika w majątku wspólnym.
Egzekucja do udziału w prawie własności rzeczy (zarówno ruchomości, jak
i nieruchomości) może jednak okazać się mniej skuteczna niż egzekucja
skierowana do tej rzeczy (prawa jej własności), a to dlatego, że udział nie znajduje
z taką łatwością nabywcy w postępowaniu egzekucyjnym. Nie można wówczas
wykluczyć, że wierzyciel jednego z małżonków, zamiast prowadzić egzekucję do
udziału swego dłużnika we własności przedmiotu należącego do majątku
wspólnego po ustaniu wspólności, zdecyduje się na skierowanie egzekucji do
prawa, z mocy którego małżonek będący dłużnikiem może żądać podziału majątku
wspólnego (art. 912 k.p.c.), chociaż ta droga poszukiwania zaspokojenia
wierzytelności jest długotrwała i połączona z wyższymi wydatkami.
17
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 390 § 1 k.p.c., podjęto
uchwałę jak w sentencji.