P 101/15
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
156/9/A/2015
POSTANOWIENIE
z dnia 21 października 2015 r.
Sygn. akt P 101/15
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Andrzej Wróbel – przewodniczący
Mirosław Granat – sprawozdawca
Wojciech Hermeliński
Leon Kieres
Marek Kotlinowski,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 października 2015 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe w Gdańsku:
czy art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. – Ustawa budżetowa na rok 2011 (Dz. U. Nr 29, poz. 150), art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 marca 2012 r. – Ustawa budżetowa na rok 2012 (Dz. U. poz. 273) i art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 25 stycznia 2013 r. – Ustawa budżetowa na rok 2013 (Dz. U. poz. 169) są zgodne z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji w takim zakresie, w jakim dokonano tą regulacją naruszenia zasady ochrony własności, praw nabytych i zaufania obywatela do państwa prawa i stanowionego przez nie prawa, wskutek pozbawienia pracowników prawa do wypłaty waloryzowanego wynagrodzenia za pracę w latach 2011, 2012, 2013, według norm określonych w art. 4 ust. 2, art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 79, poz. 431, ze zm.) w związku z art. 14a ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (Dz. U. z 2011 r. Nr 109, poz. 639),
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) w związku z art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku postanowieniem z 27 marca 2015 r. wystąpił z pytaniem prawnym, czy art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. – Ustawa budżetowa na rok 2011 (Dz. U. Nr 29, poz. 150; dalej: ustawa budżetowa na rok 2011), art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 marca 2012 r. – Ustawa budżetowa na rok 2012 (Dz. U. poz. 273; dalej: ustawa budżetowa na rok 2012) i art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 25 stycznia 2013 r. – Ustawa budżetowa na rok 2013 (Dz. U. poz. 169; dalej: ustawa budżetowa na rok 2013) są zgodne z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji w takim zakresie, w jakim dokonano tą regulacją naruszenia zasady ochrony własności, praw nabytych i zaufania obywatela do państwa prawa i stanowionego przez nie prawa, wskutek pozbawienia pracowników prawa do wypłaty waloryzowanego wynagrodzenia za pracę w latach 2011, 2012, 2013, według norm określonych w art. 4 ust. 2, art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 79, poz. 431, ze zm.; dalej: ustawa o kształtowaniu wynagrodzeń lub u.k.w.) w związku z art. 14a ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (Dz. U. z 2011 r. Nr 109, poz. 639; dalej: ustawa o pracownikach sądów i prokuratury lub u.p.s.p.).
1.1. Przed pytającym sądem toczy się postępowanie o wynagrodzenie. Sześciu powodów pozwami wniosło o zasądzenie wynagrodzeń za lata 2011-2013 wraz z ustawowymi odsetkami w kwotach, o jakie – zdaniem powodów – powinno zostać podwyższone ich wynagrodzenie w tym okresie.
Powodowie zatrudnieni są w pozwanym sądzie na stanowiskach: zastępcy głównego księgowego, starszego inspektora, inspektora ds. BHP, stażysty, rzemieślnika i inspektora. Ich stosunki pracy są uregulowane w art. 147 § 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 133, ze zm.). Powodowie wskazali, że podwyższenie wynagrodzeń urzędników i innych pracowników sądów i prokuratury następuje w terminach i na zasadach dotyczących pracowników państwowej sfery budżetowej nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń, a zatem waloryzowane są średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń, ustalanym corocznie w ustawach budżetowych. Powodowie podnieśli, że ich wynagrodzenia w latach 2011-2013 nie były w ogóle waloryzowane, chociaż powinny być na poziomie prognozowanego średniorocznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, czyli 102,3% w 2011 r., 102,8% w 2012 r. i 102,7% w 2013 r.
1.2. Pytający sąd wskazał, że zgodnie z art. 14a u.p.s.p. podwyższanie wynagrodzeń urzędników i innych pracowników sądów i prokuratury następuje w terminach i na zasadach określonych dla pracowników państwowej sfery budżetowej nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń. Wynagrodzenia te są waloryzowane średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń, przez który rozumie się wzrost wynagrodzeń na dany rok budżetowy w stosunku do roku poprzedniego.
Analiza przepisów ustawy o kształtowaniu wynagrodzeń doprowadziła pytający sąd do wniosku, że zasadą i obowiązkiem jest przeprowadzanie waloryzacji wynagrodzeń pracowników objętych zakresem stosowania tej ustawy, która służy zachowaniu stałej wartości ekonomicznej przyznanych świadczeń pieniężnych. Istotą waloryzacji jest zaś podwyższenie (wzrost) wysokości wynagrodzenia, które winno następować corocznie.
W związku z powyższym wątpliwości budzi brak dokonania takiej waloryzacji przez określenie średniorocznego wskaźnika wzrostu wynagrodzeń na poziomie 100,0%, czy też ustalenia wskaźnika na poziomie niższym niż wskaźnik inflacji. Przepisy kolejnych ustaw budżetowych, wskazane w pytaniu prawnym, pozbawiają pracowników prawa do wypłaty waloryzowanego wynagrodzenia przez ustalenie wskaźników na dotychczasowym poziomie wynagrodzenia pracowników.
1.3. Zdaniem pytającego sądu, ustawa o kształtowaniu wynagrodzeń statuuje ekspektatywę nabycia prawa do zwaloryzowanego wynagrodzenia w razie spełnienia przesłanek zastosowania instytucji waloryzacji, czyli zmiany siły nabywczej pieniądza. W rozpatrywanej sprawie przesłanka ta zaktualizowała się, ponieważ w latach 2011-2013 występowało zjawisko inflacji. W związku ze zmniejszeniem siły nabywczej pieniądza wystąpiła konieczność zastosowania instytucji waloryzacji wysokości wynagrodzenia, a zatem można mówić już nie o ekspektatywie, ale prawie nabytym.
1.4. Pytający sąd stwierdził, że ochroną wynikającą z art. 64 Konstytucji objęty został obszerny katalog praw majątkowych, w tym prawo do wynagrodzenia. Ochrona praw majątkowych polega nie tylko na zapobieganiu i eliminowaniu działań faktycznych uniemożliwiających uprawnionym korzystanie z przysługujących im praw, lecz także na takim ukształtowaniu ich treści, które ograniczałoby niebezpieczeństwo jednostronnego niweczenia ich ekonomicznej istoty.
Z ustawy o pracownikach sądów i prokuratury oraz ustawy o kształtowaniu wynagrodzeń wynika prawo pracowników sądów do corocznego wzrostu wynagrodzeń. Tymczasem ustawodawca w treści przepisów objętych pytaniem prawnym, przez pozbawienie pracowników prawa do waloryzacji świadczeń ze stosunku pracy, dopuścił się naruszenia zasady ochrony praw słusznie nabytych. Przepisy ustaw budżetowych, które utrzymują wynagrodzenie pracowników sądów na dotychczasowym poziomie, są tym samym sprzeczne z art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji.
1.5. W ocenie pytającego sądu przyjmowane przez ustawodawcę kolejne ustawy budżetowe, niwelujące słuszne oczekiwania pracowników sądów do otrzymania stosownego wzrostu wynagrodzeń w kolejnym roku, pozostają w sprzeczności z zasadą zaufania obywatela do państwa, wynikającą z art. 2 Konstytucji.
Ponadto można uznać, że praktyka braku waloryzacji wynagrodzeń nie ma charakteru incydentalnego, a staje się normą naruszającą prawa pracownika. Potwierdza to stan faktyczny sprawy rozpatrywanej przez pytający sąd, z którego wynika, że w grupach zawodowych powodów wynagrodzenia nie podlegają waloryzacji od kilku lat.
1.6. Zdaniem pytającego sądu, mimo że kwestionowane ustawy budżetowe utraciły moc obowiązującą z upływem danego roku, pytanie prawne jest dopuszczalne ze względu na ochronę konstytucyjnych praw podmiotowych jednostki.
Uzasadniając wpływ odpowiedzi na pytanie prawne na rozstrzygnięcie toczącej się sprawy, pytający sąd wskazał, że „stwierdzenie zgodności wskazanych w treści pytania przepisów prawnych z Konstytucją skutkować będzie oddaleniem powództwa. Natomiast w przypadku uznania, że przepisy wskazane w treści pytania są sprzeczne z zasadami konstytucyjnymi, zostaną one wyeliminowane z porządku prawnego. Skutkować to będzie powstaniem luki prawnej – luki konstrukcyjnej (…)”, ze względu na brak wskaźnika waloryzacji wynagrodzeń. W ocenie pytającego sądu rozstrzygnięcie sprawy w takim wypadku będzie wymagać eliminacji powstałej luki przez zastosowanie analogii legis w zakresie instytucji waloryzacji wynikającej z art. 3581 § 3 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121, ze zm.; dalej: k.c.). Skoro aksjologicznym uzasadnieniem wprowadzenia wskaźnika wynagrodzeń jest zapewnienie realnej wartości wynagrodzeń pracowników na generalnie niezmienionym poziomie, a zatem wysokość wynagrodzenia winna corocznie wzrastać i dostosowywać się do zmiany siły nabywczej pieniądza, to zasadnym jest poszukiwanie zbliżonego pod względem aksjologicznym i spójności ocen prawodawcy rozwiązania prawnego. Takim przepisem jest właśnie art. 3581 § 3 k.c., którego odpowiednie zastosowanie jest możliwe z mocy art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 1502, ze zm.; dalej: k.p.).
2. Do dnia wydania niniejszego postanowienia Sejm nie zajął stanowiska.
3. Prokurator Generalny pismem z 6 lipca 2015 r. wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
3.1. Prokurator Generalny nie podzielił rozumowania pytającego sądu co do niekonstytucyjności kwestionowanych przepisów. Wskazał, że art. 3581 § 3 k.c. stanowi, iż w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie. Zdaniem Prokuratora, zastosowanie tego przepisu jako ewentualnej podstawy do waloryzacji wynagrodzeń za pracę, a tym samym oparcie na nim rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed pytającym sądem, nie wydaje się możliwe. Potwierdza to orzecznictwo Sądu Najwyższego, z którego wynika, że waloryzacja wynagrodzenia za pracę, dokonywana przez sąd w trybie art. 3581 § 3 k.c., jest możliwa tylko wtedy, gdy świadczenie nie zostało spełnione w terminie. Sąd Najwyższy wyraził ponadto pogląd, że w drodze waloryzacji świadczeń pieniężnych nie można zmienić ani pominąć ustawowych mechanizmów rządzących ustaleniem i zmianą wysokości wynagrodzenia za pracę.
W ocenie Prokuratora Generalnego, w analizowanej sprawie nie można zastosować instytucji waloryzacji sądowej, albowiem wynagrodzenia powodów zostały wypłacone, a zobowiązania dłużnika wygasły. W tej sytuacji trzeba uznać, że przesłanka funkcjonalna pytania prawnego nie została spełniona.
3.2. Prokurator Generalny odnotował, że Trybunał Konstytucyjny rozpoznawał już połączone pytania prawne Sądu Rejonowego w Rzeszowie, Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Śródmieścia we Wrocławiu oraz Sądu Rejonowego w Sandomierzu o zbadanie m.in. zgodności art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na 2011, art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2012 i art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2013 z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji w takim zakresie, w jakim dokonano tą regulacją rzekomego naruszenia zasady ochrony własności, praw nabytych i zaufania obywatela do państwa prawa i stanowionego przez nie prawa, wskutek pozbawienia pracowników prawa do wypłaty wynagrodzenia za pracę w latach 2011, 2012 i 2013, waloryzowanego według norm określonych w art. 4 ust. 2 i art. 6 ust. 2 ustawy o kształtowaniu wynagrodzeń w związku z art. 14a ustawy o pracownikach sądów i prokuratury. Treść powyższych pytań była taka sama jak w niniejszej sprawie, zaś pytania te zostały zadane na kanwie identycznych co do istoty stanów faktycznych i prawnych, jak w sprawie zawisłej przed Sądem Rejonowym Gdańsk-Południe w Gdańsku.
Postanowieniem z 11 lutego 2015 r. o sygn. P 44/13 (OTK ZU nr 2/A/2015, poz. 21), Trybunał umorzył postępowanie w sprawie pytań prawnych Sądu Rejonowego w Rzeszowie, Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Śródmieścia we Wrocławiu oraz Sądu Rejonowego w Sandomierzu, stwierdzając, że w wypadku uznania przepisów ustaw budżetowych, wskazanych w petitum pytań prawnych, za niezgodne z Konstytucją, powstanie luka prawna, która wymagałaby interwencji ustawodawcy. Prokurator Generalny przypomniał pogląd wyrażony przez Trybunał w przywołanym postanowieniu, że nie jest spełniona przesłanka funkcjonalna pytania prawnego, jeżeli na skutek hipotetycznego wyroku o niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów powstałaby luka prawna, wymagająca interwencji legislacyjnej
Prokurator Generalny uznał, że w niniejszej sprawie zachodzi identyczna sytuacja, jak w sprawie o sygn. P 44/13. W wypadku uznania za niezgodne z ustawą zasadniczą przepisów ustaw budżetowych, które zostały wskazane w petitum pytania prawnego, i derogowania ich z porządku prawnego, Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku nie będzie mógł, w toczącej się sprawie, wydać odmiennego rozstrzygnięcia. Wynagrodzenia powodów mogą bowiem zostać podwyższone (zwaloryzowane) tylko w oparciu o wskaźnik ustalony w ustawie budżetowej. W tej sytuacji trzeba uznać, że w niniejszej sprawie nie została spełniona przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) każdy sąd może przedstawić Trybunałowi pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Treść powyższych przepisów wskazuje na przesłanki, od których spełnienia zależy dopuszczalność przedstawienia pytania prawnego: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną.
Trybunał zwraca uwagę, że w niniejszej sprawie, ze względu na treść art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.), zastosowanie mają przepisy dotychczasowej ustawy o TK.
1.1. Przesłanka podmiotowa określa podmiot mający kompetencję do inicjowania kontroli przepisów prawa przez Trybunał w drodze pytania prawnego. Podmiotem tym może być wyłącznie sąd w rozumieniu art. 175 Konstytucji (por. postanowienie TK z 4 października 2010 r., sygn. P 12/08, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 86), czyli państwowy organ władzy sądowniczej, oddzielony i niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej (por. postanowienie TK z 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36).
1.2. Przesłanka przedmiotowa określa przedmiot pytania prawnego. Może nim być każdy akt normatywny (przepis prawny), a zatem akt ustanawiający normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym (por. postanowienie TK z 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68). Postępowanie powinno dotyczyć badania zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, przy czym jako wzorzec kontroli powinien być wskazany akt normatywny mający wyższą rangę w hierarchicznym systemie prawa niż akt normatywny poddawany kontroli w toku procedury rozpoznawania pytania prawnego (por. postanowienie TK z 4 października 2010 r., sygn. P 12/08).
1.3. Przesłanka funkcjonalna wskazuje na związek między pytaniem prawnym a sprawą zawisłą przed sądem. Pytanie prawne może być podniesione wyłącznie na tle konkretnej sprawy, a jego przedmiotem może być wyłącznie przepis prawa, który ma bezpośredni związek z toczącym się postępowaniem (por. postanowienie TK z 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195). Tym samym przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ten przepis, który musi być zastosowany przez sąd w toczącym się postępowaniu i w oparciu o który sąd jest zobowiązany wydać stosowane orzeczenie, a więc który będzie stanowił podstawę rozstrzygnięcia (por. postanowienia TK z: 27 lutego 2008 r., sygn. P 31/06, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 24; 4 października 2010 r., sygn. P 12/08 oraz 19 października 2011 r., sygn. P 42/10, OTK ZU nr 8/A/2011, poz. 92). W drodze pytań prawnych mogą podlegać ocenie Trybunału „te regulacje prawne, które będą wykorzystane (stosowane) w trakcie postępowania sądowego i które mogą doprowadzić organ sądowy do wydania na ich podstawie aktu stosowania prawa (orzeczenia). Mogą to być zarówno przepisy (normy) prawa proceduralnego, wyrażające tryb danego postępowania, jak i przepisy (normy) prawa materialnego, na podstawie których możliwa jest ocena stanów faktycznych. Wreszcie mogą to być przepisy (normy) kompetencyjne i ustrojowe” (postanowienie TK z 20 października 2010 r., sygn. P 37/09, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 79; zob. również postanowienie TK z 19 października 2011 r., sygn. P 42/10).
1.3.1. Kontrola dokonywana w drodze pytań prawnych ma charakter incydentalny i jest możliwa jedynie w zakresie, w jakim rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem zależy od odpowiedzi na pytanie (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 118 oraz 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07, OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 52). Odpowiedź na pytanie prawne powinna być sądowi niezbędna do prawidłowego rozstrzygnięcia toczącej się przed nim sprawy, a owa zależność powinna być wskazana i uzasadniona przez sąd. Tym samym pytający sąd musi dokładnie uargumentować, dlaczego rozstrzygnięcie toczącej się przed nim sprawy nie jest możliwe bez wydania orzeczenia przez Trybunał (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 4 października 2010 r., sygn. P 12/08 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09). W konsekwencji przedmiotem pytania prawnego może być tylko ten przepis, którego ewentualne wyeliminowanie z porządku prawnego w wyniku orzeczenia Trybunału wywrze bezpośredni wpływ na sposób rozstrzygnięcia sprawy, na kanwie której przedstawiono pytanie prawne (por. postanowienia TK z: 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09). Musi zatem zachodzić relewantna i ścisła relacja między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy przez sąd, czyli między treścią kwestionowanego przepisu a stanem faktycznym sprawy, w związku z którą zostało postawione pytanie prawne (por. postanowienia TK z: 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03; 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 3 marca 2009 r., sygn. P 63/08, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 31 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09).
1.3.2. Trybunał stwierdza, że instytucja pytania prawnego ma charakter subsydiarny. Oznacza to, że pytanie prawne jest niedopuszczalne, jeżeli wątpliwości sądu co do zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą mogą być usunięte w drodze wykładni albo gdy w danej sprawie można zastosować inne, niebudzące wątpliwości przepisy prawne lub akt normatywny (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 27 lutego 2008 r., sygn. P 31/06; 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07 oraz 4 października 2010 r., sygn. P 12/08). Wątpliwości co do zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą muszą być obiektywnie uzasadnione i na tyle istotne, by potrzebne było ich wyjaśnienie w ramach procedury pytań prawnych przez Trybunał (por. postanowienia TK z: 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03; 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06; 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07 oraz 19 października 2011 r., sygn. P 42/10).
2. W niniejszej sprawie została spełniona przesłanka podmiotowa pytania prawnego, ponieważ zostało ono skierowane przez Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku. Spełniona została również przesłanka przedmiotowa, ponieważ jako przedmiot kontroli zostały wskazane w odpowiednim zakresie przepisy ustawowe: art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. – Ustawa budżetowa na rok 2011 (Dz. U. Nr 29, poz. 150; dalej: ustawa budżetowa na rok 2011), art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 marca 2012 r. – Ustawa budżetowa na rok 2012 (Dz. U. poz. 273; dalej: ustawa budżetowa na rok 2012) oraz art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 25 stycznia 2013 r. – Ustawa budżetowa na rok 2013 (Dz. U. poz. 169; dalej: ustawa budżetowa na rok 2013).
Analizy wymaga jednak spełnienie przez pytający sąd przesłanki funkcjonalnej.
3. Sprawa, na kanwie której zostało skierowane do Trybunału pytania prawne, dotyczy roszczeń o zapłatę kwot pieniężnych będących różnicą wysokości wynagrodzenia za pracę otrzymanego przez powodów w latach 2011-2013 i wysokości wynagrodzenia za pracę, jakie powodowie powinni otrzymać, jeżeli w powyższym okresie zostałaby dokonana waloryzacja ich wynagrodzeń za pracę. W związku z powyższym sąd, w celu prawidłowego rozpoznania spraw, powinien ustalić, czy i w jaki sposób wynagrodzenie za pracę powodów winno być zwaloryzowane.
Powodowie, zatrudnieni na stanowiskach zastępcy głównego księgowego, starszego inspektora, inspektora ds. BHP, stażysty, rzemieślnika i inspektora, objęci są zakresem zastosowania ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (Dz. U. z 2015 r. poz. 1241; dalej: u.p.s.p.). Stosownie do art. 14a u.p.s.p. „[p]odwyższenie wynagrodzeń urzędników i innych pracowników sądów i prokuratury następuje w terminach i na zasadach określonych dla pracowników państwowej sfery budżetowej nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń”. Powyższe zasady zostały uregulowane w ustawie z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 79, poz. 431, ze zm.; dalej: u.k.w.). Zgodnie z art. 4 ust. 2 u.k.w. „[w]ynagrodzenia osób nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń waloryzowane są średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń”, który – stosownie do art. 9 ust. 1 pkt 3 u.k.w. – jest ustalany w ustawie budżetowej.
W związku z powyższym pytający sąd, w celu wydania właściwego rozstrzygnięcia, zobowiązany będzie bezpośrednio zastosować art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2011, art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2012 oraz art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2013, które określają średnioroczny wskaźnik wzrostu wynagrodzeń w latach 2011-2013.
Rozważenia wymaga jednak to, czy ewentualne stwierdzenie niekonstytucyjności powyższych przepisów ustaw budżetowych wywrze wpływ na treść rozstrzygnięcia w sprawie zawisłej przed pytającym sądem.
3.1. Pytający sąd wskazał, że w razie stwierdzenia niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów powstanie luka prawna – luka konstrukcyjna, ze względu na eliminację przepisów określających wskaźnik waloryzacji wynagrodzeń. Rozstrzygnięcie sprawy w takim wypadku będzie wymagać eliminacji powstałej luki, przez zastosowanie analogii legis i instytucji waloryzacji wynikającej z art. 3581 § 3 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121, ze zm.; dalej: k.c.), ponieważ pod względem aksjologicznym i spójności ocen prawodawcy jest to rozwiązanie prawne zbliżone do zaskarżonych przepisów. Odpowiednie zastosowanie art. 3581 § 3 k.c. jest zaś możliwe na mocy art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 1502, ze zm.; dalej: k.p.).
3.2. Trybunał podziela stanowisko pytającego sądu, że ewentualne orzeczenie stwierdzające niekonstytucyjność zaskarżonych przepisów ustaw budżetowych doprowadziłoby do sytuacji, w której za niezgodne z Konstytucją zostałyby uznane i tym samym wyeliminowane z porządku prawnego przepisy, określające wysokość średniorocznego wskaźnika wzrostu wynagrodzeń w latach 2011-2013.
Jednocześnie wciąż obowiązywałyby art. 14a u.p.s.p. i art. 4 ust. 2 u.k.w., zgodnie z którymi wynagrodzenie za pracę pracowników sądów i prokuratury jest waloryzowane lub podwyższane średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń. Obowiązywałby także art. 9 ust. 1 pkt 3 u.k.w., który wskazuje, że powyższy wskaźnik ustalany jest w ustawie budżetowej.
W takim hipotetycznym stanie normatywnym pytający sąd nadal byłby zobowiązany do przyjęcia, że podwyższenie wynagrodzenia za pracę powodów winno nastąpić – stosownie do art. 14a u.p.s.p. i art. 4 ust. 2 u.k.w. – tylko na podstawie średniorocznego wskaźnika wzrostu wynagrodzeń. Z kolei jedynym sposobem ustalenia przez pytający sąd tego wskaźnika byłoby, stosownie do art. 9 ust. 1 pkt 3 u.k.w., jego odczytanie z odpowiednich przepisów ustaw budżetowych, które jednak zostałyby usunięte z porządku prawnego w wyniku wyroku Trybunału (por. postanowienie TK z 11 lutego 2015 r., sygn. P 44/13, OTK ZU nr 2/A/2015, poz. 21).
3.3. Pytający sąd wskazał, że w hipotetycznym stanie prawnym, powstałym na skutek wyeliminowania z porządku prawnego zaskarżonych przepisów ustaw budżetowych, dopuszczalne byłoby jednak zastosowanie na podstawie art. 300 k.p. na zasadzie analogii legis art. 3581 § 3 k.c. w zakresie instytucji waloryzacji.
Trybunał zwraca uwagę, że w świetle utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, przewidziany w art. 3581 § 3 k.c. mechanizm waloryzacji może być stosowany tylko w odniesieniu do tych wynagrodzeń lub ich składników, które nie zostały wypłacone w terminie (por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z 29 czerwca 1995 r., sygn. akt I PZP 5/95, Lex nr 23537 i uchwała SN z 17 kwietnia 1998 r., sygn. akt III ZP 45/97, OSNP nr 24/1998, poz. 712 oraz wyroki SN z: 15 kwietnia 1994 r, sygn. akt I PRN 14/94, OSNP nr 4/1994, poz. 69; 8 października 1996 r., sygn. akt I PRN 90/96, II PRN 90/96 i I PRN 96/96, Lex nr 1222362, OSNP nr 12/1997 poz. 212 i 213 oraz 26 listopada 2013 r., sygn. akt II PK 65/13, OSNP nr 10/2014, poz. 145). Tymczasem w sprawie rozpatrywanej przez pytający sąd wynagrodzenia zostały wypłacone pracownikom w terminie, lecz tylko – zdaniem powodów – w zbyt niskiej wysokości, nie zostały bowiem zwaloryzowane.
Pytający sąd w ogóle nie ustosunkował się do powyższej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego, stawiając wbrew niej tezę, że w rozpatrywanej sprawie na podstawie art. 300 k.p. na zasadzie analogii legis możliwe będzie odpowiednie zastosowanie art. 3581 § 3 k.c., mimo że wynagrodzenia zostały wypłacone pracownikom, aczkolwiek – zdaniem powodów – w zbyt niskiej wysokości. Dopuszczalność rozwiązania przedstawionego przez pytający sąd nie została tym samym w dostatecznym stopniu uzasadniona – argumentacja zawarta w pytaniu prawnym jest fragmentaryczna i niekompletna. Nie pozwala ona na ustalenie, czy i w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w zawisłej przed nim sprawie, gdyby zaskarżone przepisy prawne utraciły moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał o ich niezgodności z Konstytucją.
W związku z powyższym Trybunał uznał, że pytający sąd nie wykazał związku funkcjonalnego między pytaniem prawnym a rozstrzygnięciem toczącej się sprawy.
4. Trybunał zwraca ponadto uwagę na to, że zaskarżone zostały przepisy ustaw budżetowych, które utraciły już moc obowiązującą, skonsumowały się bowiem z upływem danego roku budżetowego.
Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK Trybunał umarza postępowanie, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał. Niemniej, stosownie do art. 39 ust. 3 ustawy o TK, nie umarza się postępowania w powyższym wypadku, jeżeli wydanie orzeczenia przez Trybunał jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Jako wyjątek od ogólnych zasad orzekania, zastosowanie art. 39 ust. 3 ustawy o TK wymaga jednak szczegółowego uzasadnienia.
Pytający sąd poprzestał na stwierdzeniu, iż „pomimo, że kwestionowane akty normatywne jako ustawy budżetowe utraciły moc obowiązującą z upływem danego roku, to ze względu na ochronę konstytucyjnych praw pytanie prawne jest dopuszczalne, zmierza bowiem do ochrony praw podmiotowych jednostki”. Takie uzasadnienie należy uznać za niewystarczające dla zastosowania wyjątku z art. 39 ust. 3 ustawy o TK (por. postanowienie TK z 28 kwietnia 2015 r., sygn. P 7/15, OTK ZU nr 4/A/2015, poz. 59).
5. Z powyższego wynika, że pytanie prawne Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe w Gdańsku nie spełnia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego oraz nie zostało należycie uzasadnione, stosownie do wymogów wynikających z art. 32 ustawy o TK.
W związku z tym Trybunał umorzył postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku oraz utratę mocy obowiązującej zaskarżonych przepisów.
Określając podstawę prawną postanowienia, Trybunał uwzględnił, że 30 sierpnia 2015. Weszła w życia ustawa o TK z 2015 r. Na mocy jej art. 134 pkt 3 „[w] sprawach wszczętych i niezakończonych przed wejściem w życie ustawy, w postępowaniu przed Trybunałem (…) jeżeli zachodzą przesłanki umorzenia postępowania, stosuje się przepisy dotychczasowe”. W konsekwencji podstawę prawną umorzenia stanowi art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy o TK w związku z art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 21 października 2015 r.
Sygn. akt P 101/15
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Andrzej Wróbel – przewodniczący
Mirosław Granat – sprawozdawca
Wojciech Hermeliński
Leon Kieres
Marek Kotlinowski,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 października 2015 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe w Gdańsku:
czy art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. – Ustawa budżetowa na rok 2011 (Dz. U. Nr 29, poz. 150), art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 marca 2012 r. – Ustawa budżetowa na rok 2012 (Dz. U. poz. 273) i art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 25 stycznia 2013 r. – Ustawa budżetowa na rok 2013 (Dz. U. poz. 169) są zgodne z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji w takim zakresie, w jakim dokonano tą regulacją naruszenia zasady ochrony własności, praw nabytych i zaufania obywatela do państwa prawa i stanowionego przez nie prawa, wskutek pozbawienia pracowników prawa do wypłaty waloryzowanego wynagrodzenia za pracę w latach 2011, 2012, 2013, według norm określonych w art. 4 ust. 2, art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 79, poz. 431, ze zm.) w związku z art. 14a ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (Dz. U. z 2011 r. Nr 109, poz. 639),
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) w związku z art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku postanowieniem z 27 marca 2015 r. wystąpił z pytaniem prawnym, czy art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. – Ustawa budżetowa na rok 2011 (Dz. U. Nr 29, poz. 150; dalej: ustawa budżetowa na rok 2011), art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 marca 2012 r. – Ustawa budżetowa na rok 2012 (Dz. U. poz. 273; dalej: ustawa budżetowa na rok 2012) i art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 25 stycznia 2013 r. – Ustawa budżetowa na rok 2013 (Dz. U. poz. 169; dalej: ustawa budżetowa na rok 2013) są zgodne z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji w takim zakresie, w jakim dokonano tą regulacją naruszenia zasady ochrony własności, praw nabytych i zaufania obywatela do państwa prawa i stanowionego przez nie prawa, wskutek pozbawienia pracowników prawa do wypłaty waloryzowanego wynagrodzenia za pracę w latach 2011, 2012, 2013, według norm określonych w art. 4 ust. 2, art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 79, poz. 431, ze zm.; dalej: ustawa o kształtowaniu wynagrodzeń lub u.k.w.) w związku z art. 14a ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (Dz. U. z 2011 r. Nr 109, poz. 639; dalej: ustawa o pracownikach sądów i prokuratury lub u.p.s.p.).
1.1. Przed pytającym sądem toczy się postępowanie o wynagrodzenie. Sześciu powodów pozwami wniosło o zasądzenie wynagrodzeń za lata 2011-2013 wraz z ustawowymi odsetkami w kwotach, o jakie – zdaniem powodów – powinno zostać podwyższone ich wynagrodzenie w tym okresie.
Powodowie zatrudnieni są w pozwanym sądzie na stanowiskach: zastępcy głównego księgowego, starszego inspektora, inspektora ds. BHP, stażysty, rzemieślnika i inspektora. Ich stosunki pracy są uregulowane w art. 147 § 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 133, ze zm.). Powodowie wskazali, że podwyższenie wynagrodzeń urzędników i innych pracowników sądów i prokuratury następuje w terminach i na zasadach dotyczących pracowników państwowej sfery budżetowej nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń, a zatem waloryzowane są średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń, ustalanym corocznie w ustawach budżetowych. Powodowie podnieśli, że ich wynagrodzenia w latach 2011-2013 nie były w ogóle waloryzowane, chociaż powinny być na poziomie prognozowanego średniorocznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, czyli 102,3% w 2011 r., 102,8% w 2012 r. i 102,7% w 2013 r.
1.2. Pytający sąd wskazał, że zgodnie z art. 14a u.p.s.p. podwyższanie wynagrodzeń urzędników i innych pracowników sądów i prokuratury następuje w terminach i na zasadach określonych dla pracowników państwowej sfery budżetowej nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń. Wynagrodzenia te są waloryzowane średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń, przez który rozumie się wzrost wynagrodzeń na dany rok budżetowy w stosunku do roku poprzedniego.
Analiza przepisów ustawy o kształtowaniu wynagrodzeń doprowadziła pytający sąd do wniosku, że zasadą i obowiązkiem jest przeprowadzanie waloryzacji wynagrodzeń pracowników objętych zakresem stosowania tej ustawy, która służy zachowaniu stałej wartości ekonomicznej przyznanych świadczeń pieniężnych. Istotą waloryzacji jest zaś podwyższenie (wzrost) wysokości wynagrodzenia, które winno następować corocznie.
W związku z powyższym wątpliwości budzi brak dokonania takiej waloryzacji przez określenie średniorocznego wskaźnika wzrostu wynagrodzeń na poziomie 100,0%, czy też ustalenia wskaźnika na poziomie niższym niż wskaźnik inflacji. Przepisy kolejnych ustaw budżetowych, wskazane w pytaniu prawnym, pozbawiają pracowników prawa do wypłaty waloryzowanego wynagrodzenia przez ustalenie wskaźników na dotychczasowym poziomie wynagrodzenia pracowników.
1.3. Zdaniem pytającego sądu, ustawa o kształtowaniu wynagrodzeń statuuje ekspektatywę nabycia prawa do zwaloryzowanego wynagrodzenia w razie spełnienia przesłanek zastosowania instytucji waloryzacji, czyli zmiany siły nabywczej pieniądza. W rozpatrywanej sprawie przesłanka ta zaktualizowała się, ponieważ w latach 2011-2013 występowało zjawisko inflacji. W związku ze zmniejszeniem siły nabywczej pieniądza wystąpiła konieczność zastosowania instytucji waloryzacji wysokości wynagrodzenia, a zatem można mówić już nie o ekspektatywie, ale prawie nabytym.
1.4. Pytający sąd stwierdził, że ochroną wynikającą z art. 64 Konstytucji objęty został obszerny katalog praw majątkowych, w tym prawo do wynagrodzenia. Ochrona praw majątkowych polega nie tylko na zapobieganiu i eliminowaniu działań faktycznych uniemożliwiających uprawnionym korzystanie z przysługujących im praw, lecz także na takim ukształtowaniu ich treści, które ograniczałoby niebezpieczeństwo jednostronnego niweczenia ich ekonomicznej istoty.
Z ustawy o pracownikach sądów i prokuratury oraz ustawy o kształtowaniu wynagrodzeń wynika prawo pracowników sądów do corocznego wzrostu wynagrodzeń. Tymczasem ustawodawca w treści przepisów objętych pytaniem prawnym, przez pozbawienie pracowników prawa do waloryzacji świadczeń ze stosunku pracy, dopuścił się naruszenia zasady ochrony praw słusznie nabytych. Przepisy ustaw budżetowych, które utrzymują wynagrodzenie pracowników sądów na dotychczasowym poziomie, są tym samym sprzeczne z art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji.
1.5. W ocenie pytającego sądu przyjmowane przez ustawodawcę kolejne ustawy budżetowe, niwelujące słuszne oczekiwania pracowników sądów do otrzymania stosownego wzrostu wynagrodzeń w kolejnym roku, pozostają w sprzeczności z zasadą zaufania obywatela do państwa, wynikającą z art. 2 Konstytucji.
Ponadto można uznać, że praktyka braku waloryzacji wynagrodzeń nie ma charakteru incydentalnego, a staje się normą naruszającą prawa pracownika. Potwierdza to stan faktyczny sprawy rozpatrywanej przez pytający sąd, z którego wynika, że w grupach zawodowych powodów wynagrodzenia nie podlegają waloryzacji od kilku lat.
1.6. Zdaniem pytającego sądu, mimo że kwestionowane ustawy budżetowe utraciły moc obowiązującą z upływem danego roku, pytanie prawne jest dopuszczalne ze względu na ochronę konstytucyjnych praw podmiotowych jednostki.
Uzasadniając wpływ odpowiedzi na pytanie prawne na rozstrzygnięcie toczącej się sprawy, pytający sąd wskazał, że „stwierdzenie zgodności wskazanych w treści pytania przepisów prawnych z Konstytucją skutkować będzie oddaleniem powództwa. Natomiast w przypadku uznania, że przepisy wskazane w treści pytania są sprzeczne z zasadami konstytucyjnymi, zostaną one wyeliminowane z porządku prawnego. Skutkować to będzie powstaniem luki prawnej – luki konstrukcyjnej (…)”, ze względu na brak wskaźnika waloryzacji wynagrodzeń. W ocenie pytającego sądu rozstrzygnięcie sprawy w takim wypadku będzie wymagać eliminacji powstałej luki przez zastosowanie analogii legis w zakresie instytucji waloryzacji wynikającej z art. 3581 § 3 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121, ze zm.; dalej: k.c.). Skoro aksjologicznym uzasadnieniem wprowadzenia wskaźnika wynagrodzeń jest zapewnienie realnej wartości wynagrodzeń pracowników na generalnie niezmienionym poziomie, a zatem wysokość wynagrodzenia winna corocznie wzrastać i dostosowywać się do zmiany siły nabywczej pieniądza, to zasadnym jest poszukiwanie zbliżonego pod względem aksjologicznym i spójności ocen prawodawcy rozwiązania prawnego. Takim przepisem jest właśnie art. 3581 § 3 k.c., którego odpowiednie zastosowanie jest możliwe z mocy art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 1502, ze zm.; dalej: k.p.).
2. Do dnia wydania niniejszego postanowienia Sejm nie zajął stanowiska.
3. Prokurator Generalny pismem z 6 lipca 2015 r. wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
3.1. Prokurator Generalny nie podzielił rozumowania pytającego sądu co do niekonstytucyjności kwestionowanych przepisów. Wskazał, że art. 3581 § 3 k.c. stanowi, iż w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie. Zdaniem Prokuratora, zastosowanie tego przepisu jako ewentualnej podstawy do waloryzacji wynagrodzeń za pracę, a tym samym oparcie na nim rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed pytającym sądem, nie wydaje się możliwe. Potwierdza to orzecznictwo Sądu Najwyższego, z którego wynika, że waloryzacja wynagrodzenia za pracę, dokonywana przez sąd w trybie art. 3581 § 3 k.c., jest możliwa tylko wtedy, gdy świadczenie nie zostało spełnione w terminie. Sąd Najwyższy wyraził ponadto pogląd, że w drodze waloryzacji świadczeń pieniężnych nie można zmienić ani pominąć ustawowych mechanizmów rządzących ustaleniem i zmianą wysokości wynagrodzenia za pracę.
W ocenie Prokuratora Generalnego, w analizowanej sprawie nie można zastosować instytucji waloryzacji sądowej, albowiem wynagrodzenia powodów zostały wypłacone, a zobowiązania dłużnika wygasły. W tej sytuacji trzeba uznać, że przesłanka funkcjonalna pytania prawnego nie została spełniona.
3.2. Prokurator Generalny odnotował, że Trybunał Konstytucyjny rozpoznawał już połączone pytania prawne Sądu Rejonowego w Rzeszowie, Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Śródmieścia we Wrocławiu oraz Sądu Rejonowego w Sandomierzu o zbadanie m.in. zgodności art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na 2011, art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2012 i art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2013 z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji w takim zakresie, w jakim dokonano tą regulacją rzekomego naruszenia zasady ochrony własności, praw nabytych i zaufania obywatela do państwa prawa i stanowionego przez nie prawa, wskutek pozbawienia pracowników prawa do wypłaty wynagrodzenia za pracę w latach 2011, 2012 i 2013, waloryzowanego według norm określonych w art. 4 ust. 2 i art. 6 ust. 2 ustawy o kształtowaniu wynagrodzeń w związku z art. 14a ustawy o pracownikach sądów i prokuratury. Treść powyższych pytań była taka sama jak w niniejszej sprawie, zaś pytania te zostały zadane na kanwie identycznych co do istoty stanów faktycznych i prawnych, jak w sprawie zawisłej przed Sądem Rejonowym Gdańsk-Południe w Gdańsku.
Postanowieniem z 11 lutego 2015 r. o sygn. P 44/13 (OTK ZU nr 2/A/2015, poz. 21), Trybunał umorzył postępowanie w sprawie pytań prawnych Sądu Rejonowego w Rzeszowie, Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Śródmieścia we Wrocławiu oraz Sądu Rejonowego w Sandomierzu, stwierdzając, że w wypadku uznania przepisów ustaw budżetowych, wskazanych w petitum pytań prawnych, za niezgodne z Konstytucją, powstanie luka prawna, która wymagałaby interwencji ustawodawcy. Prokurator Generalny przypomniał pogląd wyrażony przez Trybunał w przywołanym postanowieniu, że nie jest spełniona przesłanka funkcjonalna pytania prawnego, jeżeli na skutek hipotetycznego wyroku o niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów powstałaby luka prawna, wymagająca interwencji legislacyjnej
Prokurator Generalny uznał, że w niniejszej sprawie zachodzi identyczna sytuacja, jak w sprawie o sygn. P 44/13. W wypadku uznania za niezgodne z ustawą zasadniczą przepisów ustaw budżetowych, które zostały wskazane w petitum pytania prawnego, i derogowania ich z porządku prawnego, Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku nie będzie mógł, w toczącej się sprawie, wydać odmiennego rozstrzygnięcia. Wynagrodzenia powodów mogą bowiem zostać podwyższone (zwaloryzowane) tylko w oparciu o wskaźnik ustalony w ustawie budżetowej. W tej sytuacji trzeba uznać, że w niniejszej sprawie nie została spełniona przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) każdy sąd może przedstawić Trybunałowi pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Treść powyższych przepisów wskazuje na przesłanki, od których spełnienia zależy dopuszczalność przedstawienia pytania prawnego: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną.
Trybunał zwraca uwagę, że w niniejszej sprawie, ze względu na treść art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.), zastosowanie mają przepisy dotychczasowej ustawy o TK.
1.1. Przesłanka podmiotowa określa podmiot mający kompetencję do inicjowania kontroli przepisów prawa przez Trybunał w drodze pytania prawnego. Podmiotem tym może być wyłącznie sąd w rozumieniu art. 175 Konstytucji (por. postanowienie TK z 4 października 2010 r., sygn. P 12/08, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 86), czyli państwowy organ władzy sądowniczej, oddzielony i niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej (por. postanowienie TK z 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36).
1.2. Przesłanka przedmiotowa określa przedmiot pytania prawnego. Może nim być każdy akt normatywny (przepis prawny), a zatem akt ustanawiający normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym (por. postanowienie TK z 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68). Postępowanie powinno dotyczyć badania zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, przy czym jako wzorzec kontroli powinien być wskazany akt normatywny mający wyższą rangę w hierarchicznym systemie prawa niż akt normatywny poddawany kontroli w toku procedury rozpoznawania pytania prawnego (por. postanowienie TK z 4 października 2010 r., sygn. P 12/08).
1.3. Przesłanka funkcjonalna wskazuje na związek między pytaniem prawnym a sprawą zawisłą przed sądem. Pytanie prawne może być podniesione wyłącznie na tle konkretnej sprawy, a jego przedmiotem może być wyłącznie przepis prawa, który ma bezpośredni związek z toczącym się postępowaniem (por. postanowienie TK z 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195). Tym samym przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ten przepis, który musi być zastosowany przez sąd w toczącym się postępowaniu i w oparciu o który sąd jest zobowiązany wydać stosowane orzeczenie, a więc który będzie stanowił podstawę rozstrzygnięcia (por. postanowienia TK z: 27 lutego 2008 r., sygn. P 31/06, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 24; 4 października 2010 r., sygn. P 12/08 oraz 19 października 2011 r., sygn. P 42/10, OTK ZU nr 8/A/2011, poz. 92). W drodze pytań prawnych mogą podlegać ocenie Trybunału „te regulacje prawne, które będą wykorzystane (stosowane) w trakcie postępowania sądowego i które mogą doprowadzić organ sądowy do wydania na ich podstawie aktu stosowania prawa (orzeczenia). Mogą to być zarówno przepisy (normy) prawa proceduralnego, wyrażające tryb danego postępowania, jak i przepisy (normy) prawa materialnego, na podstawie których możliwa jest ocena stanów faktycznych. Wreszcie mogą to być przepisy (normy) kompetencyjne i ustrojowe” (postanowienie TK z 20 października 2010 r., sygn. P 37/09, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 79; zob. również postanowienie TK z 19 października 2011 r., sygn. P 42/10).
1.3.1. Kontrola dokonywana w drodze pytań prawnych ma charakter incydentalny i jest możliwa jedynie w zakresie, w jakim rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem zależy od odpowiedzi na pytanie (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 118 oraz 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07, OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 52). Odpowiedź na pytanie prawne powinna być sądowi niezbędna do prawidłowego rozstrzygnięcia toczącej się przed nim sprawy, a owa zależność powinna być wskazana i uzasadniona przez sąd. Tym samym pytający sąd musi dokładnie uargumentować, dlaczego rozstrzygnięcie toczącej się przed nim sprawy nie jest możliwe bez wydania orzeczenia przez Trybunał (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 4 października 2010 r., sygn. P 12/08 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09). W konsekwencji przedmiotem pytania prawnego może być tylko ten przepis, którego ewentualne wyeliminowanie z porządku prawnego w wyniku orzeczenia Trybunału wywrze bezpośredni wpływ na sposób rozstrzygnięcia sprawy, na kanwie której przedstawiono pytanie prawne (por. postanowienia TK z: 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09). Musi zatem zachodzić relewantna i ścisła relacja między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy przez sąd, czyli między treścią kwestionowanego przepisu a stanem faktycznym sprawy, w związku z którą zostało postawione pytanie prawne (por. postanowienia TK z: 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03; 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 3 marca 2009 r., sygn. P 63/08, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 31 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09).
1.3.2. Trybunał stwierdza, że instytucja pytania prawnego ma charakter subsydiarny. Oznacza to, że pytanie prawne jest niedopuszczalne, jeżeli wątpliwości sądu co do zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą mogą być usunięte w drodze wykładni albo gdy w danej sprawie można zastosować inne, niebudzące wątpliwości przepisy prawne lub akt normatywny (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 27 lutego 2008 r., sygn. P 31/06; 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07 oraz 4 października 2010 r., sygn. P 12/08). Wątpliwości co do zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą muszą być obiektywnie uzasadnione i na tyle istotne, by potrzebne było ich wyjaśnienie w ramach procedury pytań prawnych przez Trybunał (por. postanowienia TK z: 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03; 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06; 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07 oraz 19 października 2011 r., sygn. P 42/10).
2. W niniejszej sprawie została spełniona przesłanka podmiotowa pytania prawnego, ponieważ zostało ono skierowane przez Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku. Spełniona została również przesłanka przedmiotowa, ponieważ jako przedmiot kontroli zostały wskazane w odpowiednim zakresie przepisy ustawowe: art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. – Ustawa budżetowa na rok 2011 (Dz. U. Nr 29, poz. 150; dalej: ustawa budżetowa na rok 2011), art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 marca 2012 r. – Ustawa budżetowa na rok 2012 (Dz. U. poz. 273; dalej: ustawa budżetowa na rok 2012) oraz art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 25 stycznia 2013 r. – Ustawa budżetowa na rok 2013 (Dz. U. poz. 169; dalej: ustawa budżetowa na rok 2013).
Analizy wymaga jednak spełnienie przez pytający sąd przesłanki funkcjonalnej.
3. Sprawa, na kanwie której zostało skierowane do Trybunału pytania prawne, dotyczy roszczeń o zapłatę kwot pieniężnych będących różnicą wysokości wynagrodzenia za pracę otrzymanego przez powodów w latach 2011-2013 i wysokości wynagrodzenia za pracę, jakie powodowie powinni otrzymać, jeżeli w powyższym okresie zostałaby dokonana waloryzacja ich wynagrodzeń za pracę. W związku z powyższym sąd, w celu prawidłowego rozpoznania spraw, powinien ustalić, czy i w jaki sposób wynagrodzenie za pracę powodów winno być zwaloryzowane.
Powodowie, zatrudnieni na stanowiskach zastępcy głównego księgowego, starszego inspektora, inspektora ds. BHP, stażysty, rzemieślnika i inspektora, objęci są zakresem zastosowania ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (Dz. U. z 2015 r. poz. 1241; dalej: u.p.s.p.). Stosownie do art. 14a u.p.s.p. „[p]odwyższenie wynagrodzeń urzędników i innych pracowników sądów i prokuratury następuje w terminach i na zasadach określonych dla pracowników państwowej sfery budżetowej nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń”. Powyższe zasady zostały uregulowane w ustawie z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 79, poz. 431, ze zm.; dalej: u.k.w.). Zgodnie z art. 4 ust. 2 u.k.w. „[w]ynagrodzenia osób nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń waloryzowane są średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń”, który – stosownie do art. 9 ust. 1 pkt 3 u.k.w. – jest ustalany w ustawie budżetowej.
W związku z powyższym pytający sąd, w celu wydania właściwego rozstrzygnięcia, zobowiązany będzie bezpośrednio zastosować art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2011, art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2012 oraz art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na rok 2013, które określają średnioroczny wskaźnik wzrostu wynagrodzeń w latach 2011-2013.
Rozważenia wymaga jednak to, czy ewentualne stwierdzenie niekonstytucyjności powyższych przepisów ustaw budżetowych wywrze wpływ na treść rozstrzygnięcia w sprawie zawisłej przed pytającym sądem.
3.1. Pytający sąd wskazał, że w razie stwierdzenia niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów powstanie luka prawna – luka konstrukcyjna, ze względu na eliminację przepisów określających wskaźnik waloryzacji wynagrodzeń. Rozstrzygnięcie sprawy w takim wypadku będzie wymagać eliminacji powstałej luki, przez zastosowanie analogii legis i instytucji waloryzacji wynikającej z art. 3581 § 3 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121, ze zm.; dalej: k.c.), ponieważ pod względem aksjologicznym i spójności ocen prawodawcy jest to rozwiązanie prawne zbliżone do zaskarżonych przepisów. Odpowiednie zastosowanie art. 3581 § 3 k.c. jest zaś możliwe na mocy art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 1502, ze zm.; dalej: k.p.).
3.2. Trybunał podziela stanowisko pytającego sądu, że ewentualne orzeczenie stwierdzające niekonstytucyjność zaskarżonych przepisów ustaw budżetowych doprowadziłoby do sytuacji, w której za niezgodne z Konstytucją zostałyby uznane i tym samym wyeliminowane z porządku prawnego przepisy, określające wysokość średniorocznego wskaźnika wzrostu wynagrodzeń w latach 2011-2013.
Jednocześnie wciąż obowiązywałyby art. 14a u.p.s.p. i art. 4 ust. 2 u.k.w., zgodnie z którymi wynagrodzenie za pracę pracowników sądów i prokuratury jest waloryzowane lub podwyższane średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń. Obowiązywałby także art. 9 ust. 1 pkt 3 u.k.w., który wskazuje, że powyższy wskaźnik ustalany jest w ustawie budżetowej.
W takim hipotetycznym stanie normatywnym pytający sąd nadal byłby zobowiązany do przyjęcia, że podwyższenie wynagrodzenia za pracę powodów winno nastąpić – stosownie do art. 14a u.p.s.p. i art. 4 ust. 2 u.k.w. – tylko na podstawie średniorocznego wskaźnika wzrostu wynagrodzeń. Z kolei jedynym sposobem ustalenia przez pytający sąd tego wskaźnika byłoby, stosownie do art. 9 ust. 1 pkt 3 u.k.w., jego odczytanie z odpowiednich przepisów ustaw budżetowych, które jednak zostałyby usunięte z porządku prawnego w wyniku wyroku Trybunału (por. postanowienie TK z 11 lutego 2015 r., sygn. P 44/13, OTK ZU nr 2/A/2015, poz. 21).
3.3. Pytający sąd wskazał, że w hipotetycznym stanie prawnym, powstałym na skutek wyeliminowania z porządku prawnego zaskarżonych przepisów ustaw budżetowych, dopuszczalne byłoby jednak zastosowanie na podstawie art. 300 k.p. na zasadzie analogii legis art. 3581 § 3 k.c. w zakresie instytucji waloryzacji.
Trybunał zwraca uwagę, że w świetle utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, przewidziany w art. 3581 § 3 k.c. mechanizm waloryzacji może być stosowany tylko w odniesieniu do tych wynagrodzeń lub ich składników, które nie zostały wypłacone w terminie (por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z 29 czerwca 1995 r., sygn. akt I PZP 5/95, Lex nr 23537 i uchwała SN z 17 kwietnia 1998 r., sygn. akt III ZP 45/97, OSNP nr 24/1998, poz. 712 oraz wyroki SN z: 15 kwietnia 1994 r, sygn. akt I PRN 14/94, OSNP nr 4/1994, poz. 69; 8 października 1996 r., sygn. akt I PRN 90/96, II PRN 90/96 i I PRN 96/96, Lex nr 1222362, OSNP nr 12/1997 poz. 212 i 213 oraz 26 listopada 2013 r., sygn. akt II PK 65/13, OSNP nr 10/2014, poz. 145). Tymczasem w sprawie rozpatrywanej przez pytający sąd wynagrodzenia zostały wypłacone pracownikom w terminie, lecz tylko – zdaniem powodów – w zbyt niskiej wysokości, nie zostały bowiem zwaloryzowane.
Pytający sąd w ogóle nie ustosunkował się do powyższej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego, stawiając wbrew niej tezę, że w rozpatrywanej sprawie na podstawie art. 300 k.p. na zasadzie analogii legis możliwe będzie odpowiednie zastosowanie art. 3581 § 3 k.c., mimo że wynagrodzenia zostały wypłacone pracownikom, aczkolwiek – zdaniem powodów – w zbyt niskiej wysokości. Dopuszczalność rozwiązania przedstawionego przez pytający sąd nie została tym samym w dostatecznym stopniu uzasadniona – argumentacja zawarta w pytaniu prawnym jest fragmentaryczna i niekompletna. Nie pozwala ona na ustalenie, czy i w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w zawisłej przed nim sprawie, gdyby zaskarżone przepisy prawne utraciły moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał o ich niezgodności z Konstytucją.
W związku z powyższym Trybunał uznał, że pytający sąd nie wykazał związku funkcjonalnego między pytaniem prawnym a rozstrzygnięciem toczącej się sprawy.
4. Trybunał zwraca ponadto uwagę na to, że zaskarżone zostały przepisy ustaw budżetowych, które utraciły już moc obowiązującą, skonsumowały się bowiem z upływem danego roku budżetowego.
Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK Trybunał umarza postępowanie, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał. Niemniej, stosownie do art. 39 ust. 3 ustawy o TK, nie umarza się postępowania w powyższym wypadku, jeżeli wydanie orzeczenia przez Trybunał jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Jako wyjątek od ogólnych zasad orzekania, zastosowanie art. 39 ust. 3 ustawy o TK wymaga jednak szczegółowego uzasadnienia.
Pytający sąd poprzestał na stwierdzeniu, iż „pomimo, że kwestionowane akty normatywne jako ustawy budżetowe utraciły moc obowiązującą z upływem danego roku, to ze względu na ochronę konstytucyjnych praw pytanie prawne jest dopuszczalne, zmierza bowiem do ochrony praw podmiotowych jednostki”. Takie uzasadnienie należy uznać za niewystarczające dla zastosowania wyjątku z art. 39 ust. 3 ustawy o TK (por. postanowienie TK z 28 kwietnia 2015 r., sygn. P 7/15, OTK ZU nr 4/A/2015, poz. 59).
5. Z powyższego wynika, że pytanie prawne Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe w Gdańsku nie spełnia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego oraz nie zostało należycie uzasadnione, stosownie do wymogów wynikających z art. 32 ustawy o TK.
W związku z tym Trybunał umorzył postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku oraz utratę mocy obowiązującej zaskarżonych przepisów.
Określając podstawę prawną postanowienia, Trybunał uwzględnił, że 30 sierpnia 2015. Weszła w życia ustawa o TK z 2015 r. Na mocy jej art. 134 pkt 3 „[w] sprawach wszczętych i niezakończonych przed wejściem w życie ustawy, w postępowaniu przed Trybunałem (…) jeżeli zachodzą przesłanki umorzenia postępowania, stosuje się przepisy dotychczasowe”. W konsekwencji podstawę prawną umorzenia stanowi art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy o TK w związku z art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.