Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 477/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania F. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O.
o prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej Prokuratora Generalnego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 lipca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 grudnia 2013 r. Sąd Okręgowy w O. zmienił decyzją
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w O. z dnia 22 czerwca 2012 r. i przyznał F. P.
prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy od dnia 23 lutego 2012 r.
na stałe.
2
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia. Decyzją z dnia 4
sierpnia 2010 r. organ rentowy odmówił wnioskodawcy prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy. Wyrokiem z dnia 23 marca 2011 r. Sąd Okręgowy w O.
zmienił powyższą decyzję i przyznał wnioskodawcy prawo do renty z tytułu
częściowej niezdolności do pracy od 14 kwietnia 2010 r. do 30 kwietnia 2012 r.
Wyrokiem z dnia 11 stycznia 2012 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji i oddalił odwołanie wnioskodawcy. W dniu 20 lutego 2012 r. wnioskodawca
- w trybie art. 114 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748,
dalej jako ustawa o emeryturach i rentach) - wniósł o wznowienie postępowania
zakończonego decyzją z dnia 4 sierpnia 2010 r. Organ rentowy potraktował ten
wniosek jako nowy wniosek o przyznanie prawa do świadczenia rentowego.
Decyzją z dnia 22 czerwca 2012 r., stanowiącą przedmiot zaskarżenia w niniejszej
sprawie, odmówiono wnioskodawcy prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy,
gdyż niezdolność ta powstała u wnioskodawcy od dnia 5 marca 2012 r., a zatem
później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania okresów ubezpieczenia, o których mowa
w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach. Na podstawie dowodu z opinii
biegłych o specjalnościach adekwatnych do występujących u wnioskodawcy
schorzeń, Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca jest trwale częściowo niezdolny
do pracy, a niezdolność ta powstała przed dniem 25 sierpnia 2011 r., tj. nie później
niż w ciągu 18 miesięcy od ustania ostatniego okresu ubezpieczenia.
Przy takich ustaleniach Sąd ten uznał, że wnioskodawca spełnia przesłanki
prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określone w art. 57 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach.
Wyrokiem z dnia 2 lipca 2014 r. Sąd Apelacyjny, w uwzględnieniu apelacji
organu rentowego, zmienił powyższy wyrok i oddalił odwołanie wnioskodawcy.
Sąd odwoławczy zakwestionował poczynione przez Sąd pierwszej instancji
ustalenie, że niezdolność do pracy powstała u wnioskodawcy przed dniem 25
sierpnia 2011 r., tj. nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania ostatniego
okresu ubezpieczenia (25 lutego 2010 r.).
Sąd drugiej instancji, powołując się na pogląd wyrażony przez Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 6 stycznia 2009 r., I UK 209/08, zgodnie z którym
3
prawomocne orzeczenie w sprawie o rentę z tytułu niezdolności do pracy wiąże co
do braku niezdolności do pracy za czas do wydania wyroku, gdy sąd dokonał takiej
oceny (art. 366 w związku z art. 365 § 1 k.p.c. i art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy o
emeryturach i rentach), zajął stanowisko, że istnienie prawomocnego wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 11 stycznia 2012 r., ustalającego, iż wnioskodawca nie spełnia
przesłanki określonej w art. 57 ust. 1 pkt 1 tej ustawy (nie jest osobą niezdolną do
pracy), wyklucza możliwość ustalenia daty powstania tej niezdolności przed dniem
wydania prawomocnego orzeczenia odmawiającego prawa do renty. Skarga
wnioskodawcy o wznowienie postępowania zakończonego tym wyrokiem została
odrzucona postanowieniem Sądu Apelacyjnego z dnia 11 września 2012 r., jako
nieoparta na ustawowej podstawie wznowienia. W tej sytuacji zbędne było
prowadzenie postępowania dowodowego dla ustalenia, czy niezdolność
wnioskodawcy do pracy powstała przed dniem 25 sierpnia 2011 r. Sąd odwoławczy
stwierdził nadto, że wobec istnienia prawomocnego wyroku z dnia 11 stycznia
2012 r. organ rentowy prawidłowo potraktował wniosek złożony w trybie art. 114
ustawy o emeryturach i rentach jako nowy wniosek o świadczenie rentowe.
W skardze kasacyjnej Prokurator Generalny zarzucił naruszenie przepisów
postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie: 1) art. 366 w
związku z art. 365 k.p.c., polegające na oczywiście błędnym przyjęciu, iż wyrok
Sądu Apelacyjnego z dnia 11 stycznia 2012 r. wyklucza rozstrzyganie o tym, czy w
okresie po dniu 4 sierpnia 2010 r. a przed dniem 25 sierpnia 2011 r. wnioskodawca
był niezdolny do pracy, podczas gdy treść tego wyroku jednoznacznie stwierdza,
że ubezpieczony nie był niezdolny do pracy wyłącznie do dnia wydania przez organ
rentowy objętej tym wyrokiem decyzji, tj. do dnia 4 sierpnia 2010 r., zatem okres
późniejszy nie był w ogóle rozważany w kontekście orzekania o niezdolności
wnioskodawcy do pracy i prawidłowe odczytanie wskazanego wyroku nie
stwarzałoby samoistnej przesłanki do wydania orzeczenia uwzględniającego
apelację i oddalającego odwołanie; 2) art. 382 k.p.c. polegające na oczywiście
błędnym oparciu zaskarżonego wyroku na mocy wiążącej wyroku z dnia 11
stycznia 2012 r., bez uwzględnienia jego treści, podczas gdy prawidłowe
zastosowanie powołanego przepisu i odmówienie wyrokowi z dnia 11 stycznia
4
2012 r. waloru mocy wiążącej w stosunku do okresu pomiędzy 4 sierpnia 2010 r. a
25 sierpnia 2011 r. uniemożliwiłoby wydanie orzeczenia reformatoryjnego.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna okazała się usprawiedliwiona.
Niezasadny jest zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. Przepis ten stanowi, że sąd
drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w
pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się, że art. 382 k.p.c. może być samodzielną podstawą
skargi kasacyjnej tylko w razie wykazania przez skarżącego, że sąd drugiej
instancji bezpodstawnie pominął część materiału zebranego w postępowaniu przed
sądami obu instancji. Natomiast w jego płaszczyźnie nie leży trafność oceny tego
materiału (por. np. wyroki z dnia 3 lutego 2012 r., I UK 290/11, OSNP 2013 nr 1-2,
poz. 16 i z dnia 27 stycznia 2015 r., II PK 65/14, LEX nr 1663405). Wbrew
twierdzeniu skarżącego, Sąd drugiej instancji nie pominął treści wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 11 stycznia 2012 r., ale uznał, że skoro wyrok ten rozstrzygał o
braku niezdolności skarżącego do pracy jako przesłance prawa do renty, to jego
istnienie wyklucza możliwość ustalenia daty powstania tej niezdolności przed dniem
wydania prawomocnego orzeczenia odmawiającego prawa do świadczenia
rentowego.
Zasadny okazał się natomiast zarzut obrazy art. 366 w związku z art. 365
k.p.c.
W myśl art. 366 k.p.c. wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej
tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Z kolei zgodnie z
art. 365 § 1 k.p.c., orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je
wydał, lecz również inne sądy oraz organy państwowe i organy administracji
publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby.
W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, że moc wiążąca orzeczenia może
5
być rozważana tylko wtedy, gdy rozpoznawana sprawa jest inna niż ta, w której
wydano poprzednie orzeczenie oraz gdy kwestia rozstrzygnięta innym wyrokiem
stanowi zagadnienie wstępne. Walor prawny rozstrzygnięcia (osądzenia) zawartego
w treści prawomocnego orzeczenia jest ściśle związany z powagą rzeczy
osądzonej (art. 366 k.p.c.) i występuje w nowej sprawie pomiędzy tymi samymi
stronami, choć przedmiot obu spraw jest inny. W nowej sprawie nie może być
wówczas zastosowany negatywny (procesowy) skutek powagi rzeczy osądzonej,
polegający na niedopuszczalności ponownego rozstrzygnięcia tej samej sprawy.
Występuje natomiast skutek pozytywny (materialny) rzeczy osądzonej,
przejawiający się w tym, że rozstrzygnięcie zawarte w prawomocnym orzeczeniu
(rzecz osądzona) stwarza stan prawny taki, jaki z niego wynika. Sądy rozpoznające
między tymi samymi stronami nowy spór muszą przyjmować, że dana kwestia
prawna kształtuje się tak, jak przyjęto to w prawomocnym, wcześniejszym wyroku,
a więc w ostatecznym rezultacie procesu uwzględniającym stan rzeczy na datę
zamknięcia rozprawy. W kolejnym postępowaniu, w którym pojawia się ta sama
kwestia, nie może ona być już ponownie badana. Związanie orzeczeniem oznacza
zatem zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych z uprzednio osądzoną kwestią,
a nawet niedopuszczalność prowadzenia w tym zakresie postępowania
dowodowego (por. wyrok z dnia 27 marca 2014 r., III UK 115/13, LEX nr 1554419 i
powołane w nim orzeczenia).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje zapatrywanie, że wynikająca z
art. 365 § 1 k.p.c. moc wiążąca wyroku dotyczy związania wyłącznie sentencją,
a nie uzasadnieniem wyroku oraz że sądu nie wiążą ustalenia i oceny wyrażone w
uzasadnieniu wyroku innego sądu, czyli przesłanki faktyczne i prawne przyjęte za
jego podstawę, gdyż zakresem prawomocności materialnej jest objęty ostateczny
wynik rozstrzygnięcia, a nie jego przesłanki (por. wyrok z dnia 28 czerwca 2013 r.,
I UK 29/13, LEX nr 1555186 i przywołane w nim orzecznictwo). Wyrażany jest
jednak także pogląd, że chociaż powagą rzeczy osądzonej objęta jest w zasadzie
jedynie sentencja wyroku, a nie jego uzasadnienie, to rozciąga się ona również na
motywy wyroku w takich granicach, w jakich stanowią one konieczne uzupełnienie
rozstrzygnięcia, niezbędne dla wyjaśnienia jego zakresu. W szczególności, powagą
rzeczy osądzonej mogą być objęte ustalenia faktyczne w takim zakresie, w jakim
6
indywidualizują one sentencję jako rozstrzygnięcie o przedmiocie sporu i w jakim
określają istotę danego stosunku prawnego. Chodzi jednak tylko o elementy
uzasadnienia dotyczące rozstrzygnięcia co do istoty sprawy, w których sąd
wypowiada się w sposób stanowczy, autorytarny o żądaniu. Tak zwanej prekluzji
ulega więc tylko ten materiał procesowy, który dotyczy podstawy faktycznej w
zakresie hipotezy normy materialnoprawnej zastosowanej przez sąd, natomiast
twierdzenia i dowody dotyczące innej podstawy prawnej są dla konkretnej sprawy
obojętne (por. wyroki z dnia 14 listopada 2013 r., II PK 188/12, OSNP 2014 nr 10,
poz. 141 oraz z dnia 11 lutego 2014 r., I UK 329/13, OSNP 2015 nr 5, poz. 69 i
szeroko powołane w nich orzecznictwo).
Wydaje się, że Sąd drugiej instancji odwołał się do pierwszego z
zaprezentowanych wyżej poglądów. Pominął jednak specyfikę postępowania w
sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, które są sprawami cywilnymi
jedynie w ujęciu formalnym (art. 1 k.p.c.). Postępowanie sądowe w tych sprawach
ma charakter odwoławczy, gdyż inicjowane jest wniesieniem odwołania od decyzji
organu rentowego, pełniącego jedynie rolę pozwu podlegającego regułom zwykłego
postępowania procesowego. Przedmiotem postępowania w sprawach o
świadczenia z ubezpieczeń społecznych jest zatem co do zasady kontrola decyzji
organu rentowego według stanu rzeczy z chwili jej wydania. W sprawach o rentę z
tytułu niezdolności do pracy znajduje to wprost potwierdzenie w obowiązujących od
dnia 1 stycznia 2005 r. przepisach art. 4779
§ 21
i 31
oraz art. 47714
§ 4 k.p.c.
Jednak również w poprzednim stanie prawnym Sąd Najwyższy niejednokrotnie
podkreślał, że spełnienie warunków do nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności
do pracy po wydaniu decyzji przez organ rentowy uzasadnia jej zmianę tylko w tych
wyjątkowych wypadkach, w których występuje oczywistość prawa do świadczenia i
pewność co do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy przez organ rentowy. Inna
wykładnia prowadziłaby bowiem do zmiany charakteru postępowania rentowego z
administracyjno-sądowego na wyłącznie sądowy (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 10 marca 1998 r., II UKN 555/97, OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 181; z dnia 20
maja 2004 r., II UK 395/03, OSNP 2005 nr 3, poz. 43 oraz z dnia 4 lipca 2007 r.,
II UK 280/06, OSNP 2008 nr 17-18, poz. 260).
7
W stanie prawnym obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2005 r. praktyką
sądów było jednak prowadzenie postępowania dowodowego i rozstrzyganie o
niezdolności do pracy za okres do chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 k.p.c.).
W takim wypadku osądzenie sprawy obejmowało niezdolność do pracy lub jej brak
aż do wyrokowania w sprawie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia
2005 r., I UK 93/04, OSNP 2005 nr 16, poz. 254). Takiej sytuacji dotyczy także
pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 stycznia 2009 r., I UK
209/08 (OSNP 2010 nr 13-14, poz. 173), w myśl którego prawomocne orzeczenie w
sprawie o rentę z tytułu niezdolności do pracy wiąże co do braku niezdolności do
pracy za czas do wydania wyroku, gdy sąd dokonał takiej oceny. Opierając się na
tym poglądzie, Sąd drugiej instancji nie wyprowadził jednak z niego właściwych
wniosków. Tymczasem z zastrzeżenia „dokonania przez sąd takiej oceny” wynika,
że w kolejnej sprawie o rentę nie jest możliwe rozstrzygnięcie o tym, o czym
rozstrzygnięto już w poprzedniej sprawie, czyli o braku prawa do renty wobec
niestwierdzenia niezdolności do pracy na datę wyrokowania. Jeżeli jednak
przedmiotem ustaleń i oceny sądu nie był stan zdolności ubezpieczonego do pracy
po dacie wydania przez organ rentowy zaskarżonej decyzji, to normy art. 366 i
art. 365 § 1 k.p.c. nie obejmują uprzedniego osądzenia sprawy co do braku
niezdolności do pracy na moment wyrokowania. W tym miejscu należy przywołać
także pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia z dnia 20 stycznia
2011 r., I UK 239/10 (LEX nr 738532), zgodnie z którym od dokonania z dniem 1
stycznia 2005 r. zmian procedury cywilnej, zakres prawomocności wyroku w
sprawie o rentę z tytułu niezdolności do pracy obejmuje tylko istnienie okoliczności
uzasadniających przyznanie prawa do renty na dzień wydania przez organ rentowy
zaskarżonej decyzji (art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c.). Sąd nie powinien bowiem
poddawać analizie okoliczności dotyczących stanu zdolności do pracy, które
wystąpiły po dacie decyzji organu rentowego.
Sąd drugiej instancji kwestii tej w ogóle nie rozważał, zaś skarżący twierdzi,
że w poprzedniej sprawie zakończonej wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 11
stycznia 2012 r. przedmiotem rozstrzygnięcia objęta była wyłącznie zdolność
wnioskodawcy do pracy na datę wydania decyzji z dnia 4 sierpnia 2010 r.
8
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.