Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 683/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa Z. W.
przeciwko Bankowi Spółdzielczemu w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w P.
z dnia 17 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 1 stycznia 2013 r. Sąd Rejonowy w K. oddalił powództwo o
50 250 zł odszkodowania.
Sąd ustalił, że w dniu 22 maja 2003 r. strony zawarły umowę rachunku
bankowego. W pozwanym banku obowiązywały stosowne procedury regulujące
wypłatę środków pieniężnych z rachunku bankowego. Instrukcja obiegu
dokumentów stanowiła, że dokonywana przez kasjera wypłata, przekraczająca
pewną sumę, wymagała akceptacji pracownika zatrudnionego na stanowisku
obsługi klienta; ponadto dokumenty, stanowiące podstawę wypłaty pieniędzy,
powinien kontrolować główny księgowy.
W dniu 15 stycznia 2004 r. na rachunku bankowym powoda znajdowała się
kwota 64 707,78 zł. Następnego dnia z tego rachunku pobrano 50 000 zł i opłatę
prowizyjną w wysokości 250 zł.
T. K., zatrudniona w pozwanym banku jako kasjerka, dokonywała
bezprawnych wypłat pieniędzy z rachunków klientów w okresie od sierpnia 2003 r.
do końca stycznia 2004 r. Ona wzięła też pieniądze z konta powoda w dniu 16
stycznia 2004 r. Bank po przeprowadzeniu w dniu 30 stycznia 2004 r. kontroli, która
stwierdziła brak pieniędzy, rozwiązał umowę o pracę z T. K. i zawiadomił
prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.
Wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z dnia 14 kwietnia 2005 r., wydanym
w sprawie II K …/05, T. K. została uznana za winną popełnienia m.in. przestępstwa
z art. 278 § 1 k.k. polegającego na tym, że w dniu 16 stycznia 2004 r. w P.,
pracując na stanowisku kasjerki w Banku Spółdzielczym w W., dokonała kradzieży
pieniędzy z rachunku bakowego powoda w ten sposób, że wystawiła gotówkowy
dowód wypłaty, wprowadziła operację do raportu kasowego, a następnie wypłaciła i
zabrała w celu przywłaszczenia pieniądze w kwocie 50 000 zł, działając na szkodę
Banku Spółdzielczego.
Powód kilka razy bezskutecznie wzywał pozwanego do zapłaty
odszkodowania w wysokości dochodzonej w sprawie wraz z ustawowymi
odsetkami.
3
Podkreślając, że powód jako podstawę prawną dochodzonego roszczenia
wskazał art. 430 k.c. i - alternatywnie - art. 415 k.c., Sąd Rejonowy uznał, iż nie
zachodzą przesłanki do uwzględnienia powództwa na podstawie art. 430 k.c.,
ponieważ T. K., dokonując zaboru kwoty 50 000 zł z rachunku powoda, nie
wykonywała czynności powierzonych jej przez pracodawcę, a jedynie wykorzystała
możliwość, przy okazji wykonywania powierzonych jej czynności, uzyskania
korzyści majątkowej dla siebie. Sąd dopatrzył się natomiast odpowiedzialności
pozwanego na podstawie art. 415 k.c. Do zagarnięcia przez jego pracownika
pieniędzy z rachunku bankowego powoda doszło z powodu nieprzestrzegania w
banku odpowiednich wewnętrznych procedur. To uzasadnia - według Sądu -
przyjęcie odpowiedzialności banku na podstawie art. 415 k.c.
Sąd Rejonowy uznał jednak, że roszczenie powoda oparte na art. 415 k.c.
uległo trzyletniemu przedawnieniu na podstawie art. 4421
§ 1 k.c. Nie dopatrzył się
natomiast podstaw do zastosowania w sprawie dwudziestoletniego terminu
przedawnienia, przewidzianego w art. 4421
§ 2 k.c. Doznana przez powoda szkoda
nie powstała w wyniku przestępstwa, o którym mowa w art. 4422
§ 2 k.c.,
jest ona bowiem rezultatem własnego deliktu banku, polegającego na
niezapewnieniu warunków funkcjonowania banku uniemożliwiających działalność
przestępczą pracownika. Roszczenie odszkodowawcze powoda, oparte na delikcie
własnym pozwanego, podlegało zaś trzyletniemu przedawnieniu.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację powoda.
Sąd odwoławczy nie podzielił zrzutu apelującego, że są podstawy do
przyjęcia odpowiedzialności pozwanego na podstawie art. 430 k.c. Zdaniem Sądu
powód nie sprostał ciężarowi dowodu (art. 6 k.c.) i nie wykazał, że do szkody
doszło przy wykonywaniu powierzonych czynności. Tej oceny nie zmienia
przewidziane w art. 11 k.p.c. związanie sądu cywilnego ustaleniami co do
popełnienia przestępstwa; ponadto z wyroku karnego wynika, że przestępstwo
spowodowało szkodę w majątku pozwanego, a nie powoda.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powoda
zarzucił naruszenie art. 430 w związku z art. 415 k.c., art. 11 k.p.c., art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c., art. 382 k.p.c., art. 385 w związku z art. 367 § 1
4
k.p.c. i art. 386 § 1 k.p.c. Powołując się na te podstawy, wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji albo o uchylenie obu wyroków i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymagają zarzuty naruszenia przepisów
postępowania, albowiem skuteczne podniesienie zarzutu kasacyjnego dotyczącego
naruszenia prawa materialnego wchodzi zasadniczo w rachubę tylko wtedy,
gdy podstawa faktyczna zaskarżonego wyroku nie budzi zastrzeżeń (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r., II CKN 60/97 (OSNC 1997, nr 9,
poz. 128). Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia
faktów lub oceny dowodów (art. 3982
§ 3 k.p.c.), jest jednak dopuszczalne
powoływanie się w skardze na naruszenie przepisów postępowania pozostających
w związku z dokonanymi w sprawie ustaleniami (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 16 marca 2006 r., III CSK 17/06, nie publ., z dnia 18 grudnia 2013 r., I CSK
144/13, nie publ, i z dnia 5 lutego 2014 r., V CSK 140/13, nie publ.). Taki charakter
mają podniesione przez skarżącego zarzuty naruszenia art. 11 i art. 382 k.p.c.
Sąd odwoławczy orzeka - w myśl art. 382 k.p.c. - na podstawie materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym.
Przyjmuje się, że zarzut naruszenia tego przepisu może stanowić także
samodzielną podstawę kasacyjną, choć co do zasady wymaga on powiązania
z konkretnymi przepisami normującymi postępowanie rozpoznawcze, którym
uchybił sąd drugiej instancji, jeżeli skarżący wykaże, że doszło do pominięcia przez
sąd drugiej instancji części zebranego w materiału, które mogło mieć wpływ na
wynik sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1999 r., I CKN
504/99, OSNC 2000, nr 1 poz.17 oraz wyroki Sąd Najwyższego z dnia 3 lutego
2011 r., I CSK 261/10, nie publ. z dnia 12 czerwca 2013 r., II CSK 634/12, nie publ.
i z dnia 5 lutego 2014 r., V CSK 140/13, nie publ.). Taka sytuacja zachodzi
w niniejszej sprawie. Sąd Okręgowy nie prowadził postępowania dowodowego,
a zaskarżony wyrok wydał na podstawie materiału zebranego w postępowaniu
w pierwszej instancji. Uszło uwagi Sądu, że Sąd Rejonowy dowodu z akt sprawy
5
karnej II K …/05, który dopuścił na rozprawie w dniu 28 maja 2013 r., nie ograniczył
do okoliczności wskazanych w pozwie. Nie ma zatem przeszkód, aby materiał
zebrany w sprawie karnej wykorzystać w procesie cywilnym w szerszym zakresie,
niezbędnym do oceny zasadności powództwa. W tej sytuacji nie można odeprzeć
zarzutu skarżącego, że Sąd wydał zaskarżony wyrok z pomięciem części materiału
zawartego w aktach sprawy karnej, np. dokumentu dotyczącego zakresu czynności
powierzonych przez pozwanego T. K., który może mieć istotne znaczenie dla oceny
opartej na art. 430 k.c. odpowiedzialności w zakresie dotyczącym budzącej
kontrowersję miedzy stromi kwestii, czy do powstania szkody doszło przy
wykonywaniu powierzonych czynności. Zarzut wydania zaskarżonego wyroku z
naruszeniem art. 382 k.p.c. należało zatem uznać za uzasadniony.
W orzecznictwie wyjaśniono, że przepis art. 11 k.p.c., mający charakter
procesowy, nie reguluje i nie przesądza kwestii odpowiedzialności cywilnej.
O skutkach cywilnoprawnych wynikających z czynu objętego prawomocnym
wyrokiem skazującym decyduje bowiem cywilne prawo materialne. Istota związania
sądu cywilnego skazującym wyrokiem karnym wyraża się w tym, że w skład
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia sądu cywilnego wchodzi czyn opisany
w sentencji karnego wyroku skazującego, sąd cywilny jest więc pozbawiony
możliwości dokonywania ustaleń w tym zakresie. Użyte zaś w art. 11 zdanie drugie
k.p.c. pojęcie "wszelkie okoliczności" oznacza tylko takie, które wykraczają poza
określony w zdaniu pierwszym tego przepisu zakres ustaleń wiążących sąd
w postępowaniu cywilnym (por. wyrok Sąd Najwyższego z dnia 21 lutego 2013 r.,
I CSK 373/12, OSNC 2013, nr 11, poz. 26).
Z opisu czynu zawartego w sentencji prawomocnego wyroku karnego
skazującego T. K. wynika jednoznacznie, że dokonała ona, pracując na stanowisku
kasjerki w oddziale pozwanego banku w P., kradzieży 50 000 zł z konta bankowego
powoda w ten sposób, że wystawiła gotówkowy dowód wypłaty, wprowadziła
operację do raportu kasowego, a następnie wypłaciła pieniądze i zabrała je w celu
przywłaszczenia. W tej sytuacji trudno odmówić racji skarżącemu, że Sąd z
naruszeniem art. 11 k.p.c. uznał, że okoliczności objęte opisem czynu zawartego w
sentencji wyroku skazującego T. K. nie stanowią dostatecznej podstawy do
przyjęcia, iż na skutek popełnionego przez skazaną przestępstwa poniósł on
6
szkodę polegającą na utracie pieniędzy zgromadzonych na rachunku bankowym.
Okoliczności tych nie mogą podważać przywołane przez Sąd zeznania świadka T.
K. i wiceprezesa pozwanego banku, albowiem zmierzają one do obalenia objętych
przewidzianym w art. 11 k.p.c. związaniem ustaleń co do popełnienia przestępstwa
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 267/09, nie publ.).
Tej oceny nie zmieniają też objęte opisem czynu, zawartym w sentencji
prawomocnego karnego wyroku skazującego, ustalenia, że sprawca czynu działał
na szkodę pozwanego. Są to bowiem konsekwencje związane z utratą przez
posiadacza rachunku bankowego własności środków pieniężnych zgromadzonych
na rachunku bankowym, który jednak nabywa - co należy podkreślić - w stosunku
do banku roszczenie o zwrot takiej samej ich ilości (por. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1962 r., VI KO 23/62, OSPiKA 1962,
nr 11, poz. 303).
Wartości dowodowej wyroku karnego i znaczenia przewidzianego w art. 11
k.p.c. związania jego ustaleniami co do popełnienia przestępstwa nie podważa
okoliczność, że T. K. została skazana w trybie art. 335 § 1 k.p.k. Wyrażenie zgody
przez oskarżonego na skazanie, które zostało złożone na podstawie art. 335 § 1
k.p.k., nie zwalnia bowiem sądu, a wcześniej prokuratora od obowiązku zbadania,
czy oskarżony jest rzeczywiście winny popełnienia zarzucanego mu przestępstwa
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2001 r., III KKN 372/99 (nie publ.).
Na skutek uznania omówionych zarzutów naruszenia przepisów
postępowania za uzasadnione, została podważona podstawa faktyczna
zaskarżonego wyroku. W tej sytuacji - z powodów wyżej wskazanych - ocena
zarzutu skarżącego, że są podstawy do przypisania pozwanemu odpowiedzialności
na podstawie art. 430 k.p.c. należało uznać za przedwczesną. Trafne jest natomiast
nawiązujące do nowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego stanowisko
skarżącego dotyczące rozumienia zawartego w przytoczonym przepisie pojęcia
„przy wykonywaniu powierzonych czynności”.
W judykaturze i literaturze od dawna poszukuje się - jak wyjaśnił Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 25 listopada 2005 r., V CK 396/05 (Pr. Bankowe 2006 r.,
nr 11, poz. 16) - właściwych kryteriów prawnych pozwalających odróżnić sytuację,
7
w której podwładny wyrządza szkodę "przy wykonywaniu" powierzonej czynności,
od sytuacji wyrządzenia szkody przez tego podwładnego jedynie "przy okazji"
(przy sposobności) wykonania powierzonej czynności. Wypowiedzi w literaturze
i judykaturze Sądu Najwyższego nie upoważniają z pewnością do kategorycznego
stwierdzenia, że w omawianym zakresie wypracowane zostały ogólne, powszechne
akceptowane kryteria. W "Wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej
w sprawie odpowiedzialności Skarbu Państwa (...)" przyjmowano, że o tym, czy
szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej
mu czynności "decyduje cel działania sprawcy" (uchwała Sądu Najwyższego
z 15 lutego 1971 r., III CZP 33/70, OSNC 1971, z. 4, poz. 59, teza V). Szkoda nie
zostaje wyrządzona przy wykonywaniu powierzonej czynności w sytuacji, w której
funkcjonariusz urzeczywistnia w istocie inny cel, niż wynikający z powierzonej mu
funkcji (np. cel osobisty). W uchwale tej wskazywano jednak na możliwości
przyjęcia innych kryteriów w omawianym zakresie (stan wyrządzenia szkody przy
wykonywaniu powierzonej funkcjonariuszowi czynności następowałby także wtedy,
gdyby funkcjonariusz działał w interesie osobistym, ale tylko dlatego, że wykonanie
czynności służbowej umożliwiało mu wyrządzenie tej szkody).
Sąd Najwyższy w omawianym wyroku podzielił zapatrywanie, że w zakresie
poszukiwania kryterium do oceny tego, czy szkoda została wyrządzona "przy
wykonywaniu" powierzonych czynności, decydującego znaczenia nie może mieć
cel działania podwładnego, inny niż oczekiwania przełożonego i poszkodowanego.
Nieuzasadnione byłoby zatem twierdzenie, że zwierzchnik mógłby odpowiadać
za szkodę wobec poszkodowanego tylko wówczas, gdyby podwładny nie
działał zgodnie z zasadniczym celem, jakim kierował się zwierzchnik, powierzając
podwładnemu wykonywanie powierzonych czynności na swój rachunek.
Eksponowanie kryterium celu ograniczałoby znacznie zasięg zastosowania
przepisu art. 430 k.c., co nie dałoby się z pewnością pogodzić z koniecznością
zapewnienia poszkodowanym odpowiedniej ochrony prawnej. Na powierzającym
ciąży bowiem ryzyko wyboru właściwych osób do wykonywania powierzanych im
czynności na rachunek powierzającego. To ryzyko jest tym szersze, im szerszy jest
zespół czynności powierzonych wykonawcy i szerszy potencjalnie krąg osób
poszkodowanych.
8
Przy określaniu tego, czy podwładny wyrządził szkodę "przy wykonywaniu"
powierzonych mu czynności (zespołu czynności) należałoby zatem brać po uwagę
także inne jeszcze kryteria pozwalające na stwierdzenie funkcjonalnego związku
pomiędzy powierzeniem (aktem powierzenia) i wykonywaniem czynności przez
podwładnego, powodującym powstanie szkody u osób trzecich.
Po pierwsze, przedmiotowy aspekt wspomnianego związku oznaczałby
akcentowanie tego, czy podwładny działał w ogóle w ramach powierzonego mu
zespołu (kategorii) czynności. Po drugie, aspekt podmiotowy rozważanego związku
pozwala na ustalenie potencjalnego kręgu osób poszkodowanych (potencjalnych
odbiorców usług pozwanego, w tym osób posiadających rachunki
oszczędnościowe). Po trzecie, temporalny punkt widzenia pozwala eksponować
jednorazowy akt wykonania powierzonych czynności bądź jego charakter
długoterminowy (ciąg powtarzających się czynności podwładnego w dłuższym
odcinku czasowym, skoordynowany z treścią kompleksu powierzonych mu
czynności, tj. np. regułami obsługi rachunków oszczędnościowych). Po czwarte,
aspekt lokalizacyjno-instrumentalny omawianego związku odnosi się do miejsca
wykonywania przez podwładnego powierzonych mu czynności (np. w lokalu
powierzającego) i posługiwania się przez podwładnego stosownymi przedmiotami
(tzw. rekwizytami) oraz oznaczeniami przysługującymi powierzającemu (np. jego
pieczęciami, pismami firmowymi, zabezpieczeniami). Po piąte, wykonawca
czynności podlega "kierownictwu" zwierzchnika przez cały okres wykonywania
czynności, nawet gdy zwierzchnik nie wykonuje takiego kierownictwa w sposób
stały w ramach przewidzianych (np. w umowie o pracę) aktów kontroli i nadzoru
wobec podwładnego i tym samym - pozostawia mu spory margines samodzielności
co do sposobu wykonywania powierzonej funkcji.
Po ustaleniu stanu faktycznego sprawy, z poszanowaniem wskazanych
wyżej przepisów postępowania, których naruszenie skutecznie zarzucono
w skardze kasacyjnej, niezbędna będzie ocena pod kontem istnienia
odpowiedniego związku funkcjonalnego (we wszystkich wskazanych wyżej
aspektach) pomiędzy powierzeniem pracownicy banku czynności a ich wykonaniem
przez nią, prowadzącym do wyrządzenia powodowi szkody. Niezgodność celu
powierzenia pracownicy banku czynności i celu jej działalności (przywłaszczenie
9
środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych) nie powinna mieć
decydującego znaczenia, jeżeli inne, zobiektywizowane kryteria pozwoliłyby na
wystarczające powiązanie działania pracownicy banku z aktem powierzenia jej
zespołu czynności w umowie o pracę.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 oraz 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
kc