Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 634/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. Ś. i K. Ś.
przeciwko E. H.
o wydanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 12 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 12 września 2012 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
pozwanej (punkt II) oraz rozstrzygającej o kosztach
postępowania apelacyjnego (punkt III) i w tym zakresie
przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego,
2) oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.
2
UZASADNIENIE
Powodowie W. Ś. i K. Ś. wnieśli o nakazanie pozwanej E. H. wydania
nieruchomości położonej w G. o powierzchni 1,98 ha, składającej się z działek
ewidencyjnych 33/3 oraz 32/1, dla której Sąd Rejonowy w C. prowadzi księgę
wieczystą Kw […].
Pozwana E. H. wnosiła o oddalenie powództwa. Podniosła zarzut
zatrzymania z tytułu nakładów, jakie poczyniła na nieruchomości.
Wyrokiem z dnia 31 maja 2006 r. Sąd Okręgowy w S. oddalił powództwo. Na
skutek apelacji powodów, wyrokiem z dnia 24 maja 2007 r. Sąd Apelacyjny uchylił
ten wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w
S., nakazując zbadanie i rozważenie podniesionego przez pozwaną zarzutu
zatrzymania z tytułu poniesionych nakładów na nieruchomość. Rozpoznając
sprawę ponownie, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 17 lutego 2011 r. nakazał, aby
pozwana wydała powodom przedmiotową nieruchomość albo zapłaciła im kwotę
177.941,61 złotych. Sąd Okręgowy ustalił, że dnia 7 grudnia 1989 r. pełnomocnik
działając w imieniu pozwanej zakupił od powodów przedmiotową nieruchomość
zabudowaną budynkami służącymi do hodowli trzody chlewnej. Po wydaniu
nieruchomości pozwana i jej mąż przystąpili do wybudowania całkowicie nowego
zakładu przy częściowej przebudowie istniejących budynków i budowie nowych
budynków. Prawomocnym wyrokiem z dnia 27 lutego 1992 r. Sąd Rejonowy w S. z
powództwa W. i K. Ś. dokonał usunięcia niezgodności stanu prawnego spornej
nieruchomości i nakazał wpisanie w dziale II prowadzonej dla niej księgi wieczystej
powodów w miejsce E. H. Podstawą takiego rozstrzygnięcia było ustalenie, że
umowa notarialna nie została podpisana przez W. Ś., a notariusz poświadczył
nieprawdę sporządzając akt notarialny.
Sąd Wojewódzki uwzględniając powództwo E. H. zobowiązał pozwanych W.
Ś. oraz K. Ś. do złożenia, zgodnie z żądaniem powódki oświadczenia, że
przenoszą na nią własność przedmiotowej nieruchomości jako przysporzenie jej
majątku odrębnego za wynagrodzeniem w kwocie 270.182,51 złotych. Sąd
3
Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 marca 1998 r. zmienił ten wyrok jedynie w ten
sposób, że dodał do niego sformułowanie, że wynagrodzenie zostało wypłacone do
kwoty 92.240,90 złotych. Pozwana E. H. nie uiściła na rzecz powodów
wynagrodzenia określonego w tych wyrokach. W piśmie z dnia 10 maja 2003 r.
powodowie wezwali pozwaną do uregulowania spraw finansowych
i własnościowych związanych ze sporną nieruchomością, a dnia 5 września 2003 r.
wezwali pozwaną do zapłaty 786.386,57 złotych oraz do wydania nieruchomości.
Pozwana odmówiła spełnienia tych żądań i wezwała powodów do spowodowania
wykreślenia hipotek obciążających nieruchomość. Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia
23 grudnia 2003 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji oddalający powództwo K.
Ś. i W. Ś. o uzgodnienie stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym i nakazał wykreślenie E. H. w dziale
drugim księgi wieczystej prowadzonej dla przedmiotowej nieruchomości i wpisanie
w to miejsce powodów na prawach wspólności majątkowej. Podstawę
uwzględnienia powództwa stanowiło stwierdzenie, że wyroki Sądu Rejonowego w
G. z dnia 25 lutego 1997 r. oraz Sądu Apelacyjnego z dnia 17 marca 1998 r. nie
przeniosły skutecznie na E. H. prawa własności nieruchomości, ponieważ zastąpiły
wyłącznie oświadczenia woli K. i W. małżonków Ś., a dla swojej skuteczności
wymagają złożenia oświadczenia woli przez E. H. Sąd Najwyższy odmówił
przyjęcia do rozpoznania w tej sprawie skargi kasacyjnej pozwanej.
Na tej podstawie Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione
i znajdujące oparcie w treści art. 222 § 1 k.c. Wskazał, że pozwana nie zrealizowała
orzeczenia uwzględniającego powództwo o złożenie oświadczenia woli, które nie
było całkowicie zgodne z żądaniem pozwu albowiem wyrok Sądu pierwszej
instancji został zmieniony drugiej instancji. Zdaniem Sądu Okręgowego pozwana
nie wykazała istnienia wymagalnych wierzytelności z tytułu nakładów
na nieruchomość. Jak przyjął Sąd Okręgowy, od wyroku Sądu Wojewódzkiego w S.
z dnia 18 lutego 1993 r., mocą którego powodowie zostali wpisani na powrót do
księgi wieczystej jako właściciele nieruchomości, pozwana była posiadaczem tej
nieruchomości w złej wierze. W ocenie tego Sądu nawet uznanie, że do tego czasu
jej posiadanie oparte było na prawie, nie oznacza, że pozwanej przysługuje
roszczenie o zwrot nakładów. Wszystkie nakłady dokonane przez pozwaną Sąd
4
zakwalifikował jako inne niż konieczne, zwiększające wartość, a nakłady te stają się
wymagalne dopiero z chwilą wydania rzeczy właścicielowi, co czyni nieskutecznym
podnoszenie zarzutu zatrzymania co do tego rodzaju nakładów. Ponadto Sąd
podkreślił, że gdyby nawet uznać, że niektóre nakłady były konieczne, to i tak
pozwana nie wskazała dowodów, że nakłady te nie znalazły pokrycia w dochodach
uzyskanych z nieruchomości. Sąd Okręgowy rozpoznał też i uwzględnił, zgłoszone
jakoby przez powodów jako alternatywne, roszczenie o zapłatę kwoty 171.891,64
złotych tytułem ceny nabycia nieruchomości.
Obie strony wniosły apelacje od wyroku Sądu pierwszej instancji. Powodowie
zaskarżyli wyrok w części uwzględniającej powództwo o zapłatę. Zarzucili między
innymi zasądzenie tego roszczenia ponad żądanie powodów. Pozwana zaskarżyła
w całości wyrok Sądu Okręgowego. Wniosła o jego zmianę przez oddalenie
powództwa ewentualnie uwzględnienie powództwa z zastrzeżeniem prawa
zatrzymania z tytułu nakładów na nieruchomość w wysokości 5.038.549,03 złotych.
Wyrokiem z dnia 12 września 2012 r. Sąd Apelacyjny uwzględniając apelację
powodów zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, ze wyeliminował z jego treści
rozstrzygnięcie o zapłacie kwoty 177.941,61 złotych. Jednocześnie Sąd Apelacyjny
oddalił w całości apelację pozwanej.
W uzasadnieniu wyroku, w zakresie zasądzenia na rzecz powodów
świadczenia pieniężnego, Sąd Apelacyjny podzielił zarzut naruszenia przez Sąd
pierwszej instancji art. 321 § 1 k.p.c. Podniósł dalej, że od wydania wyroku
w drugiej instancji w sprawie o zobowiązanie powodów do złożenia oświadczenia
woli o przeniesieniu własności nieruchomości upłynęło ponad dziesięć lat
i zobowiązanie to, ze względu na treść art. 125 § 1 k.c., nie może już być
egzekwowane. W związku z tym uznał za skuteczny zarzut powodów
przedawnienia tego roszczenia, stwierdzonego prawomocnym wyrokiem sądu.
Ponieważ powodowie są właścicielami przedmiotowej nieruchomości,
co potwierdza także wpis w księdze wieczystej, mogą na podstawie art. 222 § 1 k.c.
domagać się jej wydania. W ocenie Sądu Apelacyjnego pozwana nie wykazała,
by przysługiwało jej skuteczne wobec powodów uprawnienie do władania sporną
nieruchomością. Takiej podstawy nie stanowił wyrok zobowiązujący pozwanych do
5
złożenia oświadczenia woli, który został ostatecznie zmieniony w drugiej instancji,
nie był w całości zgodny z żądaniem zgłoszonym przez E. H. w tamtej sprawie.
Odnosząc się do zgłoszonego przez pozwaną zarzutu zatrzymania Sąd Apelacyjny
podniósł, że pozwana inwestycje na nieruchomości poczyniła od zawarcia aktu
notarialnego przenoszącego własność nieruchomości do czasu, gdy została
stwierdzona jego nieważność w postępowaniu sądowym. Wskazując na powyższe
Sąd Apelacyjny uznał, że niezależnie od charakteru dokonanych nakładów,
pozwana nie może podnosić zarzutu zatrzymania opartego na treści art. 461 § 1
k.c., gdyż fakt dokonania nakładów stanowił podstawę jej powództwa,
uwzględnionego na podstawie art. 231 § 1 k.c. Orzeczenia tego pozwana nie
zrealizowała z własnej winy. Sąd Apelacyjny uznał też za prawidłowe stanowisko
Sądu pierwszej instancji co do charakteru nakładów i możliwości zgłoszenia przez
pozwaną zarzutu zatrzymania. Wszystko to przesądzało w ocenie Sądu
Apelacyjnego o niezasadności zarzutu zatrzymania opartego na treści art. 461 § 1
k.c. w związku z art. 226 k.c.
Pozwana E. H. wniosła skargę kasacyjną od powyższego wyroku. Oparła ją
na obu podstawach wymienionych w art. 398 3
§ 1 k.p.c. W tych ramach zarzuciła
naruszenie art. 381 w związku z art. 227, art. 233 § 1 w zw. z art. 382, art. 227, art.
236, art. 382, art.365 § 1 oraz art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. a także art. 64,
art.231 § 1 k.c. w zw. z art. 1047 § 1 i 2 k.p.c., art. 786 k.p.c. , art. 117 § 1 i 2 k.c.,
art.123 § 1 pkt 1 i 2, art.124 § 1, art. 125 § 1,art. 222 § 1 k.c. oraz art. 461 § 1 i art.
226 w zw. z art. 231 § 1 k.c.
Powołując się na te podstawy pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego
orzeczenia i jego zmianę przez oddalenie powództwa ewentualnie przez dodanie,
że wydanie nieruchomości ma nastąpić pod warunkiem zapłaty przez powodów
solidarnie na rzecz pozwanej kwoty 5.038.549,03 złotych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z art. 398 3
§ 1 pkt 2 k.p.c. wynika, że podstawą skargi kasacyjnej mogą być
tylko takie naruszenia przepisów postępowania, które mogły mieć istotny wpływ na
wynik sprawy. Okoliczności te powinna wykazać strona wnosząca skargę
kasacyjną. Zaniechanie w tym zakresie widoczne w związku z zarzutami
6
dotyczącymi naruszenia art. 382, 227 i 236 k.p.c. oraz art. 328 § 2 w zw. z art. 391
§ 1 k.p.c. stanowi wystarczającą przyczynę ich nieuwzględnienia.
Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Przepis ten nie wskazuje
konkretnych przepisów, których naruszenia nie można skutecznie zarzucić
w skardze kasacyjnej. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto jednak, że ze
względu na omawianą regulację nie można skargi kasacyjnej oprzeć na zarzucie
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. określającego zasadę swobodnej oceny dowodów,
według której sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego
przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.
Przepis ten dotyczy bezpośrednio oceny dowodów, co należy do sądów meriti i nie
jest objęte kontrolą kasacyjną (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 listopada
2005 r., III CSK 13/05, OSNC 2006, Nr 4, poz. 76; z dnia 26 kwietnia 2006 r.,
V CSK 11/06, niepubl.; z dnia 29 marca 2007 r., II PK 231/06, OSNP 2008, nr 9-10,
poz. 124; z dnia 8 maja 2008 r., V CSK 579/07, niepubl.; z dnia 16 listopada
2012 r., III CSK 73/12, niepubl.; z dnia 7 listopada 2008 r., II CSK 289/08, niepubl.,
z dnia 11 stycznia 2007 r., II CSK 400/06, niepubl.; postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, niepubl.; z dnia 16 listopada
2012 r., III CSK 73/12, niepubl.).
Podzielając podniesiony obok art. 233 § 1 k.p.c. zarzut naruszeniem art. 382
k.p.c. trzeba wskazać, że pominięcie przez Sąd drugiej instancji dowodu z opinii
biegłego było wynikiem wadliwej oceny podniesionego przez pozwaną zarzutu
zatrzymania. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że art. 382 k.p.c.
chociaż ma charakter ogólnej dyrektywy określającej istotę postępowania
apelacyjnego jako kontynuację merytorycznego rozpoznania sprawy, może
stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej, jeżeli skarżący wykaże,
że sąd drugiej instancji bezpodstawnie pominął cześć zebranego materiału oraz
że uchybienie to mogło mieć wpływ na wynik sprawy (zob. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 6 stycznia 1999 r., II CKN 100/98, OSNC 1999, Nr 9, poz. 146
i z dnia 7 lipca 1999 r., I CKN 504/99, OSNC 2000, Nr 1, poz. 17 oraz wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 22 lutego 2007 r., III CSK 337/06, niepubl. i z dnia 9 czerwca
2005 r., III CK 674/04, niepubl.).
7
Błędnie wskazuje się w skardze kasacyjnej, że Sąd drugiej instancji był
z mocy art. 365 § 1 k.p.c. związany prawomocnym wyrokiem Sądu Wojewódzkiego
w G. z dnia 25 lutego 1997 r., stwierdzającym obowiązek złożenia przez W. i K.
małż. Ś. oświadczenia woli zgodnie z żądaniem powódki, który to wyrok w ocenie
skarżącej stanowił bezpośrednią podstawę uznania jej za właścicielkę
nieruchomości. Zważyć bowiem trzeba, że kwestia skutków prawnych omawianego
orzeczenia została rozstrzygnięta w prawomocnym wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 29 lipca 2010 r., w którym zostało uwzględnione powództwo K. i W. małż. Ś.
o uzgodnienie z rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej
prowadzonej dla przedmiotowej nieruchomości. Podstawą tego rozstrzygnięcia było
stwierdzenie, że wyroki Sądu Rejonowego w G. z dnia 25 lutego 1997 r. oraz Sądu
Apelacyjnego z dnia 17 marca 1998 r. nie przeniosły skutecznie na pozwaną E. H.
własności nieruchomości. W ten sposób, mająca charakter prejudycjalny kwestia
została już rozstrzygnięta w procesie wszczętym na podstawie art. 10 ustawy z
dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst :Dz. U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361 ze zm.) z udziałem tych samych stron procesowych. Zapadłe w
tym procesie prawomocne orzeczenie wiąże z mocy art. 365 § 1 k.p.c. Sąd w
procesie windykacyjnym. Z tych względów nieuprawnione byłoby powracanie do tej
kwestii i ponowne roztrząsanie wyniku wyroku nakazującego złożenie oświadczenia
woli.
W związku z przytoczoną w skardze kasacyjnej argumentacją Sądu
Okręgowego dotyczącą rodzaju nakładów poczynionych nakładów i możliwości
zgłoszenia z tego tytułu zarzutu zatrzymania, którą podzielił w całości Sąd
Apelacyjny, słusznie kwestionuje się w skardze kasacyjnej przyjęcie poglądu, że
zarzut zatrzymania jest nieskuteczny z uwagi na przedwczesność roszczenia
o zwrot nakładów, którego w odniesieniu do nakładów użytecznych, zdaniem
Sądów meriti, nie można dochodzić przed wydaniem nieruchomości jej
właścicielowi. Stanowisko takie wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 kwietnia
1971 r., III CRN 45/70 (OSNCP 1972/1/9), zarówno w odniesieniu do roszczenia
o zwrot nakładów na podstawie art. 226 § 1 k.c. jak i na podstawie art. 405 k.c.,
jednakże stwierdził też, że o przedwczesności roszczenia nie można mówić, jeżeli
posiadacz wyraził względem właściciela gotowość wydania nieruchomości,
8
a właściciel nie przyjął tej oferty. Natomiast w wyroku z dnia 10 września 1993 r.,
I CRN 115/93 (OSNCP 1994/7-8/161) Sąd Najwyższy przyjął , że podobnie należy
też traktować sytuację, gdy posiadacz w związku ze swoimi nakładami na
windykowaną rzecz powołuje się na prawo zatrzymania z art. 461 § 1 k.c.
Posiadaczowi przysługuje prawo wystąpienia z roszczeniem o zwrot nakładów po
wystąpieniu właściciela z roszczeniem windykacyjnym. Tylko przy takim założeniu,
zdaniem Sądu Najwyższego, instytucja prawa zatrzymania zachowuje swoją
praktyczną wartość. Spełniona jest wówczas również racja prawna przepisu art.
461 § 1 k.c., bowiem względy słuszności wymagają, aby żadna ze stron nie została
zmuszona do wykonania swojego zobowiązania bez jednoczesnego otrzymania lub
co najmniej zabezpieczenia spełnienia świadczenia, które jej się należy od drugiej
strony, zwłaszcza gdy pomiędzy rzeczą, którą się zatrzymuje, a wierzytelnością
istnieje związek. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną
pozwanej podziela to stanowisko (podobnie Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia
7 maja 2009 r., IV CSK 27/19 niepubl.; z dnia 11 marca 2004 r., V CK 329/03,
niepubl.; z dnia 26 lipca 2001 r., IV CKN 407/10, niepubl.).
Przechodząc do oceny zarzutów naruszenia innych przepisów prawa
materialnego należy podnieść, iż wbrew wyrażanemu w skardze kasacyjnej
zapatrywaniu, wyłączenie zastosowania art. 125 § 1 k.c. do orzeczeń, o których
mowa w art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c. odnosi się do wyroków, które same wywołują
konstytutywny skutek, jednoznaczny z zawarciem umowy mającej przenieść
z pozwanego na powoda własność nieruchomości, a jeśli oprócz tego orzeczenia
niezbędne jest też złożenie przez powoda odpowiedniego oświadczenia woli, art.
125 § 1 nie ma zastosowania z chwilą prawomocnego nadania temu orzeczeniu
klauzuli wykonalności. Takie też stanowisko zajął Sąd Najwyższy w przytoczonym
w skardze kasacyjnej wyroku z dnia 20 kwietnia 2006 r. (sygn. akt III CSK 37/06),
który w zamiarze skarżącej miał stanowić potwierdzenie tezy o zupełnym
wyłączeniu art. 125 § 1 k.c. do orzeczenia zastępującego oświadczenie woli.
Sąd Najwyższy wskazał w tym wyroku, że art. 125 § 1 k.c. może mieć
zastosowanie do prawomocnego wyroku stwierdzającego obowiązek złożenia
oznaczonego oświadczenia woli, który nie został zaopatrzony w wymaganą przez
art. 1047 § 2 k.p.c. klauzulę wykonalności. Taka sytuacja wystąpiła
9
w rozpoznawanej sprawie, jeśli uwzględni się wiążący charakter wymienionego
wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia 29 lipca 2010 r. rozstrzygającego o skutkach
wyroku wydanego na podstawie art. 231 § 1 k.c. zastępującego oświadczenie woli
właścicieli nieruchomości o przeniesieniu jej własności. Nie oznacza to jednak, iż
uległo przedawnieniu roszczenie pozwanej E. H. stwierdzone prawomocnym Sądu
Wojewódzkiego w G. z dnia 25 lutego 1997 r., zmienionym częściowo wyrokiem
Sądu Apelacyjnego z dnia 17 marca 1998 r. Sąd Apelacyjny ocenił wprawdzie
pozytywnie podniesiony przez powodów zarzut przedawnienia tego roszczenia,
jednak, jak słusznie podnosi się w skardze kasacyjnej, uczynił to bez odniesienia
się do okoliczności, które mogłyby mieć wpływ na bieg terminu przedawnienia.
Ma rację wnosząca skargę kasacyjną zarzucając Sądowi drugiej instancji
pozbawienie jej możliwości podniesienia zarzutu zatrzymania z tytułu nakładów
z tej przyczyny, że zostało uwzględnione jej powództwo wniesione na podstawie
art. 231 § 1 k.c., a wyrok stanowił jednoczesne rozliczenie poczynionych nakładów.
Stanowisko to byłyby usprawiedliwione, gdyby na skutek prawomocnego wyroku
lub nadania mu klauzuli wykonalności doszło do przeniesienia własności
nieruchomości, na której zostały dokonane nakłady. Dopóki do tego nie doszło i to
bez względu na przyczyny zaniechania przez pozwaną doprowadzenia do
przeniesienia własności, może ona co do zasady podnieść w procesie
windykacyjnym zarzut zatrzymania z tytułu poniesionych nakładów. Zakres
podniesionego zarzutu, ocenianego na gruncie art. 226 k.c., zależy nie tylko od
rodzaju poczynionych nakładów, ale także od dobrej lub złej wiary inwestującego
samoistnego posiadacza nieruchomości.
Z tych wszystkich względów uwzględniając skargę kasacyjną Sąd Najwyższy
orzekł jak wyżej na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
10
jw