Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 276/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Władysław Pawlak
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B.K.
przeciwko M. K.
o usunięcie niezgodności pomiędzy stanem prawnym nieruchomości ujawnionym
w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego w O.
z dnia 10 września 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Powódka B. K. domagała się usunięcia niezgodności między stanem
prawnym lokalu mieszkalnego położonego w O. przy ul. R., ujawnionym w księdze
wieczystej Kw nr […] a rzeczywistym stanem prawnym, przez wpisanie w dziale II
tej księgi w miejsce pozwanego M. K., powódki i pozwanego na prawach
wspólności ustawowej małżeńskiej. Wyrokiem z dnia 16 maja 2012 r. Sąd
Rejonowy w O. uwzględnił to powództwo w całości ustalając, że umową sprzedaży
z dnia 14 lipca 2013 roku w formie aktu notarialnego mąż powódki M. K. kupił od
swojej siostry M. K. spółdzielcze własnościowe prawo do opisanego wyżej lokalu
mieszkalnego za cenę 52 000 złotych, oświadczając w akcie notarialnym, że
nabycia dokonuje za fundusze odrębne nie należące do majątku objętego
wspólnością ustawową z żoną B. K., co B. K.potwierdziła w treści tej umowy.
Powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sąd pierwszej instancji
wskazał, że w świetle art. 31 § 1 k.r.o. uzasadnione jest zastosowanie
domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.), iż nabyte w czasie wspólności
ustawowej przez oboje małżonków lub jedno z nich, przedmioty majątkowe, zostały
sfinansowane ze wspólnych środków i weszły w skład majątku objętego tą
wspólnością. Nabycie przez małżonka, będącego stroną umowy, określonego
przedmiotu do jego majątku odrębnego (osobistego), musi wynikać nie tylko
z oświadczenia tego małżonka lub nawet obojga z nich, ale przede wszystkim
z całokształtu okoliczności każdego indywidualnie rozpatrywanego przypadku.
W ocenie Sądu Rejonowego, pozwany nie wykazał, że mieszkanie kupił za
pieniądze podarowane mu przez rodziców. Oświadczenie powódki zawarte w akcie
notarialnym, Sąd Rejonowy zakwalifikował jako oświadczenie wiedzy, które nie
miało decydującego znaczenia dla ustalenia, czy prawo zostało nabyte do majątku
wspólnego.
W toku postępowania apelacyjnego wywołanego apelacją pozwanego,
powódka w piśmie procesowym z dnia 4 grudnia 2012 roku zmieniła żądanie pozwu
na żądanie wpisania w dziale II wskazanej księgi wieczystej, stron jako
współwłaścicieli prawa do lokalu mieszkalnego w częściach ułamkowych po ½
części każde z nich z uwagi na to, że małżeństwo stron zostało rozwiązane przez
3
rozwód wyrokiem Sądu Okręgowego w O. w sprawie I C …/10, który uprawomocnił
się w dniu 12 kwietnia 2012 roku.
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 12 grudnia 2012 r. oddalił apelację
pozwanego, podzielając ustalenia faktyczne i oceny prawne Sądu Rejonowego. Po
rozpoznaniu skargi kasacyjnej pozwanego, Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 21
marca 2014 roku, IV CSK 396/13 uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał
Sądowi Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy
podniósł, że przewidziana w art. 383 k.p.c. zmiana powództwa ma na celu
zapobieżenie niebezpieczeństwu rozstrzygania w postępowaniu apelacyjnym o
żądaniu, które utraciło już aktualność i zapewnienie powodowi ochrony
adekwatnej do stanu istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy apelacyjnej.
Uprawnienie do dokonania zmiany żądania uzależnione jest od wystąpienia zmiany
okoliczności, zaś zmiana żądania w sprawie o uzgodnienie stanu ujawnionego w
księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym - w wypadku kiedy jest ona
następstwem zmiany rodzaju współuprawnienia - może polegać na żądaniu, aby
ujawniony został aktualny rodzaj praw do nieruchomości przysługujących stronom
postępowania.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 10
września 2014 roku w następstwie zmiany żądania w postępowaniu apelacyjnym,
zmienił wyrok Sądu Rejonowego z dnia 16 maja 2012 roku w punkcie 1 w ten tylko
sposób, że usunął niezgodność poprzez wpisanie w dziale II księgi wieczystej B. K.
i M. K. na prawach współwłasności ułamkowej po 1/2 (jednej drugiej) części, w
miejsce M. K., oddalił apelację pozwanego i orzekł o kosztach postępowania. Sąd
drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne i wnioski prawne Sądu pierwszej
instancji co do tego, że mieszkanie zostało nabyte przez pozwanego do majątku
wspólnego małżonków. Uznał za dopuszczalną zmianę żądania pozwu w
postępowaniu apelacyjnym będącą skutkiem prawomocnego rozwiązania
małżeństwa stron przez rozwód, w wyniku czego strony są aktualnie
współwłaścicielami lokalu w ramach współwłasności ułamkowej w częściach
równych a nie wspólności ustawowej łącznej, która ustała w dacie prawomocności
wyroku rozwodowego.
4
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie art. 316 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 k.p.c., art., 382, 383, 384 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
oraz art. 240 § 1 k.p.c. Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i wydanie orzeczenia reformatoryjnego polegającego na zmianie wyroku Sądu
Rejonowego i oddaleniu powództwa, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sformułowany w skardze zarzut naruszenia art. 240 § 1 k.p.c. polegającego
na uchyleniu przez Sąd Okręgowy wydanego z urzędu postanowienia
o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka B. S. nie poddaje się kontroli kasacyjnej
z uwagi na nie wniesienia przez pełnomocnika pozwanego zastrzeżenia z art. 162
k.p.c. Możliwość powołania się na uchybienia procesowe sądu drugiej instancji
zależy bowiem od tego, czy w postępowaniu odwoławczym strona zgłosiła do
protokołu umotywowane zastrzeżenie na podstawie art. 162 k.p.c. Utrata
stosownego zarzutu uchybienia określonym przepisom procesowym w dalszym
toku postępowania dotyczy bowiem nie tylko postępowania apelacyjnego, ale także
postępowania kasacyjnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27
października 2005 r., III CZP 55/05, OSNC 2006, nr 9, poz. 144, wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 10 grudnia 2005 r., III CK 90/04, nie publ., z dnia 30 września
2004 r., IV CK 710/03, nie publ., z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 234/09, OSNC-ZD
2010/4/102 oraz z dnia 29 sierpnia 2013 r., I CSK 713/12, nie publ).
Wbrew zarzutom skargi nie doszło do naruszenia art. 383 k.p.c., zgodnie
z którym, w postępowaniu apelacyjnym nie można rozszerzyć żądania pozwu ani
występować z nowymi roszczeniami. Jednakże w razie zmiany okoliczności można
żądać zamiast pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu,
a w sprawach o świadczenie powtarzające się można nadto rozszerzyć żądanie
pozwu o świadczenia za dalsze okresy. Przytoczony przepis nie przewiduje
formalnej przesłanki dopuszczalności zmiany powództwa w postaci wywiedzenia
apelacji przez powoda; dopuszcza więc zmianę żądania w razie wniesienia apelacji
wyłącznie przez pozwanego. Co do zasady zmiana okoliczności, o której mowa
w przytoczonym przepisie występuje po wydaniu wyroku przez sąd pierwszej
5
instancji, w postępowaniu międzyinstancyjnym lub w postępowaniu przed sądem
drugiej instancji. Funkcją art. 383 k.p.c. jest zapobieżenie rozstrzyganiu
w postępowaniu apelacyjnym o żądaniu, które utraciło aktualność, zapewnienie
w ten sposób powodowi ochrony prawnej adekwatnej do stanu istniejącego na
dzień zamknięcia rozprawy apelacyjnej, a ponadto zapobieżenie mnożeniu
procesów i związanych z tym zjawiskiem kosztów społecznych i ekonomicznych.
Wyrok orzekający rozwód małżonków K. istotnie uprawomocnił się przed
wydaniem przez Sąd Rejonowy w rozpoznawanej sprawie wyroku z dnia 16 maja
2012 roku. Nie oznacza to jednak, wbrew wywodom pozwanego,
niedopuszczalności uwzględnienia przez Sąd drugiej instancji w postępowaniu
apelacyjnym modyfikacji żądania powódki uwarunkowanego wyłącznie obiektywną
i wynikającą z mocy prawa zmianą rodzaju współuprawnienia stron do lokalu
mieszkalnego ze wspólności ustawowej łącznej na współwłasność ułamkową
w częściach równych. Jeżeli żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej przez
wpis prawa własności na rzecz obojga małżonków na zasadzie wspólności
ustawowej małżeńskiej było dopuszczalne i uzasadnione faktami stwierdzonymi
przez sąd, to zmiana sytuacji prawnej lokalu objętego dotychczas bezudziałową
wspólnością majątkową, polegająca wyłącznie na tym, że stał się on z mocy prawa
współwłasnością rozwiedzionych małżonków w równych częściach ułamkowych
stanowi „zmianę okoliczności” w rozumieniu art. 383 k.p.c. i uzasadnia
w postępowaniu apelacyjnym wynikającą stąd zmianę żądania (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 21 lutego 2013 roku, I CSK 586/12, nie publ. i z dnia 21 marca
2014 r., IV CSK 396/13, nie publ.). Przez uwzględnienie zmiany żądania powódki
w sposób wskazany w sentencji zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego nie
doszło do naruszenia zakazu reformationis in peius, o którym mowa w art. 384 k.p.c.
Pozwany nie zakwestionował bowiem w skardze kasacyjnej ocen prawnych Sądu
prowadzących do zaliczenia spornego lokalu mieszkalnego do majątku wspólnego
stron. Zmiana charakteru współuprawnienia powódki i pozwanego do tego lokalu
jest wyłącznie wynikającą ex lege konsekwencją ustania wspólności ustawowej
małżeńskiej, tak więc nie doszło do pogorszenia sytuacji prawnej pozwanego
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 16/01,
nie publ.).
6
W tym stanie rzeczy orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
kc
db