Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 lutego 2021 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący sędzia Sławomir Bagiński

Sędziowie Barbara Orechwa-Zawadzka

Dorota Elżbieta Zarzecka

Protokolant Edyta Katarzyna Radziwońska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 lutego 2021 r. w B.

sprawy z odwołania J. K.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w P.

o wznowienie postępowania w sprawie o prawo do emerytury

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w P.

od wyroku Sądu Okręgowego w Ostrołęce III Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 2 września 2020 r. sygn. akt III U 81/20

zmienia zaskarżony wyrok i oddala odwołanie.

Barbara Orechwa-Zawadzka Sławomir Bagiński Dorota Elżbieta Zarzecka

Sygn. akt III AUa 838/20

UZASADNIENIE

J. K. złożyła odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w P. z 14.01.2020 r., którą odmówiono jej wznowienia postępowania zakończonego prawomocną decyzją z 10.10.2002 r., odmawiającą jej prawa do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki.

W uzasadnieniu podniosła, że decyzja z 10.10.2002r. jest błędna, bowiem okres sprawowania opieki nad dzieckiem do 15.11.1991r. jest okresem składkowym, jej zaś został nieprawidłowo ograniczony do 1/3 jako okres nieskładkowy, co skutkowało stwierdzeniem, że na 31.12.1998 r. nie posiada 20 letniego stażu pracy i odmową emerytury.

W odpowiedzi na odwołanie ZUS wnosił o jego oddalenie podnosząc brak przesłanek do wznowienia postępowania wobec faktu, iż kwestia przyznania spornej wcześniejszej emerytury była już przedmiotem postępowań sądowych, a obecnie odwołująca nie przedstawiła nowych dowodów, które miałyby wpływ na prawo do świadczenia.

Sąd Okręgowy w Ostrołęce w wyroku z 2.09.2020 r. zmienił zaskarżoną decyzję i wznowił postępowanie w przedmiocie przyznania prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wszczęte na skutek wniosku z 12.09.2002 r.

Sąd Okręgowy ustalił, że J. K. w dniu 28.11.1996 r. wystąpiła do ZUS z pierwszym wnioskiem o ustalenie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki. Po jego rozpoznaniu ZUS decyzją z 27.01.1997 r. odmówił odwołującej prawa do wnioskowanego świadczenia wskazując, że nie spełnione zostały warunki określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 15.05.1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury dla pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, gdyż odwołująca nie udowodniła 20-letniego okresu pracy.

Po złożeniu przez odwołującą dodatkowych dokumentów organ rentowy 28.02.1997 r. wydał kolejną odmowną decyzję uznając, że odwołująca nadal nie udokumentowała 20-Ietniego okresu pracy.

Kolejny wniosek o przyznanie prawa do wcześniejszej emerytury J. K. złożyła w dniu 12.09.2002 r., załączając nowe dowody na okoliczność stażu pracy. Po rozpoznaniu tego wniosku ZUS decyzją z 10.10.2002 r. odmówił jej prawa do wcześniejszej emerytury. W uzasadnieniu wskazał, iż na 31.12.1998 r. ustalił staż pracy w łącznej ilości 17 lat, 6 miesięcy i 26 dni, w tym: 10 lat 10 miesięcy i 29 dni okresów składkowych, 3 lata 7 miesięcy i 19 dni okresów nieskładkowych (po ich ograniczeniu do 1/3 okresów składkowych) oraz 3 lata i 8 dni okresu uzupełniającego. Organ rentowy uznał, że odwołująca wykazała na 31.12.1998 r. okres nieskładkowy w ilości 6 lat 1 miesiąca i 15 dni, w tym okres opieki nad dziećmi, a po ograniczeniu do 1/3 – 3 lata 7 miesięcy i 19 dni.

Ponieważ odwołująca złożyła kolejne dokumenty, ZUS decyzją z 17.12.2002 r. po raz kolejny odmówił jej prawa do wcześniejszej emerytury. Uznał bowiem, że na 31.12.1998 r. wykazała staż pracy w łącznej ilości 19 lat 4 miesiące i 6 dni, zamiast 20 lat. Także przy wydawaniu tej decyzji okres opieki nad dziećmi w całości został potraktowany jako okres nieskładkowy i ograniczony do 1/3 okresów składkowych. J. K. wniosła odwołanie od decyzji ZUS z 17.12.2002 r. Wyrokiem z 24.10.2003 r. (sygn. akt XIII U 87/03) Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił to odwołanie a Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z 22.09.2004 r. (sygn. akt III AUa 76/04) oddalił apelację ubezpieczonej.

10.11.2004 r. J. K. zwróciła się do ZUS z wnioskiem o ponowne ustalenie uprawnień do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad chorym dzieckiem. ZUS decyzją z 29.11.2004 r. ponownie odmówił odwołującej prawa do emerytury z uwagi na brak 20-letniego okresu pracy na 31.12.1998 r. ZUS uwzględnił jej staż pracy w łącznej ilości 19 lat 4 miesiące i 6 dni, w tym okres nieskładkowy został ograniczony do 1/3 okresów składkowych. J. K. wniosła odwołanie od tej decyzji. Zostało ono oddalone przez Sąd Okręgowy w Ostrołęce wyrokiem z 8.11.2005 r. (sygn. akt III U 2023/04). Także apelacja J. K. od powyższego wyroku została oddalona przez Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z 8.03.2006 r. (sygn. akt III AUa 135/06).

6.02.2017 r. J. K. złożyła kolejny wniosek o ustalenie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki. Decyzją z 21.04.2017r. ZUS odmówił jej prawa do tego świadczenia. Uznał, że odwołująca na dzień 31.12.1998r. wykazała staż pracy w łącznej ilości 19 lat 8 miesięcy i 18 dni: 12 lat 6 miesięcy i 7 dni okresów składkowych, 7 lat 10 miesięcy i 10 dni okresów nieskładkowych (w tym okresy sprawowania opieki nad dziećmi), ograniczony do 1/3 okresów składkowych, tj. do 4 lat 2 miesięcy i 3 dni oraz okres uzupełniający w ilości 3 lata i 8 dni.

ZUS uwzględnił odwołującej okres urlopu macierzyńskiego od 27.12.1981 r. do 3.04.1982 r. i okresy opieki nad dzieckiem wymagającym opieki ze względu na stan zdrowia: od 10.10.1990 r. do 24.10.1990 r., od 25.10.1990 r. do 1.11.1990 r., od 1.12.1992 r. do 31.10.1994 r., od 1.11.1995 r. do 6.11.1995 r. i od 7.11.1996 r. do 31.12.1996 r.

J. K. wniosła odwołanie od decyzji z 21.04.2017 r. Wyrokiem z 28.03.2018 r. w sprawie III U 361/17 Sąd Okręgowy w Ostrołęce oddalił powyższe odwołanie. W pisemnym uzasadnieniu wskazał, iż toku postępowania J. K. - powołując się na orzecznictwo SN - podniosła, że okresy urlopów wychowawczych i innych okresów opieki nad dziećmi sprzed 15.11.1991 r. nie doznają ograniczeń do zaliczania do stażu pracy wymaganego do uzyskania wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki do 1/3 okresów składkowych. Sąd Okręgowy wskazał, że nie neguje tego poglądu, lecz ocena zaliczenia ww. okresów urlopów wychowawczych oraz okresów niewykonywania pracy z uwagi na opiekę nad dziećmi do lat 4 lub opiekę nad dzieckiem szczególnej troski bez względu na wiek była przedmiotem rozważań SA w W. w sprawie III AUa 76/04 (XIII U 87/03), gdzie okresy te zostały zaliczone do okresów nieskładkowych. Wskazał, że ewentualne wzruszenie tego poglądu w świetle późniejszego orzecznictwa SN i zaliczenie tych okresów jako okresów zrównanych z okresami składkowymi może być ponownie weryfikowane w drodze wznowienia tamtego postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem SA.

J. K. wniosła apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Ostrołęce w sprawie III U 361/17. Apelacja ta została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19.07.2018 r. w sprawie III AUa 437/18. W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny wskazał, iż w sprawie III U 361/17 J. K. po raz kolejny domagała się uwzględnienia do stażu pracy m.in. okresów urlopów macierzyńskich i okresów sprawowania opieki nad dziećmi, możliwość uwzględnienia wszystkich tych okresów była jednak już wcześniej przedmiotem oceny zarówno organu rentowego, jak i sądów obu instancji, Sądu Okręgowego w Warszawie w sprawie XIII U 87/03 i następnie Sądu Apelacyjnego w Warszawie oraz Sądu Okręgowego w Ostrołęce w sprawie III U 2023/04 i następnie Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Z uzasadnień tych orzeczeń wynikało, iż Sądy obu instancji uznawały, że organ rentowy prawidłowo okresy urlopów wychowawczych, urlopów bezpłatnych oraz okresów niewykonywania pracy wykorzystanych na sprawowanie opieki nad dzieckiem przebytych do dnia 15.11.1991r., ograniczył do 1/3 udowodnionych okresów składkowych, tj. do 4 lat i 29 dni, na podstawie art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z FUS.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku wskazał również, że na podstawie nowego orzecznictwa Sądu Najwyższego (wyrok SN z 19.02.2014 r. w sprawie II UK 328/13 nawiązujący do uchwały składu siedmiu sędziów SN z 18 maja 2011 r. I UZP 1/11) Sąd Okręgowy w sprawie III U 361/17 uznał, że przy ustalaniu wymaganego do nabycia wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem 20 - letniego okresu zatrudnienia, okresy urlopów wychowawczych, urlopów bezpłatnych oraz okresów niewykonywania pracy z uwagi na opiekę nad dzieckiem, przebyte do dnia 15.11.1991 r. należy uwzględnić w całości, jako okresy równorzędne z okresami zatrudnienia (składkowymi). To sprawiło, że wnioskodawczyni – według hipotetycznego wyliczenia ZUS z k. 121-124 akt III U 361/17 – na 31.12.1998 r. legitymowałaby się okresem składkowym i nieskładkowym wynoszącym 20 lat 4 miesiące i 23 dni. Sąd Apelacyjny w Białymstoku wskazał również, że mimo tego apelacja odwołującej podlegała oddaleniu, bowiem sąd w tym zakresie jest związany prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie (art. 365 § 1 k.p.c.), zaś ewentualne wzruszenie poglądów wynikających z ww. prawomocnych wyroków Sądu Apelacyjnego w Warszawie w świetle późniejszego orzecznictwa Sądu Najwyższego mogłoby zatem nastąpić jedynie w drodze wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie.

J. K. kierując się powyższymi wskazaniami, 8.08.2018 r. złożyła skargę o wznowienie postępowania w sprawie sygn. akt III U 87/03 (III AUa 76/04), w której 24.10.2003 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił jej odwołanie od decyzji ZUS z 17.12.2002 r., odmawiającej prawa do emerytury. Jako podstawę wznowienia wskazała błędne ustalenie jej stażu pracy na 31.12.1998r. przez zaliczenie okresów opieki nad dziećmi do 15.11.1991 r. jako okresów nieskładkowych, zamiast okresów składkowych, co spowodowało błędne ich ograniczenie do 1/3 okresów składkowych. Postanowieniem z 17.01.2019 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie odrzucił powyższą skargę o wznowienie uznając, że okoliczności powołane w skardze o wznowienie postępowania nie stanowiły podstawy wskazanej w art. 403 § 2 k.p.c., co powodowało konieczność odrzucenia skargi.

W dniu 8.08.2018r. J. K. złożyła ponownie skargę o wznowienie postępowania w sprawie sygn. akt IIIU 2023/04 (III AUa 135/06), w której 8.11.2005 r. Sąd Okręgowy w Ostrołęce oddalił jej odwołanie od decyzji ZUS z 29.11.2004 r., odmawiającej prawa do emerytury. Także tu jako podstawę wznowienia wskazała błędne ustalenie jej stażu pracy na 31.12.1998r. przez zaliczenie okresów opieki nad dziećmi do 15.11.1991r. jako okresów nieskładkowych, zamiast okresów składkowych, co spowodowało błędne ich ograniczenie do 1/3 okresów składkowych. Postanowieniem z 17.01.2019 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie odrzucił powyższą skargę o wznowienie uznając, że okoliczności powołane w skardze o wznowienie postępowania nie stanowiły podstawy wskazanej w art. 403 § 2 k.p.c., co powodowało konieczność odrzucenia skargi.

Postanowieniem z 5.12.2019 r., wydanym w sprawie III U 755/19, Sąd Okręgowy w Ostrołęce przekazał do ZUS wniosek J. K. z 5.12.2019 r. o wznowienie postępowania od decyzji z 10.10.2002 r. wskazując, że wniosek dotyczy wznowienia postępowania w trybie art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Po rozpoznaniu tego wniosku ZUS zaskarżoną decyzją z 14.01.2020 r. odmówił jej wznowienia postępowania zakończonego prawomocną decyzją z 10.10.2002 r., odmawiającą jej prawa do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki. W uzasadnieniu wskazano brak przesłanek do wznowienia postępowania wobec faktu, iż kwestia przyznania spornej wcześniejszej emerytury była już przedmiotem postępowań sądowych, a obecnie odwołująca nie przedstawiła nowych dowodów, które miałyby wpływ na prawo do świadczenia.

Sąd Okręgowy wskazał, że przedmiotem odwołania jest decyzja ZUS z 14.01.2020 r., którą odmówiono J. K. wznowienia postępowania zakończonego prawomocną decyzją z dnia 10.10.2002 r., odmawiającą jej prawa do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki.

Sąd Okręgowy wskazał, że postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, zgodnie z art. 476 § 2 k.p.c., wszczynane jest w rezultacie odwołania od decyzji ZUS, ma charakter odwoławczy i dotyczy weryfikacji i oceny zgodności z prawem decyzji wydanej przez ZUS. Przedmiot sporu jest tu określony tylko ramami zaskarżonej decyzji. W związku z powyższym, skoro zaskarżona decyzja z 7.11.2019 r. odmawia wznowienia postępowania, to zadaniem Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie może być wyłącznie analiza przesłanek wznowienia postępowania. Sąd nie wypowiadał się natomiast, czy odwołująca spełnia warunki do przyznania prawa do emerytury. W tym względzie Sąd Okręgowy odwołał się do orzecznictwa Sądu Najwyższego wyroku z 6 września 2000 r. (II UKN 685/99) i postanowienia z 13 maja 1999 r. (II UZ 52/99).

Zdaniem Sądu Okręgowego zaistniały podstawy do wznowienia postępowania o przyznanie prawa do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki.

Sąd Okręgowy odwołał się do treści art. 114 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w wersji na datę złożenia wniosku o wznowienie (5.12.2019 r.). Organ rentowy w zaskarżonej decyzji wskazywał, że nie zostały przedłożone nowe dowody i nie zostały ujawnione nowe okoliczności, istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń, powoływał się więc na niespełnienie przesłanki z art. 114 ust. 1 pkt 1 ww. ustawy.

ZUS wskazywał również, że kwestia przyznania spornej wcześniejszej emerytury była już przedmiotem postępowań sądowych, na skutek odwołań od decyzji z 10.10.2002 r. i z 17.12.2002 r.

J. K. przed sądem powoływała się na przesłanki wskazane w art. 114 ust. 1 pkt 1 i pkt 6 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Odnosząc się do powyższych stanowisk Sąd Okręgowy wskazał, iż kwestia prawidłowości decyzji ZUS z 10.10.2002 r. nie była przedmiotem postępowania sądowego, gdyż nie wniesiono od niej odwołania.

J. K. wniosła natomiast odwołania od kolejnych decyzji ZUS, odmawiających jej prawa do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki: decyzji z 17.12.2002 r. i z 29.11.2004 r. Jej odwołania od tych decyzji zostały oddalone odpowiednio: przez Sąd Okręgowy w Warszawie w sprawie sygn. akt XIII U 87/03 i przez Sąd Okręgowy w Ostrołęce w sprawie sygn. akt III U 2023/04. Apelacje odwołującej zostały oddalone odpowiednio: przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w sprawie sygn. akt III AUa 76/04 i Sąd Apelacyjny w Warszawie w sprawie sygn. akt III AUa 135/06.

J. K. w dniu 8.08.2018r. wniosła skargi o wznowienie tych postępowań. Postanowieniami z dnia 17.01.2019r. Sąd Apelacyjny w Warszawie odrzucił jednak każdą ze skarg uznając, że okoliczności powołane w skardze o wznowienie postępowania nie stanowiły podstawy wskazanej w art. 403 § 2 k.p.c.

W ocenie Sądu Okręgowego fakt, iż skargi odwołującej o wznowienie postępowania sądowego zostały odrzucone, nie pozbawia jej prawa do wystąpienia z wnioskiem o wznowienie postępowania w trybie art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Tryb przewidziany w tym przepisie jest bowiem odrębnym trybem, nieograniczonym czasowo, w przeciwieństwie do reguł wynikających z Kodeksu postępowania administracyjnego, czy kodeksu postępowania cywilnego. Przepis ten reguluje możliwość wzruszenia prawomocnych decyzji organu rentowego w sposób odrębny, szczególny, i co istotne korzystający, z pierwszeństwa w stosunku do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego i Kodeksu postępowania administracyjnego (tak I. Jędrasik-Jankowska: Komentarz do art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, stan prawny na 1.08.2019 r. - LEX). Tym samym wnioskodawczyni może skutecznie domagać się ponownego rozpoznania jej wniosku o emeryturę.

Jednocześnie Sąd Okręgowy wskazał, że z art. 114 ust. 1f ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynika, że organ rentowy może w wyniku wznowienia uchylić lub zmienić decyzję w ramach nieograniczonych czasowo, jeżeli skutkiem ma być nabycie przez daną osobę prawa do świadczenia lub świadczenia w wyższej wysokości.

Sąd Okręgowy stwierdził, że J. K. jako podstawę wznowienia postępowania w ZUS wskazywała fakt błędnego ustalenia jej stażu pracy na 31.12.1998 r. na skutek zaliczenia okresów opieki nad dziećmi do 15.11.1991 r. jako okresów nieskładkowych, zamiast okresów składkowych, co spowodowało błędne ich ograniczenie do 1/3 okresów składkowych i w konsekwencji brak wymaganego stażu pracy 20 lat. Odwołująca powoływała się tu na wyrok Sądu Najwyższego z 19.02.2014 r. w sprawie II UK 328/13 nawiązujący do uchwały składu siedmiu sędziów SN z 18 maja 2011 r. (I UZP 1/11). W uzasadnieniu wyroku z 19.02.2014 r. Sąd Najwyższy wskazał, iż wymagane do nabycia wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem szczególnej troski, co najmniej 20-letniego okresu zatrudnienia, "określonego w art. 26 ustawy z dnia 14.12.1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin", okresy urlopów wychowawczych, urlopów bezpłatnych oraz niewykonywania pracy wykorzystane ze względu na sprawowanie opieki nad dzieckiem do lat 4 lub dzieckiem szczególnej troski bez względu na wiek, przebyte do dnia 15.11.1991 r. - należy zaliczyć w całości, jako okresy równorzędne z okresami zatrudnienia (art. 11 ust. 2 pkt 11 ustawy z 14.12.1982 r.), a dopiero dalsze, tj. przebyte od 15.11.1991 r., wyżej wymienione okresy zalicza się, jako "nieskładkowe" (art. 4 ust. 1 pkt 6 ustawy rewaloryzacyjnej, aktualnie art. 7 pkt 5 ustawy o emeryturach i rentach).

Sad Okręgowy stwierdził, że poza sporem jest, iż w przypadku odwołującej, przedmiotowe okresy w decyzji z 10.10.2002 r. zostały ujęte jako okresy nieskładkowe i ograniczone do 1/3 okresów składkowych, co wpłynęło na jej staż pracy. Ujawnienie powyższego błędnego zastosowania przepisu stanowi nową okoliczność w rozumieniu art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i może wpłynąć na fakt przyznania świadczenia.

W świetle art. 114 ust. 1 ww. ustawy okoliczności, istniejące przed wydaniem decyzji w sprawie świadczeń i ujawnione po jej wydaniu, a mające wpływ na prawo do tych świadczeń, nie muszą być okolicznościami, na które ubiegający się o świadczenia lub organ rentowy nie mógł powołać się w poprzednim postępowaniu. Mogą nimi być także okoliczności, które powinny być znane przy dołożeniu minimum staranności, jednak na skutek błędu lub przeoczenia nie zostały uwzględnione w poprzednim postępowaniu (wyrok SN z 27.04.2004 r., II UK 298/03, LEX nr 970137).

Pojęcie "nowych okoliczności" istniejących przed wydaniem decyzji organu rentowego, a mających wpływ na ustalenie świadczenia, obejmuje okoliczności sprawy, a zatem zarówno okoliczności faktyczne, jak i prawne. Użyty w przepisie art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS zwrot "okoliczności" występuje w dwóch znaczeniach, w znaczeniu okoliczności faktycznych oraz okoliczności sprawy. Nie ulega wątpliwości, że "dowody służą ustaleniu istnienia okoliczności faktycznych (ustaleniu prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o faktach). Jednakże użyty w przepisie art. 114 ust. 1 u.e.r.f.u.s. zwrot "okoliczności" może oznaczać zarówno okoliczności faktyczne, jak i okoliczności sprawy (tak SN w uzasadnieniu wyroku z 26.07.2013 r., III UK 145/12, Lex Nr 1408199).

Ujawnione okoliczności to określone w przepisach prawa materialnego fakty warunkujące powstanie uprawnień ubezpieczeniowych (tj. przesłanki nabycia prawa do świadczeń) oraz uchybienia normom prawa materialnego lub/i procesowego wpływające na dokonanie ustaleń w sposób niezgodny z ukształtowaną ex lege sytuacją prawną zainteresowanego.

W uchwale z dnia 26.11.1997 r. (III ZP 40/97, OSNP 1998/14/429) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że prawidłowa wykładnia obowiązującego przepisu, odmienna od przyjmowanej uprzednio, jest nową okolicznością. Ujawniona po uprawomocnieniu się decyzji stanowi podstawę do wznowienia postępowania. Przepis art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej wymaga, by ujawnione po uprawomocnieniu się decyzji okoliczności istniały przed ich wydaniem. Dotyczy to także przypadków uprawomocnienia się decyzji rentowych na skutek prawomocnego wyroku sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.

Sąd Okręgowy zauważył, że nieprawidłowe zakwalifikowanie przebytych do dnia 15.11.1991r. okresów urlopów wychowawczych, urlopów bezpłatnych oraz niewykonywania pracy wykorzystanych ze względu na sprawowanie opieki nad dzieckiem do lat 4 lub dzieckiem szczególnej troski bez względu na wiek, jako okresów nieskładkowych, stanowi błąd organu rentowego. Z uzasadnień wyroków Sądu Okręgowego w Ostrołęce i Sądu Apelacyjnego w Białymstoku w sprawie III U 361/17 (IIIAUa 437/18) wynika, iż oba sądy zauważyły błędne zaliczenie tych okresów. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku wskazał, iż przy zakwalifikowaniu tych okresów jako składkowych, według hipotetycznego wyliczenia ZUS, odwołująca na dzień 31.12.1998 r. legitymowałaby się okresem składkowym i nieskładkowym wynoszącym 20 lat, 4 miesiące i 23 dni, a więc uprawniającym ją do emerytury. Z ww. akt wynika, iż oddalenie odwołania i apelacji J. K. w ww. sprawach było spowodowane faktem, iż sprawa dotyczyła nowego wniosku o przyznanie prawa do wcześniejszej emerytury, złożonego w dniu 6.02.2017 r., a więc już po śmieci syna odwołującej, z tytułu opieki nad którym miałaby mieć przyznaną emeryturę.

W ocenie Sądu Okręgowego mechanizm, określony w art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS ma spowodować naprawienie błędu organu rentowego, właściwe zaliczenie okresów składkowych i nieskładkowych oraz wydanie decyzji, zgodnej z prawem i uprawnieniami wnioskującego. Tylko wznowienie postępowania umożliwi ponowną ocenę – zgodną z przepisami - uprawnień J. K. co o tego, czy na 31.12.1998 r. spełniała warunki do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki.

Sąd Okręgowy wskazał, że nie wypowiadał się, czy odwołująca spełnia wszystkie warunki do przyznania emerytury. Sąd badał jedynie, czy zostały spełnione przesłanki z art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS co do wznowienia postępowania w sprawie przyznania prawa do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki.

Apelację od powyższego wyroku złożył organ rentowy. Wyrok zaskarżył w całości i zarzucił mu:

1)  naruszenie prawa materialnego tj. art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r, o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych poprzez uznanie, że zaszły przesłanki do wznowienia postępowania w przedmiocie przyznania prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wszczętego na skutek wniosku J. K. z 12.09.2002 r. w szczególności z uwagi na ujawnienie się nowych okoliczności istniejących przed wydaniem zaskarżonej decyzji;

2)  naruszenie prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 199 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. poprzez nienależyte rozważenie zebranego materiału dowodowego znajdującego się w aktach ubezpieczonej i pominięcie w jego ocenie faktu istnienia prawomocnych orzeczeń w sprawie z odwołań ubezpieczonej dot. odmowy prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki tj. wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie w sprawie sygn. akt 76/04 i wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie sygn. akt 135/06, którymi sąd jest związany, skutkującymi niedopuszczalnością drogi sądowej ewentualnie powagą rzeczy osądzonej i odrzuceniem odwołania.

Wskazując na powyższe organ rentowy wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołań.

J. K. w odpowiedzi na apelację wniosła o jej oddalenie, wskazując, że jest sprzeczna z Konstytucją i procedurami oraz została złożona po upływie ustawowego terminu.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Na wstępie wskazać należy, że kwestia zachowania terminu do wniesienia apelacji została rozstrzygnięta w postanowieniu Sądu Apelacyjnego z 17.11.2020 r. (k.76).

Okoliczności faktyczne pozostawały bezsporne. Bezsporne było też wydanie prawomocnych orzeczeń w sprawie z odwołań ubezpieczonej dot. odmowy prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki tj. wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie w sprawie sygn. akt 76/04 i wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie sygn. akt 135/06. Sąd Okręgowy nie przeprowadził natomiast analizy tych orzeczeń pod kątem istnienia powagi rzeczy osądzonej (366 k.p.c.), czy też związania tymi wyrokami (365 § 1 k.p.c.).

Wydanie przez organ rentowy nowej decyzji, także co do świadczenia będącego przedmiotem wcześniejszej decyzji i postępowania wcześniej zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu, wszczętego w wyniku wniesienia od niej odwołania - co do zasady - uprawnia ubiegającego się o świadczenie do wniesienia kolejnego odwołania do sądu, a wszczęta w ten sposób sprawa cywilna nie jest sprawą o to samo świadczenie w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.

Taka sytuacja zachodzi w szczególności kiedy wyrok zapadły w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych dotyczy odmowy przyznania świadczenia z ubezpieczenia społecznego, a po jego uprawomocnieniu się organ rentowy wydał nową decyzję, opartą na nowych dowodach mających wpływ na ujawnienie stanu faktycznego i jego prawidłową ocenę prawną. Wtedy wydanie nowej decyzji uprawnia ubezpieczonego do złożenia od niej odwołania i zobowiązuje sąd do sprawdzenia prawidłowości decyzji. Specyfika spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych może więc w praktyce wywoływać wątpliwości co do rozumienia pojęcia "sprawa prawomocnie osądzona" zawartego w art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Generalnie przyjmuje się, że wydanie przez organ rentowy nowej decyzji, także co do świadczenia będącego przedmiotem wcześniejszej decyzji i postępowania wcześniej zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu, wszczętego w wyniku wniesienia od niej odwołania - co do zasady - uprawnia ubiegającego się o świadczenie do wniesienia kolejnego odwołania do sądu a wszczęta w ten sposób sprawa cywilna nie jest sprawą o to samo świadczenie w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 2020 r. II UK 148/19 LEX nr 3028892, por. też wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2007 r., I UK 266/06, OSNP 2008 nr 5-6, poz. 79 oraz z dnia 21 maja 2008 r., I UK 370/07, LEX nr 491467).

Nie oznacza to jednak, że w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych wydanie nowej decyzji przez organ rentowy zawsze uprawnia do wniesienia odwołania do sądu i nigdy nie zachodzi powaga rzeczy osądzonej, bowiem o tożsamości przedmiotu sporu decyduje nie tylko tożsamość żądania zawarta w poszczególnych wnioskach skierowanych do organu rentowego, ale także stan faktyczny i prawny, jaki istniał w chwili zamknięcia rozprawy w poprzednim postępowaniu sądowym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1998 r., II UKN 105/98, OSNAPiUS 1999 Nr 16, poz. 529).

W okolicznościach niniejszej sprawy pod osąd zostało poddane żądanie ponownego ustalenia prawa do emerytury oparte na twierdzeniu o nowej okoliczności i zarazem błędzie organu rentowego. Tą nowa okolicznością według ubezpieczonej jest błędne ograniczenie okresu sprawowania opieki nad dzieckiem szczególnej troski do 1/3 okresów składkowych, co doprowadziło do stwierdzenia, że na dzień 31.12.1998 r. nie posiada 20 lat stażu zatrudnienia uprawniającego do emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającymi stałej opieki. Zdaniem skarżącej błąd potwierdza wyrok Sądu Najwyższego z 19.02.2014 r. (II UK 328/13).

Sprawa odwołań ubezpieczonej od decyzji dotyczących odmowy przyznania emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającymi stałej opieki kilkakrotnie była przedmiotem rozpoznania sądu:

w każdej z tych spraw sporny był staż ubezpieczeniowy

- w sprawie XIII U 87/03 Sądu Okręgowego w Warszawie i III AUa 76/04 Sądu Apelacyjnego w Warszawie sporne pozostawało zaliczenie okresu pracy ubezpieczonej w gospodarstwie teściowej od 16.05.1981 r. do 31.12.1981 r.; Sąd Okręgowy nie zaliczył tego okresu; w konsekwencji uznał, że ubezpieczona nie wykazała 20 letniego stażu ubezpieczeniowego i oddalił odwołanie; apelacja ubezpieczonej została oddalona;

- w sprawie III U 2023/04 Sądu Okręgowego w Ostrołęce i III AUa 135/06 Sądu Apelacyjnego w Warszawie sporna pozostawała ta sama kwestia, z tym, że Sąd Okręgowy z uwagi na zgłoszenie nowych dowodów uznał, że brak jest podstaw do odrzucenia odwołania, natomiast dowody ocenił jako nieprzekonywające;

- w sprawie III U 361/17 Sądu Okręgowego w Ostrołęce i III AUa 437/18 Sądu Apelacyjnego w Białymstoku ponownie sporne było niezaliczenie okresu pracy ubezpieczonej w gospodarstwie teściowej od 16.05.1981 r. do 31.12.1981 r. w toku postępowania – w apelacji ubezpieczona podniosła, że okres urlopu wychowawczego nie powinien podlegać ograniczeniu do 1/3 okresów składkowych; pogląd ten zaaprobował też Sąd Apelacyjny w Białymstoku, który stwierdził, jednak, że jest związany wyrokami w sprawach poprzednich ustalającymi staż ubezpieczeniowy; Sąd Apelacyjny nie podzielił przy tym poglądu ubezpieczonej, że sprawa ta toczyła się w trybie art. 114 ustawy emerytalnej.

W ocenie Sądu Apelacyjnego każda sprawa po wydaniu pierwszej decyzji odmownej mogła być rozpoznawana tylko na podstawie art. 114 ustawy emerytalnej. Ponowne ustalenie prawa do świadczenia czyli złamanie prawomocności decyzji organu rentowego może nastąpić na podstawie Rozdziału 3 „Zmiany w prawie do świadczeń i ich wysokości” pomieszczonego w Dziale VIII ustawy emerytalnej.

Zasadniczo zmiana decyzji odmawiającej prawa do świadczenia może nastąpić:

1) w wyniku zmiany okoliczności art. 107 -108, art. 110, art. 110a oraz art 112 w zw. z art. 113 ustawy emerytalnej (klauzula rebus sic standibus);

2) w wyniku ujawnienia nowych dowodów lub okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji art. 111, art. 112, art. 114 ustawy emerytalnej.

Ubezpieczona w żadnej ze spraw po wydaniu decyzji z 10.10.2002 r. nie powoływała się na zmianę okoliczności. Zmiana okoliczności po 31.12.1998 r. nie mogła wpłynąć na nabycie prawa, lecz co najwyżej na jego utratę. Nabyć prawo in abstracto można było tylko przed 1.01.1999 r. Z tego względu nie mogło chodzić o sytuacje określone wyżej w punkcie 1). Oczywiste jest też, że nie chodziło o zastosowanie art. 111 i art. 112 ustawy emerytalnej.

W konsekwencji każdy nowy wniosek dotyczący przyznania emerytury w tytułu opieki nad dzieckiem po wydaniu decyzji z 10.10.2002 r. rozpoznawany mógł być tylko na podstawie art. 114 ustawy emerytalnej. W wyniku zastosowania instytucji ponownego ustalania prawa do emerytur/rent następuje nadzwyczajna kontynuacja postępowania w tej samej sprawie (zob. wyroki SN: z dnia 15 listopada 2000 r., II UKN 41/00, Prok. i Pr. 2001, nr 6, poz. 39; z dnia 21 września 2010 r., III UK 94/09, LEX nr 621346; z dnia 24 marca 2011 r., I UK 317/10, LEX nr 811823, i z dnia 27 marca 2014 r., III UK 115/13, LEX nr 1554419 oraz postanowienie SN z dnia 20 września 2011 r., I BU 4/11, LEX nr 1101321),

Jednakże dopiero we wniosku (protokół i postanowienie z 5.12.2019 r. w sprawie III U 755/19 Sądu Okręgowego w Ostrołęce – akta ZUS teczka I plik zaczynający się prezentatą z 10.09.2018 r.) i odwołaniu od decyzji z 14.01.2020 r. odwołująca wyraźnie powołała się na błąd organu rentowego, polegający na ograniczeniu okresu urlopu wychowawczego do 1/3 okresów składkowych i odwołała się w tym względzie do interpretacji spornego zagadnienia przedstawionej w wyroku Sądu Najwyższego z 19.02.2014 r. II UK 328/13.

W odniesieniu do tak określonego żądania – tak określonej przesłanki wznowienia postępowania w trybie art. 114 ustawy emerytalnej organ rentowy nie wydawał wcześniej decyzji. W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że sprawa ta może być oddana pod osąd. Należy odróżnić zasadność – istnienie przesłanki, od twierdzenia o jej istnieniu, czyli jeżeli nawet nie istnieje lub też nie jest relewantna (istotna) z punktu widzenia art. 114 ustawy emerytalnej, to stwierdzenie tego wymaga orzeczenia sądu. Z tego względu Sąd Apelacyjny uznał, że we wskazanym znaczeniu sprawa niniejsza ma częściowo odmienną podstawę sporu i nie ma podstaw od odrzucenia odwołania na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.

Jednakże z drugiej strony powołanie się na tę przesłankę nie może być skuteczne ponieważ kwestia stażu ubezpieczeniowego w kontekście ograniczenia spornych okresów do 1/3 okresów składkowych była przedmiotem rozstrzygnięć sądu. Sądy uznawały stanowisko ZUS za prawidłowe. Stąd też obecnie nie można mówić o błędzie organu rentowego skoro interpretacja ZUS znalazła potwierdzenia w orzeczeniach sądu. Wyrokami w sprawach poprzednich Sąd Apelacyjny jest związany w niniejszej sprawie (art. 365 § 1 k.p.c.). Podważenie orzeczeń sądu może natomiast nastąpić odpowiednim trybie, zasadniczo przewidzianym w Kodeksie postępowania cywilnego. Tryb ten (złożenie skargi o wznowienie postępowania) wnioskodawczyni wykorzystała, lecz okazał się on nieskuteczny.

Bez względu na powyższe trzeba jednoznacznie stwierdzić, co uwypuklił Sąd Okręgowy w Ostrołęce w uzasadnieniu wyroku w sprawie III U 361/17, że prawo do wcześniejszej emerytury dla pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki nie ma charakteru nieutracanego. Emerytura nie przysługuje kiedy dana osoba nie sprawuje opieki nad dzieckiem, natomiast kiedy zaprzestaje opieki nad dzieckiem prawo to ustaje.

Bezsporne pozostaje, że od 2008 r. ubezpieczona nie sprawuje opieki nad dzieckiem, zatem nawet gdyby istniała droga do stwierdzenia, że wnioskodawczyni przysługiwało prawo do świadczenia, to prawo to ustałoby (zob. np. wyrok Sądu najwyższego z 4.07.2012 r. III UK 132/11). Także z tego powodu ubezpieczona nie może skutecznie dochodzić prawa do emerytury.

Zwrócić należy uwagę na treść art. 133 ust. 1 ustawy emerytalnej:

W razie ponownego ustalenia przez organ rentowy prawa do świadczeń lub ich wysokości, przyznane lub podwyższone świadczenia wypłaca się, poczynając od miesiąca, w którym powstało prawo do tych świadczeń lub do ich podwyższenia, jednak nie wcześniej niż:

1) od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy lub wydano decyzję z urzędu, z zastrzeżeniem art. 107a ust. 3;

2) za okres 3 lat poprzedzających bezpośrednio miesiąc, o którym mowa w pkt 1, jeżeli odmowa lub przyznanie niższych świadczeń były następstwem błędu organu rentowego lub odwoławczego.

Tak więc ustalenie prawa do świadczenia i stwierdzenie błędu organu rentowego powodowałby możliwość przyznania prawa do wypłaty świadczenia na trzy lata wstecz od miesiąca złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy. Skoro wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy ubezpieczona złożyła w grudniu 2019 r., to prawo do emerytury mogłoby jej przysługiwać od 1.12.2016 r. Jeszcze raz przypomnieć należy jednak, że prawo w tym okresie nie przysługiwało, nie tylko z uwagi na stwierdzony prawomocnie brak wymaganego okresu składkowego, lecz także z uwagi na niesprawowanie opieki nad dzieckiem.

W tym kontekście dodatkowo należy wskazać, że stosownie do art. 114 ust. 1e pkt 6 ustawy emerytalnej uchylenie lub zmiana decyzji, o której mowa w ust. 1, nie może nastąpić, jeżeli od dnia jej wydania upłynął okres maksymalnie 10, 5 lub 3 lat w zależności od przyczyny wznowienia. Wskazanego ograniczenia czasowego nie stosuje się, jeżeli w wyniku uchylenia lub zmiany decyzji z przyczyn określonych w ust. 1 osoba zainteresowana nabędzie prawo do świadczenia lub świadczenie w wyższej wysokości; (art. 114 ust. 1f pkt 1 ustawy emerytalnej). Tak więc tak więc nawet gdyby uznać, że decyzja z 2002 r. była błędna i że zachodzą przesłanki formalne do stwierdzenia tego błędu, to ograniczenie czasowe przewidziane w art. 114 ust. 1e obowiązuje dlatego, że ewentualna zmiana decyzji nie powodowałaby nabycia prawa do świadczenia, z powodu jego wygaśnięcia w 2008 r. (przyjmując hipotetycznie że prawo to powstało) i treść art. 133 ust. 1 ustawy emerytalnej.

Z tego względu wyrok sądu pierwszej instancji podlegał zmianie na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.

Barbara Orechwa-Zawadzka Sławomir Bagiński Dorota Elżbieta Zarzecka