Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 kwietnia 2024 r.

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 24 kwietnia 2024 r. w Piotrkowie Trybunalskim

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa L. S.

przeciwko B. S. (1), M. S. (1), D. S.

o zachowek

na skutek apelacji powódki

od wyroku wstępnego Sądu Rejonowego w Bełchatowie

z dnia 13 lipca 2023 r. sygn. akt I C 713/22

1.  uchyla zaskarżony wyrok wstępny i sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu w Bełchatowie do ponownego rozpoznania;

2.  rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego pozostawia Sądowi Rejonowemu w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.

Paweł Hochman

Sygn. akt II Ca 154/24

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 5 grudnia 2022 r. L. S. wniosła o zasądzenie od pozwanych B. S. (2), M. S. (1) i D. S. kwoty 45.000,00 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 29 grudnia 2017 roku do dnia zapłaty.

W uzasadnieniu pozwu wskazała, że kwota dochodzona pozwem stanowi zachowek, który jej przysługuje na podstawie art. 991 k.c.

Pozwani nie uznali żądania pozwu i wnieśli o jego oddalenie.

Wyrokiem wstępnym z dnia 13 lipca 2023 roku Sąd Rejonowy w Bełchatowie ustalił, że roszczenie o zachowek powódki L. S. nie jest usprawiedliwione, co do zasady poprzez wyłączenie z masy spadkowej wartości przedmiotów majątkowych przekazanych przez W. S. i M. S. (2) spadkodawcy pozwanych – W. S. i jego żonie B. S. (1) aktem notarialnym (...).

Podstawę powyższego wyroku stanowiły następujące ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego:

W dniu 25 kwietnia 1994 roku małżonkowie M. i W. S. zawarli umowę darowizny z Z. S. i B. S. (1) na mocy której przekazali swoje gospodarstwo rolne położone w wsi Ż., gmina K. o powierzchni (...) ha w skład której wchodzą działki oznaczone numerami: (...) we wsi C. S. gmina K. o pow. (...) ha oznaczona numerem (...), we wsi P., o powierzchni (...) arów o numerze(...) Jednocześnie na rzecz darczyńców została ustanowiona służebność osobista. Przedmiotowa umowa darowizny została zawarta w związku z zaprzestaniem prowadzenia gospodarstwa rolnego i przyznaniem przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia społecznego prawa do emerytury rolniczej W. S..

W dniu 18 maja 1994 roku W. S. złożył wniosek o przyznanie emerytury.

W. S. zamarł w dni (...) roku. Jako spadkobierców ustawowych pozostawił: żonę M. S. (2) i dzieci L. U. S. z domu S., Z. S., którzy dziedziczyli spadek po 1/3 części.

Z. S. zmarł w dniu (...).

W dniu 29 marca 2018 roku przed notariuszem K. M. spadkobiercy Z. S. dokonali zgodnego podziału majątku spadkowego w ten sposób iż cały majątek w tym przekazane do wspólności ustawowej małżeńskiej gospodarstwo rolne przejęła bez spłat i dopłat.

W następstwie powyższych ustaleń Sąd Rejonowy uznał, że złożony przez pełnomocnika pozwanych wniosek o ustalenie, iż przedmiot darowizny z dnia (...) roku nie podlega zaleczaniu na poczet schedy spadkowej zasługuje na uwzględnienie i wydanie w tym zakresie postanowienia wstępnego.

Zważył, że podstawą powództwa jest art. 991 k.c. oraz art. 992 in fine - a contrario.

Zgodnie z art. 991 § 1 k.c., zstępnym spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (§ 2). Zgodnie z art. 993 k.c. przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny dokonane przez spadkodawcę. Zgodnie z art. 1008 k.c., spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W ocenie Sądu meritii z analizy akt postępowania niewątpliwie wynika, że małżonkowie S. przekazali swojemu synowi i jego żonie gospodarstwo rolne. Przedstawione do akt dokumenty nie budzą wątpliwości sądu, bowiem stanowią je akt notarialny z dnia (...) roku oraz akta prowadzonego postępowania o przyznanie emerytury rolniczej. Na tym etapie postępowania nie jest potrzebne prowadzenie całego postępowania o jedynie ograniczenie się do okoliczności podniesiony przez stronę pozwaną. Sąd Rejonowy wyjaśnił ponadto, że podzielił stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w uchwale z dnia 21 czerwca 2012 roku w sprawie III CZP 29/12 z której wynika, że „przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy”. Zgodnie z postanowieniami ustawy ubezpieczeniu społecznym rolników przekazanie gospodarstwa rolnego obejmowało również nieodpłatne przeniesienie posiadania lub własności, jeżeli rolnik jest właścicielem, na rzecz następcy lub kilku następców, za którego uważany był zstępny, spełniający przesłanki. Należały do nich: posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych, wiek poniżej 55 lat, zdolność do pracy w gospodarstwie rolnym (brak inwalidztwa I lub II grupy inwalidzkiej albo III grupy, wyłączającego możliwość pracy w gospodarstwie rolnym) oraz praca w przekazywanym gospodarstwie po ukończeniu szesnastego roku życia co najmniej od 5 lat. W wypadku nieposiadania następcy spełniającego te warunki albo odmowy przez następcę przejęcia gospodarstwa, przekazanie mogło być dokonane dowolnej osobie fizycznej lub osobie prawnej albo Państwu. Następca, który nie przejął gospodarstwa rolnego, a praca w tym gospodarstwie stanowiła główne źródło jego utrzymania mógł, korzystając z pomocy organu administracji państwowej, uzyskać zatrudnienie lub przyuczenie do zawodu. Przyczyną przekazania gospodarstwa rolnego było uzyskanie przez rolnika prowadzącego to gospodarstwo emerytury lub renty inwalidzkiej. uzyskania przez rolnika uprawnień emerytalno-rentowych od osiągnięcia wieku emerytalnego lub inwalidztwa, odpowiedniego okresu pracy w rolnictwie, opłacania składek oraz przekazania gospodarstwa uprawnionemu podmiotowi (art. 2 pkt 6a). Z kolei w ustawie z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników przewidziane zostały jako sposoby wyzbycia się przez rolnika ubiegającego się o przyznanie świadczeń emerytalno-rentowych, zawarcie umowy darowizny, sprzedaży, dożywocia na podstawie i zasadach przewidzianych w kodeksie cywilnym albo zawarcie umowy z następcą w trybie art. 84 i nast. Charakter prawny umowy przeniesienia gospodarstwa rolnego na rzecz następcy określony został w orzecznictwie jako rodzaj umowy o charakterze cywilnoprawnym, odmienny od umów przeniesienia własności wymienionych w części szczegółowej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach. Mają do niej zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zdolności do czynności prawnych, wad oświadczenia woli, nieważności czynności prawnej oraz skutków prawnych oświadczenia woli (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31 lipca 1979 n, III CZP 41/79, OSNCP 1979, nr 12, poz. 238; siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1980 n, III CZP 39/80, OSNCP 1981, nr7, poz. 121; z dnia 12 listopada 1984 n, III UZ 45/84, OSNCP 1985 r., nr4, poz. 44; z dnia 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 103; z dnia 25 marca 1992 r., III CZP 19/92, OSNCP 1992, nr 9, poz. 163; z dnia 4 października 1992 r., III CZP 125/92, OSNCP 1993, nr4, poz. 58, z dnia 8 września 1993 r., III CZ/fj^ OSNCP 1994, nr 5, poz. 97; postanowienie z dnia 4 października 2001 n, I CKN 402/00, OSNC 2002, nr 6, poz. 79). Przedstawione w tych w orzeczeniach poglądy, wskazujące na wyodrębnioną ustawowo swoistość umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy, odmienną od umowy darowizny. Przyczyną jej zawarcia jest dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, której następstwem jest wzajemna zależność umowy i decyzji w przedmiocie tych świadczeń ubezpieczeniowych, polegająca na tym, że utrata mocy jednej z tych czynności pociąga za sobą utratę mocy także drugiej. Dochodzi do powiązania tymi czynnościami rolnika, następcy i Państwa jako przyznającego świadczenia, co przemawia za tym, że umowa nie mieści się w katalogu umów uregulowanych w kodeksie cywilnym. W uchwale z dnia 16 lipca 1980 n, III CZP 44/80, OSNC 1981, nr 2-3, poz. 24 Sąd Najwyższy wskazał, że wspólna cecha umowy przeniesienia i umowy darowizny dotyczy wyłącznie nieodpłatności świadczenia. Istotne znaczenie dla swoistości umowy przeniesienia ma to, że przekazujący zapewnia sobie świadczenia emerytalne lub rentowe ze środków państwowych, korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarczych, a gospodarstwo przejmuje osoba zdolna do osiągania lepszych efektów gospodarowania, przez co umowa spełnia cel gospodarczy i społeczny. Nie może zatem dojść do odwołania umowy przekazania z powodów leżących u podstaw odwołania darowizny. W postanowieniu z dnia 4 października 2001 r., I CKN 402/00 Sąd Najwyższy podkreślił, że odrębność umowy przekazania podkreślona została także treścią art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r., ustanawiającego w szczególnych wypadkach ochronę rolnika przekazującego gospodarstwo rolne, która ma zastosowanie również do umów zawartych na podstawie poprzednio obowiązujących ustaw. Za tym dominującym w orzecznictwie poglądem opowiedział się również Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/°5 (OSNC 2006, nr 5, poz. 79), podkreślając, że nieodpłatność umowy przekazania nie jest wyłącznym atrybutem umowy ani nawet jej dominującą cechą. Ocena umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy dokonana na gruncie przy uwzględnieniu tego, że skutki prawne tej umowy ustalane są według przepisów ustawy, która obowiązywała w dacie jej zawarcia. Charakter prawny takiej umowy, nie różni się, na co wskazują również argumenty przytoczone przez Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 19 lutego 1991,111 CZP 4/91, z dnia 29 września 1992 r. III CZP 98/92, OSNC 1993, nr3, poz. 35,z dnia 4 listopada 2005 r., III CZP 59/05 oraz w postanowieniu z dnia 4 października 2001 r., I CKN 402/00, podkreślające ustawowe wyodrębnienie, nieodwracalność przekazania oraz cel, obejmujący z jednej strony zabezpieczenie rolnikom bytu na starość, a z drugiej, unowocześnienie metod gospodarowania. Konsekwencje przyjęcia, że umowa przekazania nie jest darowizną i nie mają do niej zastosowania przepisy kodeksu cywilnego regulujące umowę darowizny, odnoszą się również do kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku, która została uregulowana w art. 993 i 994 k.c. Wynika z nich zasada doliczania wszystkich darowizn, poza wymienionymi w art. 994 § 1 i 2 k.c., a która podyktowana jest ochroną osób uprawnionych do zachowku oraz uniemożliwieniem spadkodawcy rozdysponowania majątkiem za życia, a pozbawienie spadkobiercy zachowku przewidziane zostało jedynie przez wydziedziczenie, w wypadkach ściśle uregulowanych w art. 1008 i nast. k.c. Użyte w art. 993 k.c. pojęcie darowizny odnosi się do umowy uregulowanej w art.

888 k.c., którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku, jeśli nie dotyczy bezpłatnych przysporzeń objętych art. 889 k.c. Analiza charakteru umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy określa cechy tej czynności prawnej, które różnią ją od uregulowanej w kodeksie cywilnym umowy darowizny i doprowadziły do uznania, że stanowi ona swoisty rodzaj umowy przenoszącej własność, wskazując na jej cywilnoprawną naturę oraz zakres stosowania do niej przepisów kodeksu cywilnego. Pośród tych cech kwestia nieodpłatności nie miała dominującego znaczenia. Wybór przez ustawodawcę takiego rodzaju umowy, a nieskorzystanie z typów umów kodeksowo uregulowanych, był podyktowany uwypuklonymi w orzecznictwie względami, prowadzącymi do przyjęcia, że nie jest ona darowizną. Podkreślenia wymaga również sytuacja przejmującego gospodarstwo rolne, zarówno w odniesieniu do przytoczonych wymagań ustawowych jak też związania obowiązkiem pracy w tym gospodarstwie. Zgoda na przejęcie gospodarstwa podejmowana była przy uwzględnieniu szczególnego charakteru zawieranej umowy, a fakt, że nie stanowi ona darowizny nie był pozbawiony znaczenia. Wybór następcy również podlegał istotnym ograniczeniom, a w odniesieniu do następcy, który nie przejął gospodarstwa przewidziana została możliwość udzielenia pomocy w uzyskaniu pracy zarobkowej lub zdobyciu zawodu. Uwzględniając szczególne znaczenie przepisów regulujących zachowek, ich ochronną funkcję oraz wyinterpretowany zamiar ustawodawcy doliczenia do substratu zachowku wszystkich świadczeń nieodpłatnych, nie można przyjąć, że art. 993 k.p.c. Objęta jest również umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy, ponieważ na zasadzie analogii stosować należy do niej przepisy o darowiźnie. Wykładnia funkcjonalna art. 993 k.c. oparta jedynie na nieodpłatności świadczenia spadkodawcy nie może prowadzić do wniosku, że objęte nią będą także świadczenia określone szczególnego rodzaju umową pozakodeksową, wprowadzoną ustawą, której nieodpłatność nie jest przyczyną zawarcia, a obowiązek świadczenia spadkodawcy stanowi wypełnienie warunku otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Nieodpłatność umowy przekazania, będąca jedną z wielu cech umowy, wiązała się przecież z możliwością uzyskania świadczeń przez rolnika, dążeniem do podniesienia rentowności gospodarstwa rolnego, bez której niejednokrotnie nie byłoby możliwości zrealizowania jej celu, bo na przeszkodzie stałoby obciążenie gospodarstwa spłatami. Podkreślenia wymaga, że nie wprowadziły zmian w charakterze umowy nowelizacje ustawy z dnia 12 grudnia 1982 r., a w ustawie z dnia 20 grudnia 1990 r. umowa przekazania jest obok darowizny, dożywocia i sprzedaży jednym z możliwych rozwiązań prowadzących do uzyskania świadczeń emerytalno- rentowych. Wbrew wysuwanym zapatrywaniom przyczyna umowy przekazania ma znaczenie także w relacjach pomiędzy spadkobiercami, na co wskazuje charakter świadczeń oczekiwanych przez przekazującego gospodarstwo. Nie ma niebezpieczeństwa obchodzenia przepisów o doliczaniu darowizn, jeśli odmienny od niej charakter umowy przekazania wprowadzony został ustawą. Ustawodawca nie zdecydował się również na zmianę art. 993 k.c., jak miało to miejsce w odniesieniu do zapisu windykacyjnego (art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy -Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw - Dz. U. Nr 85, poz. 458).

Apelację od powyższego wyroku wstępnego Sądu Rejonowego w Bełchatowie wniósł pełnomocnik powódki. Zaskarżył w go całości. Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił:

1. naruszenie prawa procesowego - art. 318 § 1 k.p.c. poprzez wydanie wyroku wstępnego uznającego dochodzone pozwem roszczenie za nieusprawiedliwione co do zasady, podczas gdy wyrok wstępny nie może być wyrokiem oddalającym powództwo, bowiem jest on wydawany jedynie w wypadkach pozytywnego przesądzenia o zasadności żądania (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30.07.2020 r., V ACa 334/19),

2. naruszenie prawa materialnego - art. 888 § 1 w zw. z art. 993 § 1 k.c. poprzez przyjęcie, że przeniesienie własności gospodarstwa rolnego dokonane przez spadkodawcę nie stanowiło umowy darowizny w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, a odrębny typ czynności prawnej w postaci umowy z następcą zawartej w myśl art. 84 ustawy z dnia 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r., Nr 7, poz. 24 z późn. zm.), podczas gdy niebudząca wątpliwości wykładnia literalna treści zawartej czynności prawnej prowadzi do wniosku, iż stanowiła ona klasyczną umową darowizny, irrelewantna dla tego ustalenia pozostaje natomiast przyczyna dokonania przez strony tej czynności prawnej, albowiem w konsekwencji wyboru przez strony umowy darowizny, w związku z zaprzestaniem prowadzenia przez rolnika działalności rolniczej, wyłączone jest uznanie tej umowy za umowę z następcą (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30.03.2011 r., III CZP 136/10; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.03.2022 r., II CSKP 280/22; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10.04.2019 r., IV CSK 327/18; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30.12.2014 r., I ACa 160/14; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 21.03.2018 r., V ACa 507/16, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 24.05.2018 r., V ACa—1-6-3/18, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14.03.2018 r., V ACa 91/17, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9.11.2018 r., I ACa 1737/17).

Mając na uwadze powyższe zarzuty wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku wstępnego poprzez uznanie roszczeń powódki - L. S. przeciwko pozwanym: B. S. (1), M. S. (1) oraz D. S., dochodzonych w niniejszym postępowaniu z tytułu zachowku po W. S., za usprawiedliwione co do zasady, względnie o uchylenie zaskarżonego wyroku wstępnego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Bełchatowie.

W odpowiedzi na apelację pełnomocnik pozwanych wniósł o jej oddalenie i zasądzenie od powódki na rzecz pozwanych kosztów zastępstwa procesowego za instancję odwoławczą według norm przepisanych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja jest uzasadniona i skutkuje uchyleniem zaskarżonego wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania.

Wydając zaskarżone orzeczenie Sąd pierwszej instancji naruszył art. 318 § 1 k.p.c. Z treści powyższego przepisu wynika, że wydanie wyroku wstępnego jest dopuszczalne w przypadku gdy wolą sądu jest uznanie roszczenia za usprawiedliwione w zasadzie, bez rozstrzygania co do jego wysokości. Ma tym samym rację skarżący wskazując, że wyrok wstępny nie może być wyrokiem oddalającym powództwo.

Powyższy argument w sposób jednoznaczny przesądza o konieczności uchylenia zaskarżonego wyroku wstępnego.

Rozstrzygając przedmiotową sprawę Sąd Okręgowy nie znalazł jednocześnie podstaw do zmiany zaskarżonego wyroku i uznania, że powództwo jest usprawiedliwione co do zasady.

Rozstrzygnięcie, czy błędne pozostaje ustalenie, że W. S. oraz M. S. (2) zawarli ze Z. S. i B. S. (1) umowę z następcą, o której art. 84 ustawy z dnia 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, a nie umowę darowizny, zgodnie z art. 888 § 1 k.c. nie jest wystarczające dla potwierdzenia zasady odpowiedzialności. Przypomnieć należy, że pozwani odnosząc się do roszczenia o zachowek wskazali, iż jest ono sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wskazując na potrzebę zastosowania art. 5 k.c. W przedmiotowej sprawie powyższe zagadnienie nie zostało poddane jakiejkolwiek ocenie prawnej, w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku brak również jakichkolwiek ustaleń faktycznych pozwalających na ocenę wskazanego wyżej zarzutu.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy uznał, że wydając zaskarżone orzeczenie Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy i na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. orzekł o uchyleniu zaskarżonego wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania.

O kosztach procesu za instancję odwoławczą orzeczono na podstawie art. 108 § 2 k.p.c.

Paweł Hochman