Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 136/10
POSTANOWIENIE
Dnia 30 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Agnieszki P.
przeciwko Krzysztofowi S.
o zachowek,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 30 marca 2011 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 16 listopada 2010 r.,
"Czy uprawnionym w rozumieniu art. 991 k.c. jest również
spadkobierca, który został powołany do spadku z ustawy,
i w przypadku udzielenia odpowiedzi pozytywnej
czy wartość gospodarstwa rolnego, będącego przedmiotem
umowy darowizny, zawartej w związku z zaprzestaniem działalności
rolniczej darczyńców i dla nabycia świadczeń z ubezpieczenia
społecznego rolników uwzględnia się przy ustalaniu zachowku?"
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
W toku rozpoznawania apelacji pozwanego Sąd Okręgowy na podstawie art.
390 § 1 k.p.c., przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia
prawne dotyczące następującego stanu faktycznego: spadkodawczyni Urszula S.
zmarła w 2007 r. nie pozostawiając testamentu. Jej mąż oraz każde z dwójki dzieci
uzyskali stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy; każde po 1/3 części. W
dniu 23 marca 1995 r. spadkodawczyni wraz z mężem zawarli z synem notarialną
umowę nazwaną darowizny gospodarstwa rolnego. W tej umowie stwierdzili, że
zaprzestają prowadzenia działalności rolniczej i przedłożyli notariuszowi decyzję
Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 31 stycznia 1994 r. ustalającą
prawo Urszuli S. do uzyskania renty rolniczej. Jednocześnie w umowie
ustanowiono na rzecz darczyńców służebność osobistą polegającą na korzystaniu
z dwóch izb w budynku mieszkalnym, a także z piwnicy, strychu oraz z zabudowań
gospodarczych.
Po zawarciu umowy jej strony przez wiele lat pozostawały w konflikcie,
skutkiem którego darczyńcy kilkakrotnie występowali o odwołanie dokonanej
darowizny. Ich powództwa za każdym razem były oddalane, a sądy zawartą umowę
traktowały jako darowiznę, a nie umowę z następcą, która została uregulowana w
art. 84 i nast. ustawy z dnia 20 grudnia1990 o ubezpieczeniu społecznym rolników
(jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, dalej: „ustawa”).
Po śmierci spadkodawczyni jej córka wystąpiła przeciwko bratu o zasądzenie
na jej rzecz kwoty 33 500 zł z tytułu uzupełnienia należnego jej zachowku.
Podniosła, że otrzymana w wyniku dziedziczenia ustawowego scheda spadkowa
jest niższa od należnego jej zachowku, wyliczonego z uwzględnieniem doliczenia
wartości darowizny uczynionej za życia przez spadkodawczynię na rzecz
pozwanego. Pozwany zarzucił, że podstawą przeniesienia na niego własności
gospodarstwa rolnego nie była umowa darowizny, lecz umowa przekazania
gospodarstwa rolnego.
Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo wyrokiem zaocznym z dnia 22
września 2009 r., który po rozpoznaniu sprzeciwu pozwanego, wyrokiem z dnia
25.08.2010 r. został utrzymany w mocy. Od tego wyroku pozwany wniósł apelację,
podtrzymując dotychczasowe zarzuty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
W judykaturze wyjaśniono, że jeżeli uprawniony do zachowku jest jednym ze
współspadkobierców, który dochodzi do spadku na podstawie ustawy, to
przysługuje mu przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy
pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
13 lutego 2004 r., II CK 444/02, OSP 2007, nr 4, poz. 51). W przywołanej sprawie
Sąd Najwyższy przypomniał, że ratio legis instytucji zachowku stanowi zapewnienie
uprawnionym otrzymania określonej wartości ze spadku, bez względu na wolę
spadkodawcy. Podkreślił, że roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do
pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia przysługuje uprawnionym wtedy, gdy
we wskazany w kodeksie sposób (art. 991 § 2 k.c.: darowizna, powołanie do
spadku, zapis) nie otrzymali od spadkodawcy takiej sumy. Nie ma przy tym
znaczenia dla przysługiwania tego roszczenia okoliczność, czy zostali powołani do
spadku z ustawy, czy na podstawie testamentu.
Przedstawiony pogląd Sąd Najwyższy podtrzymał w wyroku z 30.01.2008 r.,
III CSK 255/07 (OSNC 2009, nr 3, poz. 47). Jednoznacznie stwierdził, że wobec
brzmienia art. 1000 k.c. status spadkobiercy nie wyklucza możliwości
występowania z roszczeniem o zapłatę zachowku (uzupełnienie zachowku).
Odmienna interpretacja jest niedopuszczalna, ponieważ umożliwiałaby de facto
pozbawianie zachowku bez wydziedziczenia. Wystarczające byłoby bowiem, aby
potencjalnie uprawniony do zachowku choć w niewielkiej części został
spadkobiercą, aby nie mógł wystąpić z roszczeniem o zapłatę zachowku
(jego uzupełnienie).
Zaprezentowany pogląd był już w judykaturze wyrażony wcześniej.
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 r., I CR 691/63 (OSNC 1965, nr
9, poz. 143) przyjęto za oczywiste, że roszczenie o zapłatę zachowku (uzupełnienie
zachowku) przysługuje także jednemu spadkobiercy dziedziczącemu na podstawie
ustawy przeciwko drugiemu, jeśli spadkodawca za życia rozdysponował na rzecz
pozwanego spadkobiercy składnikami majątku w formie darowizny (podlegającej
zaliczeniu na poczet substratu zachowku).
Jednolite stanowisko judykatury jest także dominujące w piśmiennictwie.
Taki stan rzeczy uprawnia do stwierdzenia, że pierwsze przedstawione
zagadnienie prawne nie budzi poważnych wątpliwości, co zgodnie z ugruntowaną
4
praktyką jest przesłanką do odmowy podjęcia uchwały (por. post. SN
z 4.04.2003 r., III CZP 11/03, LEX Polonica nr 361039; post. SN z 9.04.2010 r.,
III CZP 15/10, LEX Polonica nr 2221402; post. SN z 27.06.2008 r., III CZP 25/08,
OSNC 2009, nr 9, poz. 127; post. SN z 9.05.2008 r., III CZP 26/08, OSNC 2009, nr
6, poz. 90; post. SN z 27.05.2010 r., III CZP 27/10, LEX Polonica nr 2299662; post.
SN z 23.04.2008 r., III CZP 34/08, LEX Polonica nr 1888386; post. SN
z 30.05.2008 r., III CZP 40/08, LEX Polonica nr 1908540; post. SN z 14.07.2005 r.,
III CZP 42/05, LEX Polonica nr 382287; post. SN z 20.07.2005 r., III CZP 46/05,
LEX Polonica nr 382926; post. SN z 25.06.2008 r., III CZP 46/08, LEX Polonica nr
1919816; post. SN z 9.07.2009 r., III CZP 47/09, LEX Polonica nr 2051715; post.
SN z 11.9.2003 r., III CZP 49/03, OSNC 2004, nr 10, poz. 168; post. SN
z 19.08.2009 r., III CZP 51/09, LEX Polonica nr 2069993; post. SN z 4.09.2009 r.,
III CZP 55/09, OSNC-ZD 2010, nr A, poz. 26; uchw. SN z 13.10.2005 r., III CZP
56/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 119; post. SN z 14.09.2005 r., III CZP 62/05, LEX
Polonica nr 387139; post. SN z 22.10.2009 r., III CZP 67/09, LEX Polonica nr
2089175; post. SN z 12.10.2005 r., III CZP 68/05, LEX Polonica nr 389363; post.
SN z 6.07.2007 r., III CZP 68/07, LEX Polonica nr 1487098; post. SN
z 17.09.2008 r., III CZP 70/08, LEX Polonica nr 1949462; uchw. SN z 5.12.2002 r.,
III CZP 71/02, OSNC 2003, nr 10, poz. 133; post. SN z 17.11.2009 r., III CZP
85/09, LEX Polonica nr 2098361; post. SN z 16.10.2008 r., III CZP 97/08, LEX
Polonica nr 1956183; post. SN z 25.1.2007 r., III CZP 100/06, LEX Polonica nr
1152231; post. SN z 29.11.2007 r., III CZP 102/07, LEX Polonica nr 1748017;
post. SN z 26.11.2009 r., III CZP 103/09, OSNC 2010, nr C, poz. 82; post. SN
z 23.01.2004 r., III CZP 107/03, LEX Polonica nr 365723; post. SN z 20.11.2008 r.,
III CZP 109/08, LEX Polonica nr 1966660; post. SN z 15.12.2006 r., III CZP 112/06,
LEX Polonica nr 1048714; post. SN z 20.11.2008 r., III CZP 113/08, LEX Polonica
nr 1966637; uchw. SN z 20.01.2010 r., III CZP 116/09, OSNC 2010, nr C, poz. 92.).
Drugie zagadnienie dotyczy przewidzianego w kodeksie cywilnym doliczania
darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia do substratu majątku będącego
podstawą ustalenia wysokości należnego uprawnionym zachowku (substratu
zachowku). Jego sformułowanie nie jest precyzyjne skoro może wynikać z niego,
że Sąd nie jest pewien, czy wartość gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem
5
umowy darowizny uwzględnia się przy ustalaniu zachowku, jeżeli została ona
dokonana w związku z zaprzestaniem działalności rolniczej niezbędnym do
uzyskania przez darczyńców świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Z drugiej
strony samo brzmienie tego zagadnienia może wskazywać, że Sąd Okręgowy ma
wątpliwość co do tego, czy rodzaj świadczenia objętego umową darowizny ma
znaczenie dla oceny, czy wartość tego świadczenia podlega doliczeniu do
substratu zachowku i na poczet zachowku uprawnionego.
W dodatku uzasadnienie postanowienia z dnia 16 listopada 2010 r. może
prowadzić do wniosku, że występuje wątpliwość co do tego, czy rodzice zawarli
z pozwanym umowę darowizny, czy też umowę z następcą unormowaną w art. 84
ustawy. W zasadzie zatem nie wiadomo dokładnie, co jest przedmiotem pytania
Sądu Okręgowego, tzn. czy chodzi mu o ocenę, czy przedmiot darowizny ma
znaczenie dla doliczania jej do substratu zachowku, czy też o przesądzenie, czy
doliczaniu do substratu zachowku podlegają wyłącznie przysporzenia uzyskiwane
na podstawie tylko darowizny, a nie pod każdym innym tytułem (a w szczególności
na podstawie umowy z następcą).
W tym stanie rzeczy wymagała rozstrzygnięcia kwestia, czy
zasygnalizowana niejasność drugiego przedstawionego zagadnienia prawnego
oraz niespójność między jego brzmieniem a uzasadnieniem, uniemożliwia Sądowi
Najwyższemu podjęcie uchwały.
Rolą Sądu Najwyższego nie jest rekonstrukcja wątpliwości, jaką ma sąd
odwoławczy przedstawiający je do rozstrzygnięcia. To sąd występujący
z zagadnieniem prawnym powinien jednoznacznie sformułować swoją wątpliwość
oraz uzasadnić jej źródło i możliwe sposoby rozstrzygnięcia (por. uchw. SN
z 25.06.2009 r., III CZP 35/09, OSNC 2010, nr 2, poz. 23; post. SN z 17.05.2007 r.,
III CZP 45/07, OSNC 2008, nr C, poz. 60; post. SN z 24.10.2003 r., III CZP 67/03,
OSNC 2004, nr 12, poz. 199; post. SN z 25.10.2006 r., III CZP 73/06, LEX Polonica
nr 419207; post. 7 sędziów SN z 24.02.2006 r., III CZP 91/05, LEX Polonica nr
401038; post. SN z 29.11.2005 r., III CZP 102/05, LEX Polonica nr 393241; post.
SN z 12.01.2010 r., III CZP 113/09, LEX Polonica nr 2140428; post. SN
z 14.12.2007 r., III CZP 116/07, LEX Polonica nr 1777316; uchw. SN
z 21.12.2006 r., III CZP 131/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 152; uchw. SN
6
z 30.01.2008 r., III CZP 134/07, OSNC 2009, nr 1, poz. 8; post. SN z 19.1.2007 r.,
III CZP 135/06, LEX Polonica nr 1138893; post. SN z 28.04.2004 r., II PZP 5/04,
Lex Polonica nr 366583; post. SN z 13.12.2005 r., II UZP 14/05, OSNP 2006, nr 17-
18, poz. 283; post. SN z 18.06.2002 r., III PZP 12/02, Lex Polonica nr 355808; post.
SN z 7.12.205 r., III SZP 4/05, OSNP 2006, nr 19-20, poz. 313).
Dodać należy, że podstawą odmowy podjęcia uchwały może być już tylko
brak spójności między sentencją postanowienia o przedstawieniu zagadnienia
prawnego i jego uzasadnieniem. Tymczasem, jak już wyżej zasygnalizowano,
w sentencji postanowienia wyraźnie wskazano, że w sprawie została zawarta
umowa darowizny, natomiast w uzasadnieniu sąd zdaje się przyjmować, że strony
zawarły umowę z następcą, ponieważ rozważa, czy przysporzenie uzyskane na
podstawie takiej umowy podlega doliczeniu do substratu zachowku na takich
samych zasadach, jak są doliczane darowizny (post. SN z 27.05.2010 r., III CZP
24/10, LEX Polonica nr 2299609; post. SN z 29.11.2005 r., III CZP 102/05, LEX
Polonica nr 393241).
Z utrwalonego orzecznictwa powołanego na wstępie wynika, że zagadnienie
prawne zasługuje na rozstrzygnięcie w drodze uchwały między innymi wtedy, gdy
ma charakter poważny i wywołuje rozbieżność w judykaturze. W żadnym wypadku
rolą Sądu Najwyższego nie jest dokonywanie prostej wykładni prawa.
Gdyby w drodze zabiegów interpretacyjnych dojść do wniosku, że Sądowi
Okręgowemu chodzi o odpowiedź na pytanie, czy doliczeniu do substratu
zachowku podlega wartość gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem umowy
darowizny zawartej w związku z zaprzestaniem działalności rolniczej darczyńców
i dla nabycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego rolników, to tak postawione
zagadnienie dowodzi, że w zakresie swojej kognicji sąd uznał zawartą przez
rodziców z pozwanym umowę za darowiznę, a nie umowę z następcą.
Kwestia darowizn podlegających doliczeniu do substratu zachowku została
jasno uregulowana w art. 993 i 994 k.c. Z przepisów tych wynika, że zasadą jest, iż
zaliczeniu podlegają wszystkie darowizny. Wyjątek stanowią drobne darowizny
przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach oraz darowizny na rzecz osób
niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku dokonane ponad 10
lat przed otwarciem spadku (dodatkowe wyjątki przewidują art. 994 § 2 i 3 k.c.).
7
Charakter powołanych przepisów jest jednoznaczny. Ustawodawca, poza
wskazanymi wyjątkami, nie zdecydował się na uzależnienie doliczania wartości
świadczeń na podstawie umów darowizn do substratu zachowku od ich przedmiotu.
Bez względu więc na to, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, czy
ruchomość, gospodarstwo rolne, czy przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega
zaliczeniu na substrat zachowku. Ponadto, ustawodawca nie uzależnił także kwestii
doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została
dokonana. Nie ma więc znaczenia, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować
sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest,
że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym
w kodeksie cywilnym.
Wobec braku przesłanek określonych w art. 390 § 1 k.p.c., należało odmówić
podjęcia uchwały.

III CZP 136/10

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia