Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 lipca 2005 r.
II UK 271/04
Naruszenie art. 5 k.p.c. przez niepouczenie osoby głęboko chorej psy-
chicznie o konieczności ustanowienia pełnomocnika w procesie nie powoduje
nieważności postępowania, lecz może być uchybieniem mogącym mieć wpływ
na wynik sprawy (art. 3931
pkt 2 k.p.c.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 lipca 2005 r. sprawy z
wniosku Haliny S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w W.
o rentę z tytułu niezdolności do pracy, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku
Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 4 sierpnia 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania z orzeczeniem o kosztach postępowania ka-
sacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Świdnicy wyrokiem z
dnia 19 lutego 2003 r. oddalił odwołanie Haliny S. od decyzji Oddziału Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych w W. z dnia 25 marca 2002 r. w przedmiocie odmowy
przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy. Lekarz orzecznik ZUS stwierdził cał-
kowitą niezdolność ubezpieczonej do pracy, lecz przyjął, że powstała ona po upływie
18 miesięcy od ustania objęcia ochroną ubezpieczeniową, przypadającego na okres
od dnia 1 stycznia 1970 r. do dnia 31 grudnia 1979 r. Celem stwierdzenia spełnienia
warunków przewidzianych w art. 57 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004
r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) Sąd przeprowadził dowód z dokumentacji leczenia ubez-
pieczonej i opinii biegłego psychiatry, na podstawie których ustalił, że nieleczone
2
psychiatrycznie zmiany osobowości ubezpieczonej występowały od 1980 r., nato-
miast niezdolność do pracy związana z rozwiniętą psychozą powstałą najwcześniej
około 1985 r.
Apelacja ubezpieczonej została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego we
Wrocławiu z dnia 4 sierpnia 2004 r. Dowód z wydanego w dniu 6 marca 2003 r. za-
świadczenia lekarza neurologa leczącego ubezpieczoną od stycznia 1980 r. do
grudnia 1986 r. w poradni i prywatnym gabinecie, między innymi z powodu zaburzeń
nerwicowych o charakterze na przemian depresyjnym i euforycznym, który sugero-
wał leczenie psychiatryczne, Sąd drugiej instancji uznał za nieistotny, podzielając
ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego poczynione na podstawie opinii biegłego.
Uznał, że kryterium oceny niezdolności do pracy mogą stanowić tylko stwierdzone
przez niego skutki choroby, a nie zalecenia lekarskie wskazane w omawianym za-
świadczeniu. Przyjął zatem, że przed dniem 30 czerwca 1980 r. ubezpieczona była
zdolna do kontynuowania zatrudnienia w charakterze pomocy dentystycznej.
Kasacja ubezpieczonej została oparta na podstawie obrazy przepisów art. 378
§ 2 k.p.c. w związku z art. 379 pkt 5 i art. 5 k.p.c., która doprowadziła do nieważności
postępowania przed Sądem pierwszej instancji z powodu pozbawienia ubezpieczo-
nej, osoby poważnie chorej psychicznie, możliwości obrony swych praw przez nie-
udzielenie jej wskazówek co do możliwości ustanowienia pełnomocnika. Skarżąca
wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego roz-
poznania przez Sąd Okręgowy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skutkujące nieważność postępowania pozbawienie strony możności obrony
przysługujących jej praw polega na odjęciu jej w postępowaniu sądowym, wbrew jej
woli, całkowitej możności podejmowania albo świadomego zaniechania czynności
procesowych zmierzających do ochrony jej sfery prawnej (por. np. orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 21 czerwca 1961 r., 3 CR 953/60, Nowe Prawo 1963 nr 1, s. 117
i wyroki z dnia 20 stycznia 1966 r., II PR 371/65 OSNCP 1966 nr 10, poz. 172 oraz z
dnia 27 maja 1999 r., II CKN 318/98, niepublikowany). W tej sytuacji nie można
stwierdzić nieważności postępowania, gdy strona podjęła czynności w procesie, a
doznawała tylko utrudnień w popieraniu dochodzonych roszczeń lub obronie przed
żądaniami strony przeciwnej (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca
3
1961 r., 3 CR 953/60, NP 1963 nr 1, s. 117 z glosą W. Siedleckiego i wyroki z dnia
14 czerwca 1968 r., I CR 432/67, OSNCP 1969 nr 7-8, poz. 137, z dnia 1 paździer-
nika 1998 r., I PKN 359/98, OSNAPiUS 1999 nr 21, poz. 681, z dnia 2 kwietnia 1998
r., I PKN 521/97, OSNAPiUS 1999 nr 6, poz. 203 i z dnia 10 marca 1998 r., I CKN
524/97, Prokuratura i Prawo 1999 nr 5, poz. 43).
Wytykane w kasacji naruszenie przepisu art. 5 k.p.c. nie mogło zatem prowa-
dzić do nieważności postępowania przed Sądem pierwszej instancji (art. 379 pkt 5
k.p.c.); powstaje jednak pytanie, czy mogło stanowić uchybienie procesowe uzasad-
niające zarzut obrazy przepisów postępowania, które mogło wpłynąć na wynik
sprawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 maja 1973 r., II CR 145/73, Biuletyn
Informacyjny SN 1973 nr 9, poz. 173). Zarzut oparty na tym uchybieniu Sądu pierw-
szej instancji, które - stosownie do art. 378 § 1 k.p.c. - sąd drugiej instancji obowią-
zany jest brać pod rozwagę w granicach zaskarżenia apelacją, jest uzasadniony, je-
żeli w konkretnej sytuacji procesowej zachodziła potrzeba udzielenia ubezpieczonej
wskazówek co do czynności procesowych i pouczeń o skutkach prawnych dokonania
albo zaniechania tych czynności, w szczególności zaś pouczenia co do możności
zgłoszenia wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu (art. 5, 460 § 1 i 477 k.p.c.) i
gdy brak takiego współdziałania ze stroną miał wpływ na treść rozstrzygnięcia (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1997 r., I CKN 336/97, Prokuratura i
Prawo - dodatek 1998 nr 7-8, poz. 43). Zakres tego obowiązku wyznacza „potrzeba
procesowa" (por. wyrok z dnia 13 maja 1997 r., II UKN 100/97, OSNAPiUS 1998 nr
4, poz. 133), przy czym nie budzi wątpliwości, że osoba o pełnej zdolności do czyn-
ności prawnych ma pełną zdolność do występowania w postępowaniu sądowym. Jej
nieporadność jednak, wynikająca z braku orientacji w przepisach regulujących po-
stępowanie, nakazuje rozważenie przez sąd dokonania odpowiednich pouczeń. Sąd
Najwyższy takiej potrzeby nie przewidywał tylko w sytuacjach, w których strona z lek-
kimi zaburzeniami psychicznymi składała w toku postępowania wypowiedzi i pisma
niewzbudzające wątpliwości co do ich sensu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
19 czerwca 1998 r., II UKN 102/98, OSNAPiUS 1999 nr 12, poz. 408 i z dnia 16
grudnia 1997 r., II UKN 404/97, OSNAPiUS 1998 nr 21, poz. 641), jednakże w roz-
poznawanej sprawie potrzeba taka była oczywista.
Dowody uzyskane przez Sąd pierwszej instancji wskazywały, że ubezpie-
czona cierpi z powodu rozwiniętej psychozy z zespołem [...], co powoduje jej całko-
witą niezdolność do pracy oraz - rzecz jasna - nie tylko utrudnia, lecz wręcz unie-
4
możliwia świadome i celowe działania w procesie. Skarżąca, która działała osobiście
przed Sądem pierwszej instancji, nie żądała sprostowania oczywiście błędnego
ustalenia w opinii biegłego, że pracowała w 1985 r. Także przed Sądem drugiej in-
stancji, który nie prowadził dowodów z urzędu, nie zgłosiła - zapewne z powodu swej
nieporadności - wniosku o dopuszczenie dowodu z przesłuchania w charakterze
świadka lekarza, który wystawił zaświadczenie w dniu 6 marca 2003 r. Jego zezna-
nie byłoby wartościowym dowodem na okoliczność stanu zdrowia skarżącej w latach
przed dniem zgłoszenia roszczenia o rentę, mimo niezachowania dokumentacji z
okresu leczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 1968 r., III URN
13/68, OSNCP 1969 nr 5, poz. 99). Naturalnie, zastosowanie się Sądu do wskazań
płynących z art. 5 k.p.c. nie rodziło po jego stronie powinności udzielenia ubezpie-
czonej występującej w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego pouczeń co do
wnioskowania dalszych dowodów dla obalenia ustaleń wynikających z dowodów już
przeprowadzonych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2000 r., II UKN
691/99, OSNAPiUS 2002 nr 5, poz. 123, z dnia 30 kwietnia 1997 r., II UKN 79/97,
OSNAPiUS 1998 nr 2, poz. 58, z dnia 13 maja 1997 r., II UKN 100/97, OSNAPiUS
1998 nr 4, poz. 133, z dnia 16 września 1998 r., II UKN 214/98, OSNAPiUS 1999 nr
18, poz. 593 i z dnia 30 czerwca 1999 r., II UKN 21/99, OSNAPiUS 2000 nr 18, poz.
695), Sąd powinien był jednak dostrzec konieczność uzyskania przez ubezpieczoną
pomocy w procesie ze strony zawodowego pełnomocnika i o możliwości jego usta-
nowienia pouczyć ubezpieczoną.
Mając na względzie, że niepouczenie ubezpieczonej, osoby głęboko chorej
psychicznie, o konieczności ustanowienia pełnomocnika w procesie, choć nie spo-
wodowało nieważności postępowania, było uchybieniem mającym wpływ na wynik
sprawy, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39313
§ 1 k.p.c.).
========================================
Kontakt: saos_malpka_saos_kropka_org_kropka_pl | Wersja SAOS: 0.9.13