Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 144/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 września 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa W. N.
przeciwko Gminie S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 21 września 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 7 grudnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka W. N. wniosła dnia 10 sierpnia 2005 r. o zasądzenie od pozwanej
Gminy S. kwoty 150.919,25 złotych z odsetkami umownymi w wysokości 0,1 %
dziennie od dnia 9 marca 2004 r. od kwoty 131.381,96 złotych, odsetkami
ustawowymi od dnia 6 maja 2004 r. od kwoty 11.052,06 złotych, odsetkami
ustawowymi od kwoty 8.485,23 złotych dnia wniesienia pozwu.
Dochodzone należności wypełniały zobowiązania Przedsiębiorstwa Dostaw
Inwestycyjnych i Eksportowych N. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (PDIiE
N.) wynikające z niezapłacenia faktury nr 335/05 z dnia 8 grudnia 2003 r. za roboty
wykonane przez powódkę na podstawie umowy o modernizację drogi gminnej
(kwota 131.381,96 złotych z odsetkami 0.1 % dziennie od dnia 9 marca 2004 r.).
Poza tym powódka dochodziła skapitalizowanych odsetek za pierwszych
trzydzieści dni opóźnienia zapłaty faktury nr 335/05 (kwota 2.689,73 zł), za
zapłacone z opóźnieniem należności z innych, opisanych w pozwie faktur (kwota
11.052,06 złotych) oraz domagała się zwrotu kosztów zasądzonych w
postępowaniu nakazowym przeciwko spółce PDIiE N.
W toku postępowania w pierwszej instancji, wobec częściowej wpłaty wynoszącej
131.381,96 złotych, powódka ograniczyła pozew do kwoty 108.435, 68 złotych
z odsetkami umownymi w skali 0,1% dziennie od 29 grudnia 2005 r. zaliczając
świadczenie pozwanej na poczet:
- odsetek od nieterminowych zapłat – 11.052,06 zł,
- odsetek od w/w kwoty za okres od 6 maja 2004 r. do dnia zapłaty –
2.317,68 zł,
- odsetek ustawowych od kwoty 131.381,96 zł za okres od 8 stycznia 2004 r.
do 8 marca 2004 r. – 2689,73 zł,
- kosztów postępowania w sprawie GNc …/04,
- odsetek umownych za okres od 9 marca 2004 r. do dnia 27 grudnia 2005 r.
od niezapłaconej faktury nr 335/03 – 86.580,71 zł,
- niezapłaconej faktury nr 335/03 – 22.946,28 zł.
Pozwana Gmina S. wnosiła o oddalenie powództwa. Zarzucała, że obowiązujące
dla niej są terminy płatności ustalone w umowie ze spółką PDIiE N., a według
postanowień umowy termin zapłaty upłynął dopiero 28 grudnia 2005 r.
3
Bezpodstawne jest też, zdaniem pozwanej, dochodzenie umownych odsetek,
ustalonych w umowie zawartej pomiędzy przez powódkę ze spółką PDIiE N.
Wyrokiem z dnia 24 maja 2006 r. Sąd Okręgowy w Ś. umorzył postępowanie w
zakresie cofniętego powództwa a dalej idące powództwo oddalił.
Jak ustalił sąd, 5 września 2001 r. Gmina S. zawarła ze spółką PDIiE N. umowę nr
[…], mocą której spółka zobowiązała się do budowy zbiornika retencyjnego za
wynagrodzeniem 4.333.302,09 złotych. Końcowe rozliczenie miało nastąpić po
wykonaniu wszystkich prac w terminie 12 miesięcy od uzyskania pozwolenia na
użytkowanie zbiornika. Aneksami do umowy przedłużano kilkakrotnie termin
wykonania umowy aż do dnia 30 kwietnia 2004 r. Dnia 27 grudnia 2004 r.
Wojewoda […] wydał decyzję zezwalającą na użytkowanie zbiornika.
6 stycznia 2003 r. powódka zawarła ze spółką PDIiE N. umowę przelewu
wierzytelności jakie będą jej przysługiwały od Gminy w związku z budową zbiornika
retencyjnego do wysokości zadłużenia tej spółki z umowy zawartej z powódką
20 sierpnia 2002 r..
Zdaniem Sądu Okręgowego termin zapłaty wynagrodzenia spółki PDIiE N.
z umowy przypadał najwcześniej 28 grudnia 2005 r., a zatem nie doszło do zwłoki
w realizacji zobowiązania pozwanej. Tylko dlatego sąd oddalił powództwo jako
przedwczesne.
Na skutek apelacji powódki Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w
części oddalającej powództwo w ten sposób, że zasądził od pozwanej na rzecz
powódki kwotę 108.435,65 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 28 grudnia
2005 r. Zdaniem sądu odwoławczego powództwo o zapłatę niekwestionowanej
kwoty było uzasadnione od początku procesu albowiem aneksy do umowy ustające
późniejsze terminy wykonania umowy nie mogły odnieść skutku wobec powódki.
Sprzeciwia się temu treść art. 515 k.c., który według sądu odnosi się do czynności
prawnych dokonanych pomiędzy dłużnikiem a nabywcą wierzytelności.
Od wydanego w drugiej instancji wyroku skargę kasacyjną wniosła pozwana Gmina
S. Oparła ją na pierwszej podstawie (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) i zarzuciła
naruszenie:
- art. 515 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i uznanie na jego podstawie za
nieskuteczne wobec powódki aneksów do umowy łączącej pozwaną ze
4
spółką PDIiE N., podczas, gdy przepis ten dotyczy czynności prawnych
dokonanych przez dłużnika i nabywcę wierzytelności,
- art. 512 zdanie drugie k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie do
wierzytelności przyszłych,
- art. 455 k.c. w zw. z art. 647 k.c. i art. 654 k.c. oraz w zw. z art. 509 § 2 k.c.
przez przyjęcie, że termin wymagalności oraz termin płatności roszczeń
powódki upływał 6 grudnia 2004 r.,
- art. 509 § 2 w zw. z art. 481 § 1 k.c. oraz art. 359 § 1 k.c. przez przyjęcie, że
powódka mogła skutecznie zaliczyć otrzymaną kwotę 131.381,96 zł na
odsetki ustawowe naliczone od wcześniej zapłaconych należności oraz
odsetki umowne przewidziane w umowie wiążącej powódkę ze spółką PDIiE
N.
Powołując się na tę podstawę pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
ewentualnie o jego uchylenie i oddalenie apelacji powódki od wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 24 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
Słusznie zarzuca się w niej naruszenie art. 515 zdanie 2 k.c. przez jego
niewłaściwe zastosowanie do czynności prawnych dokonanych między dłużnikiem
a poprzednim wierzycielem. Przepis ten reguluje skuteczność czynności
dokonanych pomiędzy dłużnikiem a nabywcą wierzytelności, po otrzymaniu przez
dłużnika zawiadomienia o przelewie, pochodzącego od zbywcy wierzytelności. Sąd
drugiej instancji decydując o uwzględnieniu powództwa ocenił zmiany umowy z
dnia 5 września 2001 r., z której wywodziła się przelana wierzytelność, dokonane
przez Gminę S. oraz Przedsiębiorstwo Dostaw Inwestycyjnych i Eksportowych „N.”
sp. z o.o., po zawiadomieniu Gminy o przelewie. Od strony podmiotowej i w
związku z dokonanym przelewem wierzytelności były to czynności prawne
dokonane między dłużnikiem a poprzednim wierzycielem (cedentem). Skutki tych
zachowań wobec nabywcy wierzytelności reguluje art. 512 k.c., który nie został
wymieniony przez sąd drugiej instancji jako podstawa rozstrzygnięcia.
5
Dlatego bezzasadnie zarzuca się w skardze kasacyjnej, że do naruszenia prawa
materialnego doszło przez jego zastosowanie. W uzasadnieniu tego zarzutu
skarżąca wskazała, że art. 512 zd. 2 k.c. nie odnosi się do porozumień dłużnika
z cedentem, wywierających wpływ na wierzytelności przyszłe. Tak zakwalifikował
Sąd drugiej instancji będącą przedmiotem przelewu wierzytelność, wynikającą
z zawartej dnia 5 września 2001 r. między spółką „N.” a pozwaną umowy o roboty
budowlane. Ten sposób ujęcia wierzytelności o zapłatę umówionego
wynagrodzenia wykonawcy robót budowlanych jako wierzytelności przyszłej, która
powstaje dopiero z chwilą spełnienia wzajemnego świadczenia niepieniężnego jest
przyjmowany w judykaturze (por. uchwałę SN z dnia 19 września 1997 r. III CZP
45/97 OSNC 1998/2/22, wyrok SN z dnia 2 kwietnia 1998 r. I CKN 450/97 OSNC
1998/12/210, z dnia 26 września 2002 r. III CKN 346/01 niepubl., wyrok Sądu
Apelacyjnego z dnia 30 grudnia 2004 r. I ACa 950/04 niepubl.). W opozycji do tego
stanowiska w literaturze podnosi się, że spełnienie świadczenia wzajemnego nie
stanowi przesłanki powstania wierzytelności i dlatego już w chwili zawarcia umowy
o roboty budowlane powstaje zarówno wierzytelność inwestora o oddanie
przewidzianego w umowie obiektu jak i wierzytelność o zapłatę umówionego
wynagrodzenia i to nie zależnie od tego, czy wysokość wynagrodzenia została
określona ryczałtowo czy też kosztorysowo. Przyjmuje się wobec tego, że
wierzytelność wykonawcy istnieje przed spełnieniem świadczenia wzajemnego ale
o ile nic innego nie wynika z umowy, jest do tego czasu niewymagalna.
Ta ostatnio podniesiona okoliczność ma decydujące znaczenie w sprawie
dla ustalenia, kiedy pozwana Gmina powinna spełnić świadczenie na rzecz
cesjonariusza. Odpowiedź na tak postawione pytanie będzie jednak taka sama
niezależnie od tego, czy uzna się, że wierzytelność o wynagrodzenie wykonawcy
powstała już z chwilą zawarcia umowy o roboty budowlane, czy też dopiero po
wykonaniu umówionych robót inwestycyjnych. Bez wpływu na tę ocenę ma treść
art. 512 zd. 2 k.c., który zdaniem Sądu w składzie rozpoznającym sprawę ma
zastosowanie zarówno do wierzytelności istniejących jak i do wierzytelności
przyszłych (przeciwko stosowaniu art. 512 zd. 2 k.c. do wierzytelności przyszłych
wypowiedział się SN w wyrokach z dnia 30 stycznia 2003 r. V CKN 345/01 OSN
2004/4/65/, z dnia 26 października 2005 r. V CK 211/05 lex 187068). Nie ma
6
bowiem uzasadnionych racji, aby ograniczyć jego zakres do wierzytelności
istniejących skoro także wskutek zawarcia umowy przelewu wierzytelności przyszłej
cedent traci możliwość ponownego przeniesienia przelanej wierzytelności, która
powinna od tej chwili przysługiwać cesjonariuszowi (tak SN w wyroku z dnia
6 listopada 2003 r. II CK 16/02 OSN 2004/12/202 podobnie w wyroku z dnia
29 marca 2006 r. IV CSK 96/05 OSN 2007/1/16). Dlatego cesjonariusz
wierzytelności przyszłej powinien być w jednakowym stopniu chroniony, tak jak
cesjonariusz wierzytelności istniejącej, przed działaniami cedenta oraz
zawiadomionego o przelewie dłużnika, mającymi wpływ na istnienie i zakres
przysługującej mu wierzytelności.
Wracając do poprzedniego wątku rozważań związanego z wymagalnością
przelanej wierzytelności należy odwołać się do treści § 7 umowy z dnia 5 września
2001 r. końcowe rozliczenie przedmiotu zamówienia pozwanej ze spółką „N.” miało
nastąpić po wykonaniu wszystkich elementów zamówienia i nie później niż w
terminie 12 miesięcy od uzyskania pozwolenia na użytkowanie zbiornika. Zarówno
z innych postanowień umowy jak i aneksów prolongujących termin wykonania
zamówienia nie wynika, aby inwestor był zobowiązany do wcześniejszego
świadczenia na rzecz wykonawcy, a tym samym, aby miał obowiązek świadczyć na
rzecz cesjonariusza przed spełnieniem świadczenia wzajemnego przez wykonawcę
robót. Przewidziana w § 7 ust. 2 umowy możliwość rozliczania fakturami
częściowymi uzależniona była od zgody zamawiającego. W tym stanie rzeczy,
gdyby nawet odmówić uznania wobec powoda - jako cesjonariusza, skutków
zawartych pomiędzy pozwaną - jako dłużnikiem a spółką „N.” - jako cedentem
porozumień zmieniających umowę z dnia 5 września 2001 r. co do końcowego
terminu wykonania zamówienia, to i tak pozostaje to bez wpływu na datę
wymagalność wierzytelności powódki wobec pozwanej, uzależnionej od wykonania
przez cedenta całego zamówienia i uzyskania pozwolenia na użytkowanie
zbiornika.
Pozwana obowiązana była spełnić na rzecz powódki świadczenie w postaci
wynagrodzenia wykonawcy dopiero z upływem 12 miesięcy od uzyskania
pozwolenia na użytkowanie zbiornika, czyli z dniem 28 grudnia 2005 r.
7
Czym innym natomiast jest zakres wierzytelności przysługującej cesjonariuszowi
wobec cedenta, terminy jej wymagalności i związane z nią należności uboczne.
Podkreślenie to jest istotne w związku kolejnym zarzutem skargi kasacyjnej
obejmującym niewłaściwe zastosowanie art. 455 k.c. w związku z art. 647 i 654 k.c.
oraz w związku z art. 509 § 2 k.c. Opisaną wadliwość zaskarżonego wyroku
skarżący bezpodstawnie łączy z terminem spełnienia świadczenia pozwanej wobec
powódki pomimo, iż sąd drugiej instancji cytowane przepisy odniósł do świadczenia
spółki „N.” wobec powódki. W zależności od tego, jakie wierzytelności przysługiwały
powódce wobec spółki „N.” z umowy z dnia 20 sierpnia 2002 r. oraz czy umowa
cesji zabezpieczała ich wykonanie, w takiej wysokości powinna na jej rzecz
świadczyć pozwana Gmina z dniem 28 grudnia 2005 r. - oczywiście do wysokości
wynagrodzenia należnego wykonawcy robót na podstawie umowy z dnia 5
września 2001 r. Wielkość świadczenia pozwanej powinna być oceniana przez
pryzmat zobowiązania spółki „N.” wobec powódki i zakres przelanej wierzytelności.
Sąd drugiej instancji przyjął, bez bliższego wyjaśnienia, że cała dochodzona kwota
była należna powódce od spółki „N.” w terminie do 4 grudnia 2004 r. Wobec tego
był to termin spełnienia świadczenia na rzecz powódki przez tę spółkę a nie przez
Gminę, jak przyjmuje się w skardze kasacyjnej. Przedmiotem zabezpieczenia mogą
być także zobowiązania z tytułu należności odsetkowych. Dlatego ustalenie
terminów płatności faktur przez spółkę „N.” na rzecz powódki może mieć znaczenie
dla ustalenia zakresu świadczenia pozwanej. O tym, czy powódka może ich
dochodzić od Gminy decyduje jednak zakres wierzytelności objętej umową cesji z
dnia 6 stycznia 2003 r.
Przepisy art. 509 § 2 k.c. w związku z art. 481 § 1 k.c. oraz art. 359 § 1 k.c.,
przytoczone w ramach kolejnego zarzutu skargi kasacyjnej, pozostają bez związku
z kwestionowaniem prawa powódki do skutecznego zaliczenia spełnionego przez
pozwaną świadczenia w wysokości 131.381,96 złotych na poczet zaległych
należności ubocznych. Instytucja zaliczenia zapłaty została uregulowana w art. 451
k.c. a stosuje się ją, gdy dłużnik spełniający świadczenie ma wobec tego samego
wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju. Dopuszcza się także prawo
wierzyciela do zaliczenia otrzymanego świadczenia na zaspokojenie określonego
długu w razie istnienia tylko jednego długu złożonego z należności głównej
8
i odsetek (tak SN w wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r. IV CK 211/03 lex 182076).
Jak wyżej wskazano dług pozwanej obejmował jedynie należność główną z tytułu
wynagrodzenia należnego spółce „N”. Świadczenie z tego tytułu na rzecz
cesjonariusza w wysokości 131.381,96 złotych zostało spełnione w umówionym
terminie, a zatem w tej dacie pomiędzy stronami istniał jeden dług obejmujący
należność główną, stanowiącą wynagrodzenie wykonawcy.
Przytoczone jako jedyne w skardze kasacyjnej art. 509 § 2, 481 § 1 k.c. oraz art.
359 § 2 k.c. z pominięciem treści art. 451 k.c. nie dają jednak sądowi kasacyjnemu
żadnych podstaw do oceny skuteczności skorzystania przez powódkę, wobec
dłużnika nabytej wierzytelności, z zaliczenia wpłaty pozwanej wysokości
w wysokości 131.381, 96 złotych dokonanej w toku procesu, tym bardziej, iż takiej
oceny w relacjach pomiędzy stronami procesu nie przeprowadził także sąd drugiej
instancji.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak wyżej na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c.
kg