Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 303/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
w sprawie z powództwa A. B., A. V., J. V., A. R., E. N. i M.R.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta [...] W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 5 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powodów […]od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 grudnia
2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
[…] w pozwie z dnia 23 marca 2000 r. wnieśli o zasądzenie solidarnie od
Skarbu Państwa Starosty W. i Wojewody M. odszkodowania w kwocie 84 575 910,
2
50 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu, za niezgodne z prawem
tj. z pominięciem pierwszeństwa powodów, oddanie Spółdzielni Mieszkaniowej „D.”
w użytkowanie wieczyste nieruchomości nabytych przez Państwo w drodze reformy
rolnej, tj. działki ewidencyjnej nr [x] o pow. 3,3619 ha objętej księgą wieczystą nr [x]
i działki ewidencyjnej nr [y] o pow. 5,7913 ha objętej księgą wieczystą nr [y].
W odpowiedzi na pozew zarówno Wojewoda Mazowiecki jak i Starosta W.
wnieśli o oddalenie powództwa.
Zarządzeniem z dnia 27 września 2002 r. Sąd Okręgowy w W. zwolnił od
udziału w sprawie Wojewodę M.. Od rozprawy z dnia 6 listopada 2002 r. w imieniu
Skarbu Państwa występuje Prezydent Miasta [...] W..
W dniu 27 maja 2003 r. powodowie zmienili powództwo żądając zasądzenia
na rzecz A. B. kwoty 28 191 970,14 zł, na rzecz A. V. i J. V. po 14 095 985,07 zł, na
rzecz E. N., A. R. i M. R. kwoty po
9 397 323,38 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wytoczenia powództwa.
Wyrokiem z dnia 1 grudnia 2003 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził od Skarbu
Państwa Prezydenta Miasta [...] W. na rzecz A. B. kwotę 1 732 378 zł, na rzecz A.
V. i J. V. kwoty po 866 189,25 zł, na rzecz A. R., E. N. i M. R. kwoty po 577 459,50
zł z ustawowymi odsetkami od dnia 19 czerwca 2000 r. i w pozostałej części
powództwo oddalił.
Sąd ustalił, że w dniu 28 marca 1996 r. umową sporządzoną przed
notariuszem A. P. Skarb Państwa, reprezentowany przez kierownika Urzędu
Rejonowego w W., oddał w użytkowanie wieczyste Spółdzielni Mieszkaniowej „D.”
w W. działkę ewidencyjną nr [y] objętą księgą wieczystą nr [y] położoną w W. o
pow. 50 613 m2
na lat 99. Jej cena została ustalona na kwotę 6 377 238 zł, a
pierwsza opłata w wysokości 15% ceny, tj. w kwocie 956 586 zł. Nieruchomość ta
została oddana w użytkowanie wieczyste w trybie bezprzetargowym zgodnie z
zarządzeniem Wojewody W. nr 65 z dnia 13 grudnia 1995 r. wydanym na
podstawie art. 6 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 4 października 1991 r. o zmianie niektórych
warunków przygotowania inwestycji budownictwa mieszkaniowego w latach 1991 –
1995 oraz zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 103, poz. 446, ze zm., dalej „ustawy
z dnia 4 października 1991 r.”). Zastosowano tryb bezprzetargowy w związku z
przyjęciem w poczet członków Spółdzielni kandydatów objętych listami
3
prowadzonymi przez Wojewodę W. w liczbie określonej w porozumieniu zawartym
ze Spółdzielnią Mieszkaniową „D.” w dniu 1 grudnia 1995 r., co ogłoszono
w budynku Urzędu Rejonowego w W..
W dniu 25 marca 1997 r. w tej samej kancelarii notarialnej pomiędzy tymi
samymi stronami została zawarta następna umowa o oddanie w użytkowanie
wieczyste w trybie bezprzetargowym działki nr 16 o pow. 33 619 m2
położonej W.
przy ul. B., N. i J.R. za cenę 4 235 994 zł. Pierwsza opłata roczna została określona
na 15% ceny, tj. na kwotę 635 399 zł. Do aktu został dołączony protokół uzgodnień
z dnia 24 lutego 1997 r., zawierający zgodę kierownika Urzędu Rejonowego
działającego w imieniu Skarbu Państwa na ustanowienie użytkowania wieczystego i
w którym strony zgodnie stwierdziły, że działają na podstawie art. 4 ustawy z dnia
29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości (tekst
jednolity: Dz.U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm., dalej „u.g.w.”) oraz art. 6 ust. 2 i 3
ustawy z dnia 4 października 1991 r.
Działki te wchodziły w skład nieruchomości figurujących w księgach
wieczystych jako „Dobra Ziemskie W.”, których właścicielem był do dnia
13 września 1944 r. A. B.. Majątek ten stał się własnością Skarbu Państwa na
podstawie art. 2 ust. 1 lit e dekretu z dnia 6 września 1994 r. o reformie rolnej. Jego
spadkobiercami ogólnymi są powodowie. W latach 1992 – 1996 A. R. powiadamiał
między innymi Urząd Rejonowy, że imieniem wszystkich jego spadkobierców
zgłasza roszczenia reprywatyzacyjne do nieruchomości objętych dawną księgą
wieczystą „Dobra Ziemskie W.”.
Powodowie kilkakrotnie korzystali z przewidzianego w art. 23 ust. 4 u.g.w.
prawa pierwszeństwa. W latach 1996 - 1998 w tym trybie nabyli od Gminy U. prawo
użytkowania wieczystego trzech nieruchomości, które w krótkim terminie sprzedali.
Gdyby powodowie zostali powiadomieni o zamiarze zbycia przez Skarb Państwa
przedmiotowych działek także skorzystaliby z pierwszeństwa ich nabycia.
Wartość rynkowa prawa użytkowania wieczystego działki nr [z] powstałej
z przedmiotowych działek nr [y]i [x] w dniu 25 marca 1997 r. wynosiła 15 667 152 zł
(84 232 m2
x 186 zł za m2
). Wartość tego prawa w dniu wniesienia pozwu wynosiła
42 789 856 zł (508 zł za m2
), a w lutym 2003 r. osiągnęła wartość 69 254 472 zł
(821 zł za m2
).
4
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko powodów, że wynikające z art. 23 ust. 4
u.g.w. pierwszeństwo służyło byłym właścicielom lub ich spadkobiercom bez
względu na termin i podstawę prawną przejęcia własności przez Skarb Państwa
oraz że przepis ten miał także zastosowanie w wypadku oddawania nieruchomości
w użytkowanie wieczyste, gdyż ustanowienie tego prawa mieści się w pojęciu
nabycia. Przyjął jednak, że unormowanie to nie ma zastosowania przy zbyciu
nieruchomości w trybie bezprzetargowym na podstawie przepisów ustawy z dnia
4 października 1991 r. Zauważył, że zwolnienie gruntów od sprzedaży lub oddania
w użytkowanie wieczyste w drodze przetargu następowało wówczas zarządzeniem
wojewody (art. 6 ust. 3 tej ustawy). Zdaniem Sądu, na wyłączenie pierwszeństwa
w tym wypadku wskazywał szczególny cel ustawy z dnia 4 października 1991 r., tj.
rozwiązanie problemu tzw. kandydatów do spółdzielni mających zgromadzony
wkład mieszkaniowy, którzy wobec zmiany warunków ekonomicznych nie mieli
możliwości otrzymania mieszkań na dotychczasowych zasadach. Ten sam wniosek
wywiódł z treści art. 2 tej ustawy stwierdzającego, że „przepisy innych ustaw
stosuje się, gdy przepisy niniejszej ustawy nie stanowią inaczej”. W rezultacie
przyjął, że skoro został zachowany tryb przewidziany w art. 6 ustawy z dnia
4 października 1991 r. co do zawarcia umowy użytkowania wieczystego z dnia
28 marca 1996 r., to działanie funkcjonariuszy Skarbu Państwa w tym zakresie nie
było bezprawne i powództwo w tej części jest nieuzasadnione.
Odmiennie ocenił stan faktyczny w zakresie dotyczącym zawarcia umowy
z dnia 25 marca 1997 r. z tego względu, że działka nim objęta została oddana
w użytkowanie wieczyste Spółdzielni także w trybie bezprzetargowym jednak
z pominięciem, jego zdaniem, trybu określonego w art. 6 ust. 3 ustawy z dnia
4 października 1991 r., tj. bez wydania zarządzenia wojewody. Wyraził pogląd, że
skoro Wojewoda W. nie zwolnił działki nr [x] od oddania w użytkowanie wieczyste w
trybie przetargu to działka ta powinna być zbyta na podstawie przepisów ustawy o
gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości i tym samym Urząd Rejonowy
powinien powiadomić pisemnie spadkobierców byłego właściciela o zamiarze
zbycia. Jego zdaniem, pominięcie tego obowiązku skutkowało odpowiedzialnością
Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c. w poprzednim brzmieniu.
5
Sąd Okręgowy jako szkodę przyjął różnicę między ceną wolnorynkową
prawa użytkowania wieczystego działki nr [x] na rynku wtórnym i pierwszą opłatą
w wysokości 25% ceny w kwocie 4 235 994 zł wynikającej z aktu notarialnego. Dla
wyliczenia odszkodowania zastosował ceny z chwili oddania działek w użytkowanie
wieczyste, ze względu na to, że powodowie wcześniej nabyte od Gminy U. na
podstawie pierwszeństwa nieruchomości nie zatrzymali dla siebie lecz rychło
odsprzedali. Wyliczone w ten sposób odszkodowanie w kwocie 5 197 135 zł (33619
m2
x 186 zł – 105899,50 zł) zasądził w częściach wynikających z udziałów
w spadku po A. B.: A. B.1/3, A. V. i J. V. po 1/6, E. N., A. R. i M. R. po 1/9.
Za jednostkę reprezentującą Skarb Państwa uznał Prezydenta Miasta [...] W.
z powołaniem się na art. 66 ust. 2 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie
niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz.U. Nr
12, poz. 136 ze zm., dalej „ustawy o zmianie”).
Apelację od uwzględnionej części powództwa wniósł pozwany Skarb
Państwa, a powodowie w zakresie, w jakim Sąd Okręgowy oddalił ich żądania.
Sąd Apelacyjny w W. wyrokiem z dnia 2 czerwca 2005 r. zasądzone od
pozwanego na rzecz powodów kwoty podwyższył: na rzecz A. B. do kwoty 4 337
897,30 zł, na rzecz A. V. i J. V. do kwot po 2 168 948,60 zł oraz na rzecz A. R., E.
N.i M. R. do kwot po 1 445 965,70 zł i oddalił apelację powodów w dalszej części, a
apelację pozwanego w całości.
Sąd ten przytoczył ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji, aczkolwiek
wyraźnie za własne przyjął je w części dotyczącej ustalenia wysokości szkody.
Rozważając zarzuty apelacyjne, podzielił dokonaną przez skarżących
powodów analizę wzajemnej relacji unormowania zawartego w art. 23 ust. 4 u.g.w.
z uregulowaniami zawartymi w art. 6 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 4 października 1991 r.
Podkreślił, że ich zbieżność sprowadza się do tego, że obydwie przewidują
szczególne sytuacje, w których może dojść do wyjątku od reguły jaką jest zbycie
należnej do Skarbu Państwa nieruchomości w trybie przetargowym. Wskazując na
dalsze tego rodzaju wyjątki unormowane w ustawie o gospodarce gruntami
i wywłaszczeniu nieruchomości, podkreślił, że w art. 23 u.g.w. zostało unormowane
pierwszeństwo, które jest czym innym niż zwolnienie od przetargu. Nie zachodzi
więc w tym wypadku tożsamość regulacji prawnych i zarazem konkurencja
6
uprawnień spółdzielni mieszkaniowej i byłych właścicieli bądź ich spadkobierców.
W rezultacie za nieuzasadniony uznał pogląd jakoby przedmiotowe zarządzenie
wojewody miało rzutować negatywnie na ustawą zagwarantowane powodom
pierwszeństwo, a zatem przyjął, że akt ten mógłby stanowić podstawę oddania
nieruchomości w użytkowanie wieczyste dopiero w razie nieskorzystania przez
powodów z nabycia w sposób określony w art. 23 ust. 4 u.g.w.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, skoro reprezentujący Skarb Państwa
kierownik Urzędu Rejonowego w W. wyraził zgodę na przekazanie nieruchomości
w użytkowanie wieczyste pomimo nie wyczerpania trybu określonego w art. 23 ust.
3 i 4 u.g.w., to w rezultacie stanowiło to zawinione naruszenie prawa, za które
Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 417 k.c. w poprzednim
brzmieniu i w związku z tym należy się powodom odszkodowanie z tytułu oddania
w użytkowanie wieczyste Spółdzielni spornych działek z pominięciem ich
pierwszeństwa.
Nie podzielił zarzutu skarżących naruszenia art. 363 § 2 k.c., gdyż jako
szczególną okoliczność ustalenia odszkodowania według cen z chwili oddania
przedmiotowych działek w użytkowanie wieczyste uznał fakt podniesiony już przez
Sąd pierwszej instancji. Podzielił też jego pogląd o konieczności odliczenia od
odszkodowania 25% opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste, wskazując, że sami
powodowie przyjęli w pozwie, iż wydatek właśnie w tej wysokości musieliby
ponieść, wyznaczając w ten sposób ramy podstawy faktycznej żądania.
Oceniając apelację Skarbu Państwa, Sąd Apelacyjny podniósł między
innymi, że zarzut naruszenia art. 23 ust. 4 u.g.w. skutkujący nieważnością umów
oddających przedmiotowe działki w użytkowanie wieczyste Spółdzielni został
zgłoszony za późno, gdyż po raz pierwszy już po upływie terminu do wniesienia
apelacji, a sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w jej granicach. Zauważył
jednak, że gdyby przyjąć, że granice apelacji wyznacza wyrażający się we wniosku
zakres zaskarżenia, to również w tej części apelacja pozwanego nie zasługuje na
uwzględnienie, gdyż Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 marca 2003 r., IV CKN
1842/00 (OSNC 2004, nr 5, poz. 84), dokonując wykładni art. 34 ustawy
o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603,
ze zm., dalej „u.g.n.”), stwierdził, że umowa zbycia lokalu mieszkalnego
7
z naruszeniem pierwszeństwa nie jest nieważna. Wprawdzie zauważył, że
podstawą tej oceny było wprowadzenie do systemu prawnego art. 36 u.g.n., ale
jego zdaniem, wobec obowiązywania już w chwili jego wprowadzenia unormowań
zawartych w art. 417 k.c., art. 4201
k.c. i w art. 4202
k.c., przepis ten nie wniósł do
systemu prawnego nic nowego.
Pozwany Skarb Państwa – Prezydent Miasta [...] W. zaskarżył wyrok Sądu
Apelacyjnego w części uwzględniającej powództwo i wniósł o jego uchylenie, a
także uchylenie poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w W. i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, względnie o orzeczenie co do istoty sprawy
przez oddalenie powództwa w całości. Skarga ta została oparta na naruszeniu
przepisów postępowania mających istotny wpływ na wynik sprawy: art. 66 ust. 2
ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie przez jego niewłaściwe zastosowanie
polegające na przyjęciu, iż właściwym statio fisci Skarbu Państwa jest Prezydent
Miasta [...] W.; art. 65 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie przez jego
niezastosowanie i pominięcie okoliczności, że Skarb Państwa w sprawie powinien
być reprezentowany przez Wojewodę M. – co spowodowało, iż pozwany był
wadliwie reprezentowany i skutkowało nieważnością postępowania na podstawie
art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c. w zw. z art. 5 k.p.c. w zw. z art. 202 k.p.c.; art. 378 § 1 k.p.c.
przez przyjęcie, że Sąd Apelacyjny jest związany zarzutami skarżącego
wskazanymi w apelacji. Podstawa naruszenia prawa materialnego oparta została
na zarzucie naruszenia: art. 6 ust. 3 w zw. z art. 2 ustawy z dnia 4 października
1991 r. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że unormowanie to nie
wyłącza pierwszeństwa powodów; art. 23 ust. 4 u.g.w. w zw. z art. 38 u.g.w. przez
błędną wykładnię polegającą na przyjęciu możliwości skorzystania z pierwszeństwa
– w nabyciu nieruchomości przez spadkobierców byłych właścicieli – poprzez
zapłatę pierwszej opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste; art. 23 ust. 4 u.g.w. w
zw. z art. 58 § 1 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
unormowanie to nie stanowi normy iuris cogentis, zakazującej sprzedaży
nieruchomości, z pozbawieniem spadkobierców byłych właścicieli możliwości
skorzystania z przysługującego im pierwszeństwa.
Powodowie w skardze kasacyjnej zaskarżającej wyrok w części oddalającej
powództwo opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego, a to art. 363 § 2
8
k.c. w zw. z art. 361 § 2 k.c., przez niewłaściwe zastosowanie, tj. zasądzenie kwoty
odszkodowania nie wedle cen z daty wyrokowania, lecz z daty zawarcia umowy
o ustanowienie użytkowania wieczystego z osobą trzecią, a także naruszenie
zasady pełnego odszkodowania przez przyznanie odsetek za opóźnienie od daty
doręczenia pozwu, a nie od daty miarodajnej dla ustalenia cen dla potrzeb
określenia kwoty odszkodowania, wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku w jego
pkt I, II i IV oraz orzeczenie co do istoty sprawy przez zasądzenie na rzecz A. B.
kwoty 22 166 897,33 zł, na rzecz A. V. i J. V. kwot po 11 083 448,66 zł oraz na
rzecz A. R., E. N. i M. R. kwot po 7 388 965,77 zł dla wszystkich powodów z
ustawowymi odsetkami od dnia 25 lutego 2003 r., bądź z ostrożności procesowej o
orzeczenie odsetek od dnia 26 marca 1997 r., ewentualnie o przekazanie sprawy
w zaskarżonej części Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 11 maja 2006 r., uwzględniając te skargi,
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w W. do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uznał za uzasadniony zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 378 § 1
k.p.c. Podkreślił, że zarówno w literaturze, jak i w judykaturze ugruntowany jest
pogląd, że sąd drugiej instancji rozpoznając apelację powinien wziąć pod uwagę
wszystkie stwierdzone naruszenia prawa materialnego, popełnione przez sąd
pierwszej instancji niezależnie od tego czy zostały wytknięte w tym środku
odwoławczym (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2004 r., I CKN
179/99, OSNC 2002, nr 4, poz. 54 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
4 października 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004, nr 1, poz. 7).
Zauważył, że w istocie Sąd Apelacyjny nie rozpoznał zarzutu bezwzględnej
nieważności umów oddających przedmiotowe działki w użytkowanie wieczyste
Spółdzielni z pominięciem pierwszeństwa powodów, skoro ocenił je z punktu
widzenia obecnego stanu prawnego (art. 34 u.g.n.), a nie obowiązującego w czasie
ich zawierania.
Uznając za uzasadnioną podstawę naruszenia prawa procesowego,
podkreślił, że z tej przyczyny był w zasadzie zwolniony od szczegółowej analizy
zarzutów materialnych i to obu skarg kasacyjnych, zwłaszcza, że nie jest jego
zadaniem formułowanie wskazań co do dalszego rozpoznania sprawy.
9
Mając jednak na uwadze ścisły związek uwzględnionego zarzutu
procesowego z zarzutem naruszenia art. 23 u.g.w. w zw. z art. 58 § 1 k.c.,
zauważył, że w literaturze i w judykaturze dominuje pogląd, iż jeżeli poprzedni
właściciel lub jego spadkobiercy zostali pozbawieni możliwości skorzystania
z pierwszeństwa, to naruszenie wynikającego z art. 23 ust. 4 u.g.w. zakazu
sprzedaży przetargowej nieruchomości, wywoływało konsekwencje wynikające
z art. 58 § 1 k.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1998 r., I CKN
368/98, OSNC 1998, nr 9, poz. 143; z dnia 7 marca 2003 r., IV CKN 1842/00,
Biuletyn Sądu Najwyższego 2003 r., nr 8, s. 9 i z dnia 25 marca 2004 r., II CK
268/03, niepublikowany).
Jeżeli czynność prawna jest bezwzględnie nieważna, to nie powstają skutki
odpowiadające jej treści i tym samym czynność ta nie wywołuje ich względem
żadnej osoby, oraz nie podlega konwalidacji, a zatem każdy może powołać się na
tę nieważność, a organ rozstrzygający winien tę wadliwość wziąć pod uwagę także
jako przesłankę rozstrzygnięcia. Należy jednak pamiętać, że czynności
bezwzględnie nieważne są również doniosłe prawnie, ponieważ wywołują
określone w ustawie skutki (por. np. art. 387 § 2 k.c., art. 410 k.c. i 412 k.c.). Wobec
zmian w systemie prawnym, a zwłaszcza wprowadzenia art. 216a u.g.n., zwrócił
uwagę na konieczność rozważenia, czy i jak to pogorszenie pozycji prawnej
powodów wywarło wpływ na dochodzone przez nich roszczenie.
Podniósł, że nie można także odeprzeć zarzutów skargi kasacyjnej
powodów. Oczywiście, przewidziana w art. 363 § 2 k.c. zasada nie wyłącza
ustalenia w konkretnym wypadku odszkodowania na podstawie cen z wcześniejszej
daty, według której powinno być ono spełnione w możliwej już wówczas do
ustalenia wysokości. W takim wypadku może być uzasadnione zasądzenie odsetek
za opóźnienie od tej chwili (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia
2004 r., II CK 352/02; z dnia 7 sierpnia 2003 r., IV CKN 372/01 niepublikowane
i z dnia 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98, OSNC 2000, nr 9, poz. 158). Podkreślił,
że sąd w obecnym stanie prawnym jest związany żądaniem o zasądzenie
odszkodowania z czynu niedozwolonego, a powodowie wnieśli o zasądzenie
odsetek za opóźnienie od dnia wniesienia pozwu. Żądanie to jednak nie zostało
uwzględnione w całości i nie zostały w tej materii dokonane ustalenia, czy też
10
rozważania. Tymczasem gdy ustalony stan faktyczny będący podstawą
rozstrzygnięcia nie odpowiada hipotezie normy prawnej (zawiera lukę) oznacza to,
że doszło do naruszenia prawa materialnego przez jego niewłaściwe zastosowanie
(por np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 1997 r., II CKN 246/97
niepublikowane).
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny w W. wyrokiem z dnia 20
grudnia 2006 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że powództwo oddalił oraz
oddalił apelację powodów.
Podkreślił, że Sąd Najwyższy przesądził dwie kwestie. Pierwsza dotyczyła
prawidłowości występowania w sprawie jako statio fisci Skarbu Państwa
Prezydenta miasta [...] W., a druga to bezwzględna nieważność obydwu
przedmiotowych umów, na podstawie których pozwany oddał przedmiotowe działki
w użytkowanie Spółdzielni Mieszkaniowej „D.” z pozbawieniem możliwości
skorzystania przez powodów jako spadkobierców byłego właściciela tych gruntów z
przysługującego im pierwszeństwa. Tę drugą ocenił jako mającą dla rozstrzygnięcia
sprawy zasadnicze znaczenie. Umowy te jako nieważne nie wywołały
zamierzonych nimi skutków, czyli nie spowodowały oddania Spółdzielni
nieruchomości w użytkowanie wieczyste i w rezultacie nie są one takim prawem
obciążone, a zatem wszelkie prawa do gruntu przysługują nadal Skarbowi Państwa,
który może nim rozporządzać w sposób określony w ustawie o gospodarce
nieruchomościami. Na podstawie art. 34 ust. 1 pkt 2 u.g.n. powodom przysługuje
nadal pierwszeństwo w nabyciu przedmiotowych nieruchomości. Nie mogą zatem
domagać się naprawienia szkody wyrządzonej pozbawieniem ich prawa, którego
nie utracili, szkoda w takiej postaci nie powstała.
Ustawowe skutki nieważnej czynności prawnej to przede wszystkim
obowiązek zwrotu świadczeń (art. 410 § 2 k.c.) lub obowiązek odszkodowawczy,
przy czym w tym wypadku odpowiedzialność nie opiera się na nieważnej czynności,
lecz na winie polegającej na nieuzasadnionym naruszeniu zaufania kontrahenta co
do zawarcia umowy, która nie doszła do skutku. Obowiązki te mogą powstać – jego
zdaniem - między stronami nieważnej czynności prawnej, a nie między stroną takiej
czynności a osobą trzecią. Nie wchodzą więc w grę w rozpoznawanej sprawie.
11
Nieważność przedmiotowych umów, według jego oceny, czyniła roszczenia
odszkodowawcze powodów nieuzasadnionymi, gdyż źródłem szkody, której
dochodzą, jest zawarcie przez pozwanego ze Spółdzielnią mieszkaniową „D.”
umów użytkowania wieczystego z naruszeniem przysługującego im pierwszeństwa.
Wyraźnie stwierdził, że roszczenie oparte na tak sformułowanej podstawie
faktycznej byłoby uzasadnione w wypadku skutecznego zawarcia
zakwestionowanych umów.
Podtrzymał wyrażony już w poprzednim wyroku pogląd, że zarządzenie
wojewody wydane na podstawie art. 6 ust. 3 ustawy z dnia 4 października 1991 r.
nie wyłączało pierwszeństwa powodów. Skoro zatem zarządzenie wojewody mogło
stanowić podstawę do bezprzetargowego zbycia nieruchomości dopiero w razie
nieskorzystania przez powodów z pierwszeństwa, to w rezultacie jego pominięcie
naruszyło art. 23 ust. 4 u.g.w. , powodując nieważność czynności prawnej.
Według jego oceny, zmiany normatywne a zwłaszcza wprowadzenie art.
216a ustawy o gospodarce nieruchomościami nie spowodowały pogorszenia
pozycji prawnej powodów. Wprowadzony ustawą z dnia 7 stycznia 2000 r.
o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami i innych ustaw (Dz.U. Nr 6, poz.
70) przepis ten stanowi, że art. 34 ust. 1 pkt 2 u.g.n. nie stosuje się do
nieruchomości, o których mowa w art. 2 ust. 1 lit b dekretu PKWN z dnia 6 września
1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1946 Nr 3, poz. 13 ze zm.), gdy
tymczasem przedmiotowe nieruchomości zostały przejęte na podstawie art. 2
ust. 1 lit e tego dekretu.
Odnosząc się do zarzutu, że powodom przysługuje prawo wyboru
pierwszeństwa, bądź odszkodowania ocenił go jako bezpodstawny. Uprawniony
z pierwszeństwa może bowiem z niego skorzystać, ale w zamian nie przysługuje
mu inne uprawnienie, np. prawo dochodzenia odszkodowania, nie może natomiast
przed ogłoszeniem właściciela o zamiarze oddania gruntów w użytkowanie
wieczyste, skutecznie oświadczyć o rezygnacji z pierwszeństwa, oraz że żąda
odszkodowania za szkodę, jaką poniósłby gdyby nieruchomość została oddana
z pominięciem jego pierwszeństwa. Uznał w rezultacie, że oświadczenie powodów
zawarte w piśmie z dnia 30 października 2006 r., dotyczące braku już ich
zainteresowania wykonaniem pierwszeństwa jako bezskuteczne.
12
Dostrzegł, że sytuacja faktyczna zmieniła się wobec zabudowania przez
Spółdzielnię „D.” przedmiotowych nieruchomości domami mieszkalnymi i nabyciem
do nich praw własnościowych przez osoby trzecie, jednak okoliczność tę uznał za
pozbawioną znaczenia, z odwołaniem się do argumentu, że powodowie dochodzą
odszkodowania na innej podstawie faktycznej, tj. pozbawienia ich pierwszeństwa
przy oddaniu nieruchomości w użytkowanie wieczyste Spółdzielni D. w 1996 i 1997
r.
Powódka M. R. w skardze kasacyjnej zaskarżającej wyrok w części jej
dotyczącej opartej na naruszeniu przepisów postępowania mającym istotny wpływ
na wynik sprawy, a to art. 321 k.p.c. i art. 378 k.p.c. oraz na naruszeniu prawa
materialnego, tj. art. 361 § 1 i 2 k.c., art. 417 § 1 k.c. w zw. z art. 23 ust. 4 u.g.w. i
art. 363 § 1 k.c. wniosła o jego uchylenie i przekazanie sprawy w tym zakresie do
ponownego rozpoznania, bądź zasądzenie na jej rzecz kwoty 9 397 323,38 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu.
Pozostali powodowie w skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia
prawa materialnego, tj. art. 417 k.c. w zw. z art. 415 k.c. wnieśli o uchylenie
zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w całości i uwzględnienie powództwa
bądź przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ocenę podstawy określonej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. należy rozpocząć od
uwagi, że powodowie już w pozwie powołali się także na brak ich zawiadomienia
na piśmie przez rejonowy organ rządowej administracji ogólnej o zamiarze oddania
spornych działek w użytkowanie wieczyste, a zatem już wtedy ujmowali nieco
szerzej podstawę faktyczną żądania, niż przyjął to Sąd Apelacyjny. Zauważyć też
trzeba, że także w pozwie wskazywali na wniesienie do sądu wniosku z dnia
12 grudnia 1996 r. o ujawnienie w księgach wieczystych ich pierwszeństwa i że nie
został on rozpoznany do założenia księgi wieczystej nr [x].
Artykuł 321 k.p.c. wprowadza zasadę postępowania polegającą na tym, że
zakres wyrokowania określony jest powództwem powoda, na które składa się
dokładnie określone żądanie i przytoczenie okoliczności faktycznych je
uzasadniających (art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.). Powództwo może być w toku sprawy
zmienione, co wystąpiło w sprawie w dniu 27 maja 2003 r. Żądanie więc
13
zakreślające granice wyrokowania jest tym, które istnieje w chwili zamknięcia
rozprawy. Wskazanie okoliczności faktycznych w pozwie nie musi nastąpić
w zupełnych granicach. Zasadą jest powoływanie nowych faktów i dowodów przed
sądem pierwszej instancji, a nawet tzw. nowości w zakresie określonym w art. 381
k.p.c. w postępowaniu apelacyjnym. Zmiany w stanie faktycznym sprawy np.
wybudowanie osiedla mieszkaniowego na przedmiotowych nieruchomościach
mogły być brane pod rozwagę przez Sądy jako element podstawy faktycznej
powództwa. Pogląd więc przeciwny Sądu Apelacyjnego nie był trafny. Przy tej
okazji trzeba zauważyć, że już wprowadzone ustawą z dnia 1 marca 1996 r.
o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego ... (Dz.U. Nr 43, poz. 189)
przekształcenia modelowe procesu cywilnego, a w szczególności skreślenie art. 3
§ 2 k.p.c. oraz zmiany treści art. 6 i 232 k.p.c. wzmacniające zasadę
kontradyktoryjności spowodowały odstąpienie od odpowiedzialności sądu
orzekającego za rezultat postępowania dowodowego, którego dysponentem są
strony (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1997 r., II UKN 406/97,
OSNP 1998, nr 21, poz. 643). Wbrew więc sugestii skarżącej Sąd nie miał
obowiązku z urzędu zbadać, czy wskazywana zmiana spowodowała zwiększenie
w majątku powodów szkody, lecz na powodach ciąży ciężar dowodu wykazania tej
okoliczności.
Pominięcie jednak pierwszeństwa określonego w art. 23 ust. 4 u.g.w.
pomimo bezwzględnej nieważności z tego powodu umów o oddanie nieruchomości
w użytkowanie wieczyste może rodzić odpowiedzialność Skarbu Państwa
w sytuacji, gdy nastąpiły tak istotne zmiany faktyczne i prawne w odniesieniu do
tych nieruchomości, że nie jest możliwe wykonanie pierwszeństwa na tych samych
warunkach jak miałoby to miejsce, gdyby uprawnieni zrealizowali je w czasie kiedy
te nieważne umowy były zawierane, do czego nie doszłoby, gdyby funkcjonariusze
Skarbu Państwa postępowali zgodnie z prawem.
Z kolei wskazany jako naruszony art. 378 § 1 k.p.c. zawiera nakaz dla sądu
drugiej instancji rozpoznania sprawy w granicach apelacji, które wyznacza zakres
zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji. Innym zagadnieniem jest kognicja
sądu apelacyjnego, którą wyznaczają granice apelacji, przytoczone zarzuty,
ewentualnie powołane nowe fakty i dowody i konieczność orzekania na podstawie
14
materiału dowodowego zebranego w sądach obu instancji oraz zakaz reformationis
in peius. Ponieważ w obowiązującym stanie prawnym sąd apelacyjny jest sądem
merytorycznym, a więc rozpoznaje sprawę na nowo, to nie jest związany treścią
zarzutów apelacyjnych (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7-8,
poz. 124 i wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98,
OSNC 2000, nr 10, poz. 193, z dnia 6 grudnia 2001 r., I PKN 714/00, OSNP 2003,
nr 22, poz. 544; z dnia 11 maja 2006 r., I CSK 136/05, niepublikowany
i postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2002, III CZP 62/02,
OSNC 2004, nr 1, poz. 7 i z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, OSNC 2004,
nr 10, poz. 161).
Wskazane zarzuty apelacyjne określają jedynie postulowany kierunek
kontroli, co obliguje sąd drugiej instancji do jej przeprowadzenia w wytyczonym
przez nie kierunku. Jeżeli się okaże, że zarzucone uchybienia nie wystąpiły, albo
nie wywarły istotnego wpływu na zaskarżone orzeczenie sądu drugiej instancji,
obowiązany jest on z urzędu zbadać, czy nie zachodzi nieważność
postępowania przed sądem pierwszej instancji. Poza tym sąd, gdy w sprawie
zastępuje stronę fachowy pełnomocnik i nie zachodzi podejrzenie fikcyjności
procesu, bądź strony zmierzają do obejścia prawa, nie powinien ze względu na
zasadę kontradyktoryjności poszukiwać z urzędu innych uchybień, które
mogłyby uzasadniać wskazany przez skarżącego wniosek apelacyjny (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2004 r., I CK 102/03 i wyrok z dnia
20 grudnia 2005 r., III CK 121/05, niepublikowane).
Nie podlega ograniczeniom w postępowaniu apelacyjnym dopuszczalność
nowych faktów, które powstały po wydaniu zaskarżonego orzeczenia przez sąd
pierwszej instancji oraz prowadzenia dowodów na ich wykazanie.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 maja 2006 r. wypowiedział się w kwestii
pogorszenia pozycji prawnej powodów na skutek tylko zmian ustawodawczych,
mając na względzie wprowadzenie do systemu prawnego przede wszystkim art.
36 u.g.n. Obecnie bowiem naruszenie pierwszeństwa nie wywołuje nieważności
umowy oddania nieruchomości użytkowanie wieczyste osobie trzeciej, lecz rodzi
jedynie obowiązek odszkodowawczy. Nie oznacza to jednak, że można odeprzeć
15
zarzuty skarżącej M. R. dotyczące także obrazy prawa materialnego. W
wypadku naruszenia pierwszeństwa określonego w art. 23 ust. 4 u.g.w., które
wywołało dalsze praktycznie nieodwracalne zmiany stanu prawnego
przedmiotowych nieruchomości, powstała bowiem szkoda powodów w postaci
niewejścia do ich majątku prawa wieczystego użytkowania. Wobec czego zgodnie
z unormowaniem zawartym w art. 363 § 1 k.c. powodom przysługiwało prawo
wyboru sposobu jej naprawienia, bądź przez restytucję, bądź przez zapłatę
odpowiedniej sumy pieniężnej, a zatem nietrafny był pogląd Sądu Apelacyjnego
o braku do tego podstawy prawnej. Powodowie potwierdzili swój wybór w sposób
wyraźny w piśmie z dnia 30 października 2006 r. W tym stanie rzeczy
uwzględnienie roszczenia odszkodowawczego nie spowoduje polepszenia ich
sytuacji prawnej. Przyjmując bowiem, że w okolicznościach sprawy powodom
przysługiwał wybór i że z niego skutecznie skorzystali domagając się zapłaty
odpowiedniej sumy pieniężnej, trzeba stwierdzić, że tym samym skutecznie
zrezygnowali z dalszego i mało realnego w okolicznościach sprawy - tylko
hipotetycznego pierwszeństwa. Wszak gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest
niemożliwe, bądź pociąga za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności,
roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu (art. 363
§ 1 in fine k.c.).
Uzasadniona jest także skarga kasacyjna A. B., A. V., J. V., A. R. i E. N..
Sąd Apelacyjny rzeczywiście bowiem oparł wyrok na założeniu, że wobec
nieważności umów o ustanowieniu użytkowania wieczystego przedmiotowych
nieruchomości, nie wystąpiły jakiekolwiek skutki wynikające z ich zawarcia,
zwłaszcza zaś skutki odszkodowawcze w stosunku do powodów i w ten sposób, jak
trafnie podnieśli skarżący, wyłączył z zakresu pojęcia czynu niedozwolonego –
konstruowanego w ramach wyznaczonych treścią art. 415 k.c., a rzutujących na
wykładnię art. 417 k.c. w dawnym brzmieniu, zdarzenia polegające na naruszeniu
pierwszeństwa nabycia nieruchomości w drodze umownego rozporządzenia
gruntem na rzecz innego podmiotu niż ten, który był objęty hipotezą art. 23 ust. 4
u.g.w. Tymczasem także zdarzenie mające postać czynności prawnej może
stanowić zarazem czyn niedozwolony. W sprawie czynem niedozwolonym było
zawarcie przez pozwanego nieważnych umów o ustanowieniu użytkowania
16
wieczystego z pominięciem pierwszeństwa powodów i dla udzielenia ochrony
odszkodowawczej powodom niezbędne jest określenie wysokości szkody, które to
zagadnie ze względu na nietrafne założenie braku podstawy do odpowiedzialności
strony pozwanej z innych względów, nie było przedmiotem rozważań Sądu
Apelacyjnego przy wydawaniu zaskarżonego wyroku z dnia 20 grudnia 2006 r.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
/tp/