Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 73/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Herbert Szurgacz
w sprawie z wniosku M. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 października 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 września 2007 r.,
oddala skargę.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 15 września 2006 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił częściowo decyzję Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 26 lipca 2005 r., stwierdzającą, że M. B. podlega – z tytułu
prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej jako agent ubezpieczeniowy –
obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu
2
nieprzerwanie od dnia 1 stycznia 1999 r. Ustalił, że ubezpieczona do dnia 19
kwietnia 2001 r. korzystała z urlopu macierzyńskiego, a od dnia 20 kwietnia do dnia
31 maja 2001 r. sprawowała opiekę nad dziećmi, więc ten okres wyłączył z okresu
obowiązkowego ubezpieczenia społecznego. Oddalił natomiast odwołanie
dotyczące wyłączenia z okresu ubezpieczenia od dnia 20 lutego 2003 r. do dnia 21
czerwca 2005 r. okresów, które ubezpieczona wskazywała jako przerwy w
działalności, wielokrotnie wyrejestrowując się z ubezpieczeń społecznych (ogółem
37 razy) po 4 dni w każdym tygodniu (od czwartku do niedzieli), bez zgłoszenia
tego w ewidencji działalności gospodarczej.
Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 26
września 2007 r. oddalił apelację ubezpieczonej, przyjmując – na podstawie art. 6
ust. 1 pkt 5 i art. 12 w związku z art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz.
74) – że osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą podlegają
obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego oraz wypadkowego od dnia
rozpoczęcia do dnia zaprzestania wykonywania działalności gospodarczej. Możliwe
jest czasowe zaprzestanie prowadzenia działalności z różnych przyczyn (np.
choroby, urlopu, wyjazdu), lecz powinno być zgłoszone do ewidencji działalności
gospodarczej. W każdym razie organ rentowy ma możliwość badania, czy takie
zgłoszenie odpowiada rzeczywistemu stanowi rzeczy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 105/04, OSNP 2005, nr 13, poz. 198).
Ustalenia faktyczne doprowadziły Sąd drugiej instancji do wniosku, że
ubezpieczona nie zaprzestała działalności gospodarczej w okresach, w których
dokonywała wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych. W ocenie Sądu drugiej
instancji, działalność gospodarcza nie może mieć charakteru przypadkowego, a
częstotliwość dokonywanych przez ubezpieczoną przerw przeczy zasadom
racjonalnej gospodarki. Ubezpieczona jako przedsiębiorca, inaczej niż pracownik w
ramach stosunku pracy, sama dysponuje czasem przeznaczonym na wykonywanie
działalności i może go wykorzystać na bezpośrednie świadczenie usług agenta
ubezpieczeniowego, na czynności pomocnicze, wreszcie może swój czas
przeznaczyć na sprawy prywatne (opieka nad dziećmi, leczenie, sprawy rodzinne,
urlop, itp.).
3
Skarga kasacyjna ubezpieczonej, obejmująca wyrok Sądu drugiej instancji w
części oddalającej, zawierała wniosek o jego zmianę w tej części i uwzględnienie
odwołania. Została oparta na obydwu podstawach. W zakresie naruszenia prawa
materialnego skarżąca zarzuciła błędną wykładnię art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 13 pkt 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia
19 listopada 1999 r. – Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze
zm.), nieuwzglądniającej treści rozporządzeń Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 4
grudnia 1998 r. w sprawie określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń
społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i
imiennych raportów miesięcznych korygujących, zgłoszeń płatnika, deklaracji
rozliczeniowych i deklaracji rozliczeniowych korygujących oraz innych dokumentów
(Dz. U. z 1998 r. Nr 149, poz. 982 ze zm.) oraz Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 6 sierpnia 2003 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie
określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia
zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych
korygujących, zgłoszeń płatnika, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji
rozliczeniowych korygujących oraz innych dokumentów (Dz. U. Nr 150, poz. 1457).
Z treści tych rozporządzeń wynika tymczasem możliwość zaprzestania
prowadzenia działalności gospodarczej bez wykreślania jej z ewidencji, choć
powodu ani okresu zaprzestania wykonywania działalności gospodarczej nie
sprecyzowano. W rozporządzeniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 1999 r. do
dnia 30 września 2003 r. przewidziane było oświadczenie o zaprzestaniu
prowadzenia pozarolniczej działalności, z podaniem odmiennych kodów na
oznaczenie zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej (kod 111) i
ostatecznej likwidacji poprzez wykreślenie z ewidencji (kod 113). W kolejnym
rozporządzeniu, obowiązującym od dnia 1 października 2003 r. (z dnia 6 sierpnia
2003 r.), w załączniku nr 13 powtórzono możliwość zaprzestania wykonywania
działalności, bez jednoczesnego wykreślenia jej z ewidencji, wymieniając dwie
różne podstawy wyrejestrowania się z ubezpieczeń społecznych, jako zaprzestanie
prowadzenia działalności (kod 111) oraz wykreślenie z rejestru, ewidencji lub
skreślenie z listy (kod 211). W ocenie skarżącej, w ten sposób prawodawca
wskazał, że zaprzestanie prowadzenia pozarolniczej działalności, o którym mowa w
4
art. 13 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, może zaistnieć z dwóch
odrębnych przyczyn: decyzji organu ewidencyjnego o wykreśleniu albo na skutek
oświadczenia uprawnionego podmiotu o zaprzestaniu działalności. Nie istnieje
obowiązek zgłoszenia w organie ewidencyjnym czasowego zaprzestania
wykonywania działalności gospodarczej; w art. 7e ust. 1 pkt. 1 ustawy - Prawo o
działalności gospodarczej termin „zaprzestanie" dotyczy wyłącznie likwidacji
działalności i tylko w takim przypadku istnieje obowiązek zgłoszenia w organie
ewidencyjnym.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżąca wskazała na naruszenie
art. 382 k.p.c., które miało istotny wpływ na wynik sprawy, gdyż „treść wyroku
wskazuje, że Sąd drugiej instancji nie zapoznał się ani z uzasadnieniem orzeczenia
sądu pierwszej instancji, ani z uzasadnieniem apelacji” i pominął bezsporny fakt, że
pracowała tylko przez pierwsze trzy dni tygodnia, obsługując klientów w biurze, a w
okresach zgłaszanego zaprzestania nie wykonywała działalności gospodarczej ani
żadnych czynności pomocniczych i nie tylko nie osiągała przychodów, lecz także
nie wykonywała żadnych czynności zmierzających do osiągnięcia przychodów w
przyszłości.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą podlegają
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym obowiązkowo (art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy
z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity
tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74). Obowiązkowy charakter tego ubezpieczenia,
jego powstanie i ustanie z mocy prawa, wyklucza jakikolwiek wpływ woli podmiotów
ubezpieczenia na jego istnienie, jak też dowolność w zakresie opłacania składek
(por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1990 r., III UZP 21/90, OSP
1991 nr 7-8, poz. 172).
Zgodnie z art. 13 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, okresy
podlegania ubezpieczeniu społecznemu wyznaczone zostały w sposób formalny
terminami rozpoczęcia i zaprzestania prowadzenia działalności pozarolniczej, z
czego należy wyprowadzić wniosek, że przypadające w tych ramach czasowych
5
faktyczne przerwy w prowadzeniu działalności gospodarczej nie mają wpływu na
obowiązek ubezpieczenia. Wniosek ten znajduje potwierdzenie w przepisach
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o
swobodzie działalności gospodarczej (tekst jednolity: Dz.U. 2007 r. Nr 155, poz.
1095 ze zm.), które – w brzmieniu obowiązującym w chwili orzekania – nie
przewidywały możliwości „zawieszenia działalności”, lecz jedynie „zaprzestanie” jej
wykonywania (por. także wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2005 r., I
UK 95/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 311 oraz z dnia 4 stycznia 2008 r., I UK
208/07, niepublikowany).
Nie może być mowy o przerwach w prowadzeniu działalności gospodarczej
dlatego, że działalność gospodarcza jest działalnością prowadzoną w sposób
ciągły, z zamiarem jej prowadzenia w dłuższym czasie. Zamiar ten odzwierciedla
uzyskanie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej i zgłaszanie do organu
ewidencyjnego powstałych po dokonaniu wpisu zmian stanu faktycznego i
prawnego odnoszących się do przedsiębiorcy i wykonywanej przez niego
działalności gospodarczej, w tym wskazania daty rozpoczęcia działalności i
informowania o zaprzestaniu jej wykonywania. Wpis do ewidencji działalności
gospodarczej nie tylko „legalizuje” jej prowadzenie, lecz także wyznacza czasowe
ramy bycia przedsiębiorcą. Sąd Najwyższy przyjął, że wpis do ewidencji
działalności gospodarczej ma charakter deklaratoryjny (np. wyrok SN z dnia 24
maja 2000 r., II UKN 568/99, OSNP z 2001 r. nr 22, poz. 678), lecz ma on takie
znaczenie, że niewykreślenie działalności gospodarczej z ewidencji stwarza
domniemanie jej prowadzenia. Skłania to do wniosku, że wykreślenie wpisu
pozarolniczej działalności gospodarczej z ewidencji lub odnotowanie w tej ewidencji
przerwy w jej prowadzeniu powoduje – na stałe lub okresowo – ustanie obowiązku
ubezpieczenia społecznego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1997
r., II UKN 392/97, OSNAPUS 1998 nr 19, poz. 584, z dnia 15 kwietnia 1998 r., II
UKN 583/98, OSNAPUS 1999 nr 7, poz. 247, z dnia 31 marca 2000 r., II UKN
457/99, OSNAPUS 2001 nr 18, poz. 564, z dnia 21 czerwca 2001 r., II UKN
428/00, OSNP 2003 nr 6, poz. 158, z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 105/04, OSNP
2005 nr 13, poz. 198, oraz z dnia 16 maja 2006 r., I UK 289/05, OSNP 2007 nr 11-
12, poz. 168).
6
Tym samym należy uznać za trafny pogląd skarżącej, że przymus
ubezpieczenia obowiązuje w czasie prowadzenia działalności gospodarczej, z tym
jednak, że skarżąca błędnie identyfikuje prowadzenie działalności gospodarczej z
dokonywaniem czynności zwykle z tą działalnością związanych lub jej
towarzyszących; twierdzi bowiem, iż w spornych okresach nie wykonywała
działalności gospodarczej, gdyż nie obsługiwała klientów w biurze. Wbrew
przekonaniu skarżącej, także w tych dniach tygodnia, jak w pozostałych, a więc bez
przerwy, była osobą wykonującą pozarolniczą działalność gospodarczą, gdyż tak
należy rozumieć prowadzenie działalności w sposób ciągły. Krótkotrwałe,
przypadające w każdym tygodniu przerwy w faktycznym prowadzeniu działalności
gospodarczej, nie powodują ustania na ich czas obowiązku ubezpieczenia
społecznego. Przez niewykonywanie w pewnych dniach tygodnia czynności
związanych z prowadzeniem zarejestrowanej działalności gospodarczej skarżąca
rozkładała tylko swój czas przeznaczony na prowadzenie działalności w przedziale
tygodniowym, wykorzystując cechę samodzielności prowadzenia działalności,
wyrażającą się w możliwości jej organizowania oraz w ponoszeniu z tego tytułu
odpowiedzialności.
Cecha ciągłości została przypisana działalności gospodarczej w definicji
ustalonej w art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej. Przeciwieństwem jest prowadzenie działalności w sposób „nieciągły”,
a więc sezonowo lub z dłuższymi przerwami, w których następuje formalne jej
zawieszenie. Znamienne jest jednak, że także po wejściu w życie od dnia 20
września 2008 r. ustawy z dnia 10 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie
działalności gospodarczej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 144,
poz. 888), wprowadzającej zmianę do ustawy o swobodzie działalności
gospodarczej przez dodanie art. 14a i 27a i b, dopuszczających zawieszenie
działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, nie usunięto z definicji
przewidzianej w art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej frazy o
wykonywaniu działalności w sposób zorganizowany i ciągły.
Obowiązujące w chwili wydania decyzji przepisy ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o swobodzie działalności gospodarczej nie
przewidywały instytucji „zawieszenia działalności”, lecz jedynie „zaprzestanie” jej
7
wykonywania. Skarżąca miała tego świadomość, wymieniając dwie różne podstawy
wyrejestrowania działalności – albo decyzją organu ewidencyjnego o jej
wykreśleniu, albo na skutek oświadczenia uprawnionego podmiotu o zaprzestaniu
prowadzenia działalności. Zawieszenie działalności gospodarczej i odpowiadające
mu dobrowolne ubezpieczenie społeczne przewidziano w ustawie o swobodzie
działalności gospodarczej od dnia 10 sierpnia 2008 r. (por. art. 7 ustawy z dnia 10
sierpnia 2008 r.), lecz zmiana ta nie ma wpływu na rozstrzygnięcie, gdyż nie
dotyczy spraw prawomocnie zakończonych (art. 13 ustawy z dnia 10 sierpnia 2008
r.), jak też nie dotyczy zawieszenia działalności na okres krótszy niż miesiąc.
Rozpoznając kasację w granicach drugiej podstawy, Sąd Najwyższy
zaważył, że skarżąca, zarzucając naruszenie art. 382 k.p.c., nakazującego Sądowi
drugiej instancji orzekanie na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w
pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, w rzeczywistości tej
podstawy skargi nie uzasadniła. Zarzut, że „Sąd drugiej instancji nie zapoznał się
ani z uzasadnieniem orzeczenia sądu pierwszej instancji, ani z uzasadnieniem
apelacji” niczego nie wyjaśnia, zwłaszcza że Sąd drugiej instancji nie kwestionował
poglądu, iż zaprzestanie wykonywania działalności gospodarczej skutkuje
uchyleniem obowiązku ubezpieczenia społecznego, wskazał jednak, że poczynione
ustalenia nie dają podstaw do stwierdzenia, że skarżąca zaprzestała prowadzenia
takiej działalności w okresach przez siebie wskazanych.
Z tych względów Sąd Najwyższy skargę kasacyjną oddalił (art. 39814
k.p.c.).