Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 25 stycznia 2012 r.
II PK 102/11
Ocena sądu rozpoznającego roszczenie o odprawę, co do braku rzeczy-
wistej konieczności rozwiązania stosunku pracy z konkretnym pracownikiem,
nie pozbawia go prawa do tego świadczenia, jeżeli przyczyna niedotycząca pra-
cownika była faktycznie wyłącznym powodem uzasadniającym w ocenie praco-
dawcy wypowiedzenie umowy o pracę (art. 8 ust. 1 i art. 10 ust. 1 ustawy z dnia
13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami sto-
sunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, Dz.U. Nr 90, poz. 844
ze zm.).
Przewodniczący SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca),
Sędziowie SN: Bogusław Cudowski, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 25 stycznia
2012 r. sprawy z powództwa Janusza R. przeciwko S.-P. SA z siedzibą w P. o od-
prawę, na skutek skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia 19 lutego 2010 r. […]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Po-
znaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z 23 listopada 2009 r. Sąd Rejonowy Poznań - Grunwald i Jeżyce w
Poznaniu zasądził od S.-P. SA z siedzibą w P. na rzecz Janusza R. kwotę 17.710,50
zł z odsetkami ustawowymi od 1 października 2008 r. Podstawę rozstrzygnięcia sta-
nowiły następujące ustalenia.
Powód był zatrudniony w pozwanej Spółce od 1 maja 1979 r., ostatnio na sta-
nowisku kierownika Działu Sprzedaży i Marketingu ze średnim wynagrodzeniem
5.903,50 zł miesięcznie. Uchwałą zarządu strony pozwanej z dnia 23 kwietnia 2008 r.
2
utworzono stanowiska Dyrektorów Produkcji i Marketingu, likwidując stanowisko
powoda i Głównego Specjalisty do Spraw Sprzedaży i Marketingu. W okresie od 4
kwietnia do 5 czerwca 2008 r. powód przebywał na zwolnieniu lekarskim, po powro-
cie z którego wypowiedziano mu umowę o pracę ze skutkiem na 30 września 2008 r.
Jako przyczynę wypowiedzenia pracodawca wskazał likwidację stanowiska pracy.
Wyrokiem z dnia 17 marca 2009 r. zasądzono na rzecz powoda od pozwanej Spółki
kwotę 17.710,50 zł tytułem odszkodowania za nieuzasadnione wypowiedzenie
umowy o pracę.
W tak ustalonym stanie faktycznym i z powołaniem się na art. 10 ust. 1 ustawy
z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, Sąd Rejonowy wskazał,
że uwzględnienie powództwa o odszkodowanie za nieuzasadnione wypowiedzenie
umowy o pracę nie pozbawiło powoda możliwości dochodzenia odprawy. W toku
procesu wykazano bowiem, że wyłączną przyczyną wypowiedzenia były zmiany or-
ganizacyjne i likwidacja stanowiska pracy powoda, a więc przyczyny, które nie doty-
czyły pracownika.
Wyrokiem z dnia 19 lutego 2010 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu zmienił powyż-
szy wyrok w ten sposób, że powództwo oddalił. W ocenie Sądu drugiej instancji,
apelacja pozwanej Spółki była zasadna, chociaż z innych przyczyn niż w niej podnie-
sione. Za nietrafne uznał Sąd Okręgowy zarzuty nieprawidłowych ustaleń faktycz-
nych oraz naruszenia zasad współżycia społecznego z powołaniem się przez apelu-
jącego na art. 5 k.c. Wskazując na art. 10 ustawy z dnia 13 marca 2003 r., Sąd od-
woławczy uznał również, że Sąd pierwszej instancji nie był związany ustaleniami
faktycznymi i oceną prawną dokonaną w innej sprawie o odszkodowanie z tytułu nie-
uzasadnionego wypowiedzenia powodowi umowy o pracę. Wyrok zapadły w tamtej
sprawie wywołał tylko skutek z art. 365 § 1 k.p.c., a więc wiązał Sąd Rejonowy jedy-
nie w zakresie treści zapadłego rozstrzygnięcia. W konsekwencji Sąd ten posiadał
swobodę w ocenie czy zostały spełnione przesłanki do wypłacenia odprawy pienięż-
nej. Natomiast przytoczone przez apelującego wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5
października 2007 r., II PK 29/07 i z dnia 3 października 2005 r., III PK 82/05, po
pierwsze - zapadły w innym stanie faktycznym, a po drugie - nie wskazują na ścisły
związek obu postępowań sądowych. Sąd Okręgowy podzielił również ocenę Sądu
pierwszej instancji co do wyłączności przyczyny wypowiedzenia powodowi umowy o
pracę. W tym zakresie, wskazując na zasady kontradyktoryjności i rozkładu ciężaru
3
dowodu, określone w art. 232 zdanie pierwsze k.p.c. oraz w art. 6 k.c. w związku z
art. 300 k.p., Sąd drugiej instancji stwierdził, że art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca
2003 r. nakłada na powoda obowiązek wykazania, iż zaszły przesłanki do wypłaty
przewidzianej tą ustawą odprawy pieniężnej. Powód podnosił, że jako przyczynę wy-
powiedzenia mu umowy o pracę pracodawca wskazał likwidację zajmowanego przez
niego stanowiska pracy (wyłączna przyczyna niedotycząca pracownika). Natomiast
pozwana Spółka nie wskazała - mimo przerzucenia na nią ciężaru dowodu - z jakiej
to innej przyczyny (dotyczącej pracownika), miało dojść do rozwiązania stosunku
pracy. W tym zakresie nie może się ona powoływać tylko na orzeczenie zapadłe w
innej sprawie, w której przyjęto, że dokonane powodowi wypowiedzenie nie było uza-
sadnione z uwagi na okoliczność, iż nie doszło do faktycznej, ale tylko formalnej li-
kwidacji stanowiska pracy powoda. Również postępowanie dowodowe nie wykazało,
co skłoniło stronę pozwaną do rozwiązania umowy o pracę z powodem.
Zdaniem Sądu odwoławczego, powód nie wykazał natomiast, do czego był
zobowiązany z racji rozkładu ciężaru dowodu, drugiej z przesłanek nabycia prawa do
odprawy pieniężnej, a mianowicie konieczności rozwiązania z nim stosunku pracy. Z
dokumentów zebranych w sprawie wynika, że w ramach zmian organizacyjnych po-
zwanej Spółki doszło do likwidacji działu, w którym powód był zatrudniony, a tym sa-
mym także zajmowanego przez niego stanowiska kierowniczego. Równocześnie do-
szło jednak do utworzenia trzech innych działów i wyodrębnienia nowych stanowisk
pracy, w tym kierowniczych, do zajmowania których powód posiadał kompetencje.
Powód nie wykazał, że w takich okolicznościach zwolnienie go z pracy było koniecz-
ne, co oznacza, że „nie wykazał wszystkich przesłanek, od których zależy prawo do
odprawy i w rezultacie jego uprawnienie do otrzymania odprawy nie powstało”, co
przesądza o konieczności zmiany zaskarżonego wyroku.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił: 1) naruszenie art. 10 ust. 1 i art. 8 ust. 1
ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracow-
nikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. Nr 90, poz.
844 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o zwolnieniach grupowych), przez błędną
wykładnię art. 10 ust. 1 tej ustawy, polegającą na przyjęciu, że w przypadku zwolnień
z przyczyn niedotyczących pracowników w trybie indywidualnym odprawa pieniężna
w wysokości przewidzianej w art. 8 ust. 1 tej ustawy przysługuje tylko wówczas, gdy
oprócz przyczyn niedotyczących pracownika stanowiących wyłączny powód uzasad-
niający wypowiedzenie stosunku pracy lub jego rozwiązanie na mocy porozumienia
4
stron spełniona jest druga przesłanka, a mianowicie „konieczność rozwiązania sto-
sunku pracy" oraz 2) naruszenie art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych w
związku z art. 6 k.c. i 300 k.p., przez uznanie, że na pracowniku dochodzącym od-
prawy na postawie art. 10 ust. 1 w związku z art. 8 ust. 1 tej ustawy spoczywa ciężar
dowodu w zakresie wykazania konieczności rozwiązania z nim stosunku pracy.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie i zmianę zaskar-
żonego wyroku w całości poprzez oddalenie apelacji strony pozwanej, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej in-
stancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona. Podstawę zaskarżonego rozstrzy-
gnięcia stanowiła ocena, że art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych ustana-
wia dwie przesłanki nabycia prawa do odprawy pieniężnej przewidzianej w art. 8 ust.
1 tej ustawy, po pierwsze - wykazaną przez skarżącego wyłączność niedotyczącej
pracownika przyczyny uzasadniającej rozwiązanie stosunku pracy i po drugie - fak-
tyczne istnienie konieczności rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy z tej
wyłącznej przyczyny. Zdaniem Sądu drugiej instancji, wypowiedzenie skarżącemu
umowy o pracę nie było konieczne, gdyż co prawda pozwana Spółka zlikwidowała
dział, w którym powód był zatrudniony i zajmowane przez niego stanowisko kierow-
nika tego działu, jednakże równocześnie utworzyła trzy inne działy i nowe stanowiska
pracy, w tym kierownicze, do zajmowania których powód posiadał kompetencje. Na-
leży w tym miejscu zauważyć, że likwidacja stanowiska pracy uzasadnia wypowie-
dzenie pracownikowi stanowisko to zajmującemu umowy o pracę, a Kodeks pracy
nie zawiera przepisu, który uzależniałby możliwość dokonania wypowiedzenia z tej
przyczyny od zaoferowania pracownikowi innej pracy, odpowiedniej do posiadanych
przez niego kwalifikacji zawodowych i stanu zdrowia (por. np. wyrok Sądu Najwyż-
szego z dnia 16 listopada 2006 r., II PK 81/06, LEX nr 950625 i orzeczenia w nim
powołanie), zaś z pozorną likwidacją stanowiska pracy mamy do czynienia wówczas,
gdy jest ono wprawdzie likwidowane, ale w jego miejsce jest tworzone inne stanowi-
sko (o innej nazwie), które w istotnych elementach nie różni się od zlikwidowanego; z
tego względu ocena, czy wystąpiła pozorna likwidacja stanowiska pracy polega na
porównaniu warunków zatrudnienia (treści stosunku pracy) na nowym stanowisku z
5
tymi warunkami na stanowisku zlikwidowanym (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4
września 2007 r., I PK 92/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 286). Kwestia ta nie ma jed-
nak istotnego znaczenia o tyle, że Sąd odwoławczy nie zakwestionował prawdziwo-
ści wskazanej przez stronę pozwaną w wypowiedzeniu umowy o pracę przyczyny
niedotyczącej pracownika (likwidacja stanowiska pracy) i ustalił, że była ona wyłącz-
ną przyczyną rozwiązania stosunku pracy. W tej sytuacji rozważenia wymaga, czy
art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych ustanawia również przesłankę rze-
czywistej konieczności (potrzeby) rozwiązania stosunku pracy, której wykazanie ob-
ciąża pracownika dochodzącego odprawy pieniężnej (art. 6 k.c.).
Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych przepisy ustawy sto-
suje się w razie konieczności rozwiązania przez pracodawcę zatrudniającego co
najmniej 20 pracowników stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników,
w drodze wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę, a także na mocy porozu-
mienia stron, jeżeli w okresie nieprzekraczającym 30 dni zwolnienie obejmuje co
najmniej: 1) 10 pracowników, gdy pracodawca zatrudnia mniej niż 100 pracowników,
2) 10% pracowników, gdy pracodawca zatrudnia co najmniej 100, jednakże mniej niż
300 pracowników, 3) 30 pracowników, gdy pracodawca zatrudnia co najmniej 300 lub
więcej pracowników - zwanego dalej „grupowym zwolnieniem". Stosownie do art. 8
ust. 1 tej ustawy pracownikowi, w związku z rozwiązaniem stosunku pracy w ramach
grupowego zwolnienia, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości w nim określo-
nej. Z kolei w myśl art. 10 ust. 1 ustawy przepisy art. 5 ust. 3-7 i art. 8 stosuje się od-
powiednio w razie konieczności rozwiązania przez pracodawcę zatrudniającego co
najmniej 20 pracowników stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników,
jeżeli przyczyny te stanowią wyłączny powód uzasadniający wypowiedzenie stosun-
ku pracy lub jego rozwiązanie na mocy porozumienia stron, a zwolnienia w okresie
nieprzekraczającym 30 dni obejmują mniejszą liczbę pracowników niż określona w
art. 1. Zasadnicza różnica pomiędzy art. 1 ust. 1 i art. 10 ust. 1 tkwi w tym, że o ile
pierwszy z nich wyklucza zastosowanie przepisów ustawy w sytuacji, gdy wyłączną
przyczyną uzasadniającą rozwiązanie stosunku pracy są okoliczności leżące po stro-
nie pracownika, to drugi stanowi o niestosowaniu przepisów ustawy wówczas, gdy -
niezależnie od istnienia niedotyczącej pracownika przyczyny uzasadniającej rozwią-
zanie stosunku pracy - dodatkowo występuje po jego stronie przyczyna rozwiązanie
to uzasadniająca. Niewątpliwie oba powołane przepisy ustanawiają również podsta-
wową przesłankę zastosowania przepisów ustawy o zwolnieniach grupowych, jaką
6
jest konieczność rozwiązania stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowni-
ków.
Ocena co do konieczności rozwiązania z pracownikami stosunków pracy leży
w sferze motywacyjnej pracodawcy i uzależniona jest od jego przeświadczenia o ist-
nieniu okoliczności wymuszających takie działania. Rozpatrywana przesłanka nie jest
więc skierowana do pracownika, ale do pracodawcy, którego przekonanie o jej zaist-
nieniu stanowi podstawę zastosowania trybu rozwiązywania z pracownikami stosun-
ków pracy wynikającego z przepisów ustawy o zwolnieniach grupowych ze wszyst-
kimi wypływającymi z nich konsekwencjami, w tym z obowiązkiem wszczęcia okre-
ślonych procedur i powstaniem obowiązku wypłaty odpraw pracownikom zwolnionym
z pracy w ramach zwolnień grupowych lub indywidualnych. Wynika to już tylko ze
sformułowania zawartego zarówno w art. 1 ust. 1 jak i w art. 10 ust. 1 ustawy o zwol-
nieniach grupowych, stanowiącego o stosowaniu przepisów ustawy „w razie koniecz-
ności rozwiązania przez pracodawcę (…) stosunków pracy z przyczyn niedotyczą-
cych pracowników”, a nie o stosowaniu przepisów ustawy do pracowników, z którymi
rozwiązanie stosunków pracy z przyczyn ich niedotyczących jest lub było konieczne.
Taka interpretacja znajduje również potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższe-
go przyjmującym, że konieczność rozwiązania stosunku pracy musi istnieć w prze-
świadczeniu pracodawcy i być związana z celem i funkcjonowaniem łączącego
strony stosunku pracy (por. trafnie powołane przez skarżącego uzasadnienie wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2008 r., I PK 22/08, OSNP 2010 nr 3-4, poz.
32) oraz że w sprawie o odprawę pieniężną art. 10 ust. 1 wymaga jedynie wykazania,
iż przyczyna niedotycząca pracownika była wyłączną przyczyną rozwiązania stosun-
ku pracy (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2008 r., II PK 119/07,
OSNP 2009 nr 3-4, poz. 39; z dnia 6 stycznia 2009 r., II PK 108/08, LEX nr 738347 i
z dnia 18 sierpnia 2009 r., I PK 52/09, LEX nr 550996). Czym innym jest natomiast
dokonanie przez pracodawcę błędnej oceny co do istnienia wystarczającej przyczyny
uzasadniającej - w jego przekonaniu - rozwiązanie umowy o pracę z konkretnym pra-
cownikiem z uwagi na okoliczności niedotyczące pracownika. Taka błędna ocena
powoduje powstanie po stronie pracownika roszczeń z art. 45 § 1 k.p., gdyż w rozu-
mieniu tego przepisu wypowiedzenie umowy o pracę jest nieuzasadnione zarówno
wtedy, gdy wskazana w nim przez pracodawcę przyczyna okazała się pozorna (fik-
cyjna, nierzeczywista, nieprawdziwa, nieistniejąca), jak i wówczas, gdy przyczyna ta
faktycznie zaistniała i w ocenie pracodawcy uzasadniała wypowiedzenie, lecz - ze
7
względu na jej wagę lub charakter - była niewystarczająca dla rozwiązania stosunku
pracy (por. między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2008 r., II PK
119/07, OSNP 2009 nr 3-4, poz. 39 i z dnia 9 lipca 2008 r., I PK 2/08, OSNP 2009 nr
23-24, poz. 311).
Przesłankami prawa do odprawy przysługującej na podstawie art. 8 ust. 1 w
związku z art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych jest po pierwsze - rozwią-
zanie stosunku pracy oraz po drugie - wyłączność niedotyczącej pracownika przy-
czyny tego rozwiązania. Z tego względu ocena sądu rozpoznającego roszczenie o
odprawę co do braku rzeczywistej konieczności (potrzeby) rozwiązania stosunku
pracy z konkretnym pracownikiem nie pozbawia go prawa do tego świadczenia, jeżeli
przyczyna niedotycząca pracownika była faktycznie wyłącznym powodem uzasad-
niającym - w ocenie pracodawcy - wypowiedzenie umowy o pracę, które doprowa-
dziło do rozwiązania stosunku pracy. Za takim rozumieniem art. 10 ust. 1 ustawy o
zwolnieniach grupowych przemawia również bogate i utrwalone orzecznictwo Sądu
Najwyższego, zgodnie z którym: prawo do odprawy nie jest związane z wadliwością
rozwiązania umowy o pracę, lecz powstaje w przypadku spełnienia przesłanek okre-
ślonych w ustawie o zwolnieniach grupowych, a w szczególności zależy od przyczyn
zwolnienia pracownika (tak w wyroku z dnia 21 czerwca 2005 r., II PK 304/04, OSNP
2006 nr 3-4, poz. 45); jeśli pracodawca rozwiązał umowę na podstawie art. 1 ust. 1
ustawy o zwolnieniach grupowych i przyczyny wypowiedzenia są prawdziwe, to po-
wstaje obowiązek zapłaty odprawy; jeśli przyczyny, o których mowa w powołanej re-
gulacji są nieprawdziwe, to wówczas pracownik nabywa uprawnienia, o których
mowa w art. 45 k.p., tracąc jednocześnie prawo do świadczeń na podstawie ustawy o
zwolnieniach grupowych; mimo zasądzenia na rzecz pracownika odszkodowania,
odprawa przysługuje wówczas, gdy istniała przyczyna z art. 1 ustawy o zwolnieniach
grupowych, a odszkodowanie zasądzono ze względu na inne wadliwości wypowie-
dzenia (por. wyroki z dnia 3 października 2005 r., III PK 82/05, OSNP 2006 nr 15-16,
poz. 239 oraz z dnia 5 października 2007 r., II PK 29/07, Monitor Prawa Pracy 2008
nr 1, s. 30); skutkiem ustalenia w toku procesu sądowego braku przyczyn niedoty-
czących pracownika, które uzasadniałyby wypowiedzenie umowy o pracę, musi być
uznanie bezpodstawności wypłaty odprawy pieniężnej; świadczenie to przysługuje
tylko wówczas, gdy rozwiązanie umowy o pracę następuje właśnie z tych przyczyn
(tak w wyroku z dnia 5 października 2007 r., II PK 29/07, Monitor Prawa Pracy 2008
nr 1, s. 30); odprawa pieniężna przewidziana w art. 8 ust. 1 w związku z art. 10 ust. 1
8
ustawy o zwolnieniach grupowych przysługuje pracownikowi wyłącznie wówczas, gdy
z przyczyn wskazanych w tej ustawie nastąpiło rozwiązanie umowy o pracę; prawo
do odprawy pracownik zachowuje zatem tylko wtedy, gdy do rozwiązania umowy o
pracę doszło rzeczywiście z przyczyn określonych w ustawie (tak w wyroku z dnia 11
września 2007 r., II PK 21/07, LEX nr 896051); korzystny dla pracownika wynik sporu
o odszkodowanie z art. 45 § 1 k.p. nie przesądza o zasadności roszczenia o odprawę
pieniężną z art. 8 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, gdyż
przesłanką tego ostatniego świadczenia nie jest niezgodność z przepisami bądź bez-
zasadność wypowiedzenia umowy o pracę, ale rozwiązanie stosunku pracy w ra-
mach zwolnień grupowych lub indywidualnych spowodowane przyczynami niedoty-
czącymi pracownika, które muszą faktycznie zaistnieć (tak w powołanym wyżej wy-
roku z dnia 12 września 2008 r., I PK 22/08); zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o zwol-
nieniach grupowych odprawa przysługuje jeżeli przyczyny niedotyczące pracownika
stanowią wyłączny powód uzasadniający wypowiedzenie stosunku pracy lub jego
rozwiązanie na mocy porozumienia stron, jednak w przypadku zwolnień indywidual-
nych konieczne jest również ustalenie, czy pracownik nie współprzyczynił się do roz-
wiązania stosunku pracy (por. wyrok z dnia 3 listopada 2010 r., I PK 80/10, LEX nr
725010). Należy również zwrócić uwagę, że przyjęcie poglądu Sądu drugiej instancji
powodowałoby trudną do zaakceptowania możliwość uwolnienia się przez praco-
dawcę od obowiązku wypłaty odprawy pieniężnej w każdym przypadku zakwestio-
nowania przez sąd rozpoznający to żądanie dokonanej przez pracodawcę oceny ko-
nieczności rozwiązania z danym pracownikiem stosunku pracy i to nie tylko w sytua-
cjach objętych art. 10 ust. 1, ale także art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze i odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.
========================================