Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 540/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Agencji Mienia Wojskowego w W.
przeciwko Gminie Miasto S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 kwietnia 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 5.400 (pięć
tysięcy czterysta) zł tytułem kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Powódka Agencja Mienia Wojskowego w W. wniosła o zasądzenie od
pozwanej Gminy Miasta S. kwoty 22.707.768,10 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia wniesienia pozwu, w tym (1) kwoty 16.319.315,11 zł tytułem zwrotu
zwaloryzowanej bonifikaty, (2) kwoty 6.388.452,99 zł tytułem zsumowanych
odsetek za opóźnienie. Bonifikata została udzielona przez powódkę w umowie
sprzedaży z dnia 31 lipca 2003 r., której przedmiotem była zabudowana
nieruchomość o powierzchni 8.5715 ha, następnie zbyta przez pozwaną umową
z dnia 9 sierpnia 2005 r. na rzecz Akademii Rolniczej w S. w części obejmującej
powierzchnię 7.2991 ha.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 września 2010 r. zasądził od pozwanej
na rzecz powódki kwotę 11.470.734,62 zł (w tym 9.807.543 zł należność główna,
485.422,56 zł waloryzacja, 1.177.769,06 zł zsumowane odsetki) z ustawowymi
odsetkami od dnia 24 grudnia 2008r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w
pozostałej części, orzekł o kosztach postępowania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2011 r. zmienił zaskarżony
wyrok w części zasądzającej w ten sposób, że powództwo oddalił, i orzekł o
kosztach postępowania.
Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia sądów obu instancji była taka sama.
Powódka - Agencja Mienia Wojskowego w W. wykonywała w imieniu Skarbu
Państwa prawo własności nieruchomości położonej w S. na której posadowione
były budynki koszarowe, budynek biurowo-sztabowy, działownie, warsztaty,
budynki garażowe, kuchnie, magazyny, zbiorniki przeciwpożarowe, budynki stacji
benzynowych. Z inicjatywy pozwanej - Gminy Miasto S. w 2002 r. rozpoczęto
rozmowy w sprawie ustalenia warunków nabycia wymienionej nieruchomości, z
przeznaczeniem na wybudowanie siedziby sądu apelacyjnego, komisariatu policji
oraz na potrzeby szkolnictwa wyższego. Na pozostałej części nieruchomości
miały być realizowane cele budownictwa mieszkaniowego wielorodzinnego,
handel, usługi i biura. Rzeczoznawca majątkowy, działający na zlecenie Agencji
Mienia Wojskowego, określił rynkową wartość działki nr 1/11 według stanu i cen
3
na dzień 20 września 2002r. jako kwotę 25.758.100 zł, działki nr 1/2 według stanu
i cen na dzień 20 stycznia 2003 r. jako kwotę 32.100 zł. Prezes Agencji Mienia
Wojskowego decyzją z dnia 23 lipca 2003 r. postanowił sprzedać nieruchomość
bez przetargu, udzielić nabywcy bonifikaty w wysokości 70,92 % ceny ustalonej
przez rzeczoznawcę majątkowego. Jako podstawę prawną decyzji powołano art.
23 ustawy o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz
o Agencji Mienia Wojskowego w związku z art. 37 ust. 2 pkt 2 i art. 68 ust. 1 pkt
5 ustawy o gospodarce nieruchomościami. W dniu 25 lipca 2003 r. Agencja
Mienia Wojskowego w W. i Gmina Miasto S. sporządziły, w trybie art. 23 ustawy o
gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji
Mienia Wojskowego (dalej także jako: u.g.n.s.m.S.P.) i art. 68 ust. 1 pkt 5 ustawy
o gospodarce nieruchomościami (dalej także jako: u.g.n.), protokół w sprawie
bezprzetargowej sprzedaży nieruchomości, którym ustalono łączną wartość
nieruchomości na 25.790.200 zł, a cenę sprzedaży na 7.500.000 zł. W dniu 31
lipca 2003 r. Agencja Mienia Wojskowego w W. sprzedała Gminie Miasto S.
nieruchomość za wskazaną cenę. Kupująca oświadczyła, iż nabycie następuje na
cele związane z realizacją zadań własnych Gminy.
Rada Miasta S. podjęła w dniu 24 stycznia 2005 r. uchwałę w sprawie
przyjęcia polityki wspierania rozwoju nauki i szkolnictwa wyższego oraz zmiany
uchwały w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju S. W dniu 9 sierpnia 2005 r.
Gmina Miasto S. sprzedała Akademii Rolniczej w S. działkę nr 1/22 zabudowaną
budynkami i budowlami o obszarze 7,2991 ha, stanowiącą część nieruchomości
nabytej od Agencji Mienia Wojskowego w W. W umowie wskazano, że nabycie
następuje na cele statutowe uczelni. Wartość rynkowa została oszacowana przez
rzeczoznawcę majątkową według stanu i cen na dzień 5 lutego 2005 r.. Cena
wyniosła 19.330.000 zł, do zapłaty po uwzględnieniu 71,65 % bonifikaty -
5.480.136,99 zł.
Powódka w dniu 10 grudnia 2007r., po przeprowadzeniu kontroli przez
Najwyższą Izbę Kontroli, wezwała pozwaną do zapłaty kwoty 16.319.315,11 zł
tytułem zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty, następnie dodatkowo kwoty
4.552.865,36 zł tytułem odsetek ustawowych naliczonych od dnia następnego po
dacie sprzedaży nieruchomości na rzecz Akademii Rolniczej w S. Biegły sądowy
4
wyliczył, iż zwaloryzowana wartość bonifikaty, odpowiadającej zbytej części
nieruchomości, wynosi 9.807.543 zł. Powódka odmówiła uwzględnienia wniosku
pozwanej o odstąpienie od żądania zwrotu udzielonej bonifikaty na podstawie art.
68 ust. 2c u.g.n. wskazując, że pozostawałoby to w sprzeczności z zasadami
racjonalnego gospodarowania środkami publicznymi przez Agencję.
Sądy uznały za chybione twierdzenie pozwanej, że sprzedaż nastąpiła po
obniżonej cenie, a nie z bonifikatą, co oznaczałoby brak podstawy do żądania jej
zwrotu. Stwierdziły że, mimo nie wskazania wprost w treści umowy tego
sformułowania, powołano dokumenty sporządzone przed jej zawarciem i przepis
art. 68 ust. 1 pkt 5 u.g.n., a wola stron co do ustalenia ceny z bonifikatą,
wskazaną w decyzji Prezesa Agencji, jest czytelna i nie budząca wątpliwości
interpretacyjnych. Zdaniem Sądów udzielenie tego upustu miało charakter
indywidualny i mieściło się w kompetencjach Prezesa Agencji, przewidzianych
w art. 23 ust. 3 u.g.n.s.m.S.P. Sąd Apelacyjny, działając z urzędu, w toku
postępowania odwoławczego zobowiązał powoda do przedłożenia informacji
dotyczących sprzedaży w latach 1999-2004, przez Agencję Mienia Wojskowego
na rzecz państwowych szkół wyższych, nieruchomości w trybie bezprzetargowym
za ceną niższą jak cena rynkowa. Z wyjaśnień powoda wynika, że zawierano
takie umowy na terenie całego kraju udzielając, w różnej wysokości, lub nie
udzielając bonifikaty. Sądy przyjęły, że w sprawie ma zastosowanie art. 68 ust. 1
pkt 5 i ust. 2 u.g.n., w brzmieniu obowiązującym w dniu 9 sierpnia 2005r., gdyż
data drugiej sprzedaży jest zdarzeniem prawnym rodzącym obowiązek zwrotu
udzielonej bonifikaty oraz że ma on charakter bezwzględnie obowiązujący.
Podstawą wydania wyroku reformatoryjnego przez sąd odwoławczy było
podzielenie zarzutu naruszenia art. 5 k.c. Uzasadniając rozstrzygnięcie Sąd
wskazał, po pierwsze że w oparciu o treść art. 68 ust. l pkt 2 u.g.n. (w brzmieniu
obowiązującym tak w dacie zawierania przez strony umowy, tj. 31 lipca 2003 r.,
jak i w dacie zawarcia umowy pomiędzy pozwaną a Akademią Rolniczą – 9
sierpnia 2005 r.) istniała możliwość sprzedaży z bonifikatą nieruchomości, jeżeli
nieruchomość była sprzedawana osobom prawnym, które prowadzą działalność
naukową czy badawczo - rozwojową na cele nie związane z działalnością
zarobkową. Po drugie - sprzedaż nastąpiła na cele statutowe Akademii Rolniczej
5
w S. z bonifikatą (71,65%) zbliżoną do uzyskanej wcześniej (70,92%) i bez zysku
po stronie pozwanej. Po trzecie - wspieranie szkolnictwa wyższego nie należy do
zadań własnych Gminy, ale nie należy pominąć, że art. 15 ust. 1 ustawy prawo o
szkolnictwie wyższym stanowi, że rzeczą Państwa jest zapewnianie uczelniom
publicznym środków finansowych niezbędnych do wykonywania ich zadań.
Podkreślił, że w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym powódka złożyła
umowy sprzedaży zawarte z publicznymi szkołami wyższymi, z których wynika,
że wielokrotnie sprzedawała publicznym uczelniom wyższym nieruchomości w
trybie bezprzetargowym, udzielając bonifikaty na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 2
u.g.n. Po czwarte - skoro Agencja Mienia Wojskowego wykonuje prawo własności
w stosunku do wydzielonej części mienia Skarbu Państwa (gospodaruje mieniem
Skarbu Państwa), a zadaniem władz publicznych, które dysponują środkami
publicznymi, jest zapewnienie uczelniom publicznym środków finansowych
niezbędnych do wykonywania ich zadań to, w sytuacji gdy pozwana część
nieruchomości nabytej od powódki zbyła na rzecz uczelni publicznej na cele
statutowe, w pewien sposób pośredniczyła w wykonaniu przez władze publiczne
części ich obowiązków. Po piąte – odnosząc się do różnic treści art. 68 ust. 2
u.g.n. w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania umowy z dnia 31 lipca
2003 r. (stanowiącego, że jeżeli nabywca nieruchomości przed upływem
dziesięciu lat, licząc od dnia jej nabycia zbył nieruchomość właściwy organ może
żądać zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji) i w brzmieniu
obowiązującym w dacie zawierania umowy z dnia 9 sierpnia 2005r.
(stanowiącego, że w takim wypadku nabywca nieruchomości jest zobowiązany
do zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji) uznał, że
racjonalnie interpretując te unormowania można stwierdzić, że obowiązek zwrotu
mógł nie dotyczyć zbycia nieruchomości , jeżeli zbycie to lub jej wykorzystanie
nastąpiło na cele wskazane w art. 68 ust. 1 pkt 1-3 u.g.n. Pozwana zaś zbyła
nieruchomość na cel wskazany w art. 68 ust. 1 pkt 2 u.g.n., w szczególności na
cele statutowe uczelni państwowej i z bonifikatą. Okoliczności te - zdaniem Sądu
Apelacyjnego - uzasadniają przyjęcie, że we wskazanym stanie faktycznym
żądanie zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty jest sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego.
6
Skargę kasacyjną, opartą na podstawie naruszenia prawa materialnego,
złożył powód. Skarżący zarzucił naruszenie:
- art. 68 ust. 2 u.g.n. poprzez błędną wykładnię polegającą na uznaniu przez Sąd,
że żądanie zwrotu kwoty równej bonifikacie w sytuacji, o której mowa w art. 68
ust. 2 u.g.n. jest możliwe tylko w przypadku zbycia z zyskiem nieruchomości na
inne cele niż wskazane przez Sąd, podczas gdy jest to samoistna, niezależna od
jakiegokolwiek celu, przesłanka żądania zwrotu;
- art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.
U. z 2005 r., Nr 164, poz. 1365 ze zm.) poprzez błędną wykładnię polegającą na
uznaniu, że Agencja Mienia Wojskowego jest władzą publiczną i ciąży na niej
obowiązek zapewnienia uczelniom publicznym środków finansowych niezbędnych
do wykonywania ich zadań;
- art. 5 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie w zw. z art. 68 ust. 2 u.g.n.
w brzmieniu obowiązującym po dniu 22 września 2004 r., art. 23 ust. 1
u.g.n.s.m.SP oraz art. 5 ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za
naruszenie dyscypliny finansów publicznych (Dz. U. z 2004 r., Nr 14, poz. 114
ze zm.);
- art. 5 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie w zw. z art. 68 ust. 2 u.g.n.
w brzmieniu obowiązującym po dniu 22 września 2004 r., art. 15 ust. 1 prawa
o szkolnictwie wyższym oraz art. 2 Konstytucji RP polegające na zastosowaniu
przez Sąd art. 5 k.c. i powołaniu się na zasady współżycia społecznego (bez ich
sprecyzowania) oraz nadużycie prawa, i w konsekwencji dokonanie przez Sąd
modyfikacji wskazanych norm, a także trwałe pozbawienie powoda praw
określonych w art. 68 ust. 2 u.g.n.;
- art. 68 ust. 1 pkt 2 u.g.n. poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na
zastosowaniu przez Sąd tego przepisu w sytuacji gdy na mocy umowy sprzedaży
z dnia 31 lipca 2003 r. nabycie przez pozwanego nieruchomości nastąpiło na
podstawie art. 68 ust. 1 pkt 5 u.g.n. na cele związane z realizacją zadań własnych
gminy;
7
- art. 68 ust. 2 u.g.n. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 22 września
2004 r. poprzez jego zastosowanie przez Sąd, podczas gdy przepis ten nie ma
zastosowania w przedmiotowej sprawie.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego oraz
o wydanie orzeczenia restytucyjnego o zwrocie spełnionego na podstawie
prawomocnych orzeczeń świadczenia, obejmującego koszty postępowania w
obu instancjach.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył:
Chybiony jest zarzut błędnego zastosowania przez Sąd art. 68 ust. 2 u.g.n.
w brzmieniu obowiązującym przed dniem 22 września 2004 r., tj. przed zmianą
dokonaną ustawą o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz
o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. 2004, Nr 141, poz. 1492). Z treści
uzasadnienia Sądu Apelacyjnego wynika bowiem, że - ustalając i interpretując
treść umowy sprzedaży zawartej w dniu 31 lipca 2003 r. między Agencją Mienia
Wojskowego w W. i Gminą Miasto S., w związku podniesionym przez pozwaną
zarzutem braku roszczenia o zwrot (art. 68 ust. 2 u.g.n.), wynikającym z
twierdzenia, że sprzedaż nie nastąpiła z bonifikatą, tylko po obniżonej cenie -
prawidłowo odwołał się on do wskazanego stanu prawnego. W dalszej części
uzasadnienia natomiast Sąd, motywując rozstrzygnięcie oparte na konstrukcji
nadużycia prawa podmiotowego, odwoływał się do tekstów ustawy
obowiązujących w relewantnych datach (zawarcia obu umów) wskazując, że
dostrzega różnice unormowań i z jakich przyczyn nie uważa ich za istotne.
Kolejnego naruszenia prawa materialnego upatruje skarżący w dokonaniu przez
Sąd Apelacyjny modyfikacji norm wskazanych w art. 68 ust. 2 u.g.n. w brzmieniu
obowiązującym po dniu 22 września 2004 r., art. 15 ust. 1 prawa o szkolnictwie
wyższym oraz art. 2 Konstytucji RP i trwałego pozbawienia go praw. W jego
uzasadnieniu odwołuje się jednak wybiórczo, i do wyrwanych z kontekstu,
fragmentów orzeczeń dotyczących innych zagadnień prawnych (art. 5 k.c.
a terminy zawite, roszczenie windykacyjne, zasiedzenie). Nie przecząc temu, że
8
ochrona udzielana na podstawie zarzutu nadużycia prawa podmiotowego ma
charakter dylatoryjny, a nie niweczący (peremptoryjny) stwierdzić należy, że
skarga kasacyjna w tym zakresie nie została dostatecznie uzasadniona.
Zagadnienie prawne dotyczące tego, czy podstawę zwrotu kwoty równej
udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji stanowi art. 68 ust. 2 w brzmieniu
obowiązującym w dacie nabycia, czy zbycia nieruchomości przez pozwaną Gminę
Miasta S. wymaga pogłębionej oceny. Kolejne zmiany stanu prawnego, którym
nie towarzyszyły przepisy przejściowe, budzące wątpliwości sformułowania
przepisów odnoszących się do udzielania bonifikaty, fakultatywnego, następnie
obligatoryjnego jej zwrotu jako zasady, przy dopuszczeniu wyjątków, było i jest
źródłem wielu wątpliwości prawnych. Doprowadziły one także do rozbieżności
w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Za stanowiskiem, że zastosowanie mają
przepisy obowiązujące w chwili nabycia (przy częściowo odmiennych
i zróżnicowanych stanach faktycznych i prawnych) opowiedział się Sąd
Najwyższy w uchwałach z dnia 6 listopada 2002 r., III CZP 59/02, OSN 2003, nr
7-8, poz. 101, z dnia 9 grudnia 2005 r., III CZP 112/05, OSN 2006, nr 11, poz.
184, (7) z dnia 11 kwietnia 2008 r., III CZP 130/07, OSN 2008, nr 10, poz. 108, z
dnia 17 grudnia 2010 r., III CZP 102/10, OSN 2011, nr 7-8, poz. 82, wyroku z dnia
16 września 2011 r., II CSK 728/10, nie publ., zaś za przeciwnym, tj. w chwili
zbycia w uchwałach z dnia 31 marca 2011 r., III CZP 112/10, OSN 2011, nr 7-8,
poz. 75, poz. 119, z dnia 24 lutego 2010 r., III CZP 131/09, OSN 2010, nr 9, poz.
118, wyrokach z dnia 25 listopada 2011 r., II CSK 103/11, nie publ., z dnia 7 lipca
2011 r., II CSK 683/10, nie publ., z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 640/10, nie
publ. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym przedmiotową skargę kasacyjną
opowiada się za przyjęciem drugiego z nich, przeważającego w obecnej
judykaturze. Oznacza to, że podstawę roszczenia powoda stanowi art. 68 ust. 2
w brzmieniu obowiązującym w dniu 9 sierpnia 2005 r., zatem określający, że
jeżeli nabywca nieruchomości przed upływem dziesięciu lat, licząc od dnia jej
nabycia zbył nieruchomość lub wykorzystał ją na inne cele niż cele uzasadniające
udzielenie bonifikaty, jest zobowiązany do zwrotu kwoty równej udzielonej
bonifikacie po jej waloryzacji, a zwrot następuje na żądanie właściwego organu.
9
Konsekwentnie – co do zasady – istnieje prawny obowiązek zwrotu bonifikaty
przez pozwanego i powinność działania organu, który wcześniej jej udzielił.
Niemniej powyższa zmiana stanu prawnego dla rozstrzygnięcia sporu nie
ma istotnego znaczenia, bowiem wprowadzenie obowiązku w miejsce
fakultatywnego uprawnienia do żądania zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty nie
uniemożliwia oceny roszczenia powoda w aspekcie nadużycia prawa
podmiotowego. Chybione jest wywodzenie z treści normy zawartej w art. 68 ust. 2
u.g.n. generalnego zakazu odwołania się do konstrukcji nadużycia prawa
podmiotowego. Jakkolwiek w nauce prawa pojawił się pogląd, że gdy istnieje
prawny obowiązek działania to nie może dojść do nadużycia prawa
podmiotowego, ale dotyczy on odosobnionych wypadków, w szczególności norm
o charakterze ius cogentis (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia
1961 r., I CR 86/60, OSPiKA 1962, nr 1, poz. 7). Przez prawo podmiotowe
w rozumieniu art. 5 k.c. należy rozumieć uprawnienie materialno-prawne, któremu
przyznano środki prawne dla jego ochrony. Osoba, korzystająca dla wykonania
swego prawa podmiotowego z tych legalnych środków, może go nadużyć.
Nie budzi wątpliwości, że konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego obejmuje
wszystkie typy praw podmiotowych, zarówno bezpośrednie, prawa kształtujące,
zarzuty prawa materialnego jak i roszczenia (por. orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 20 lipca 1987 r., IV CR 195/87, OSP 1991, nr 9, poz. 327, z dnia 9 marca
1988 r., II CR 365/87, OSP 1989, nr 6, poz. 120). Za brakiem podstaw do
wyłączeń stosowania art. 5 k.c. (poprzednio art. 3 p.o.p.c.) jednoznacznie
opowiadał się Sąd Najwyższy w uchwale (7) Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca
1971 r., III CZP 87/70, OSNC 1972, nr 3, poz. 42 (wcześniej m.in. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1962r., 4 CO 9/62, OSNCP 1963, nr 1, poz. 7).
Za stosowaniem art. 5 k.c. do wszystkich praw podmiotowych opowiedział się
również, badający jego zgodność z Konstytucją, Trybunał Konstytucyjny w wyroku
z dnia 17 października 2000 r., SK 5/99. Jednakże, wskazując na subsydiarny
charakter wskazanej normy, orzecznictwo i przedstawiciele nauki prawa
przytaczają szereg wyjątków odnoszących się m.in. do samodzielnych regulacji
odwołujących się do zasad współżycia społecznego jako podstawy pozbawienia
ochrony prawnej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 października 1967, II PR
10
340/67, OSP 1968, nr 7-8, poz. 162) i wskazują na konieczność uwzględniania
w pewnych kategoriach spraw tzw. nadrzędnego interesu społecznego (prawo
wekslowe, ustawa o księgach wieczystych i hipotece, prawa stanu).
Bezpodstawnie podstawy takiego zakazu upatruje skarżący w statusie prawnym
Agencji Mienia Wojskowego, jako państwowej osoby prawnej, i w treści art. 5
ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny
finansów publicznych. Zagadnienie powyższe było przedmiotem rozważań Sądu
Najwyższego, który w wyroku z dnia 16 marca 2012 r. (IV CSK 322/11, nie publ.)
stwierdził, że art. 5 k.c. ma zastosowanie w stosunkach między publicznymi
osobami prawnymi, a ewentualna odpowiedzialność określonych osób za
naruszenie dyscypliny finansów publicznych nie pozostaje w związku ze
stosunkiem prawnym łączącym dwie publiczne osoby prawne i z oceną
stosowania do niego wskazanego przepisu. Całkowicie bezpodstawne, nie
znajdujące oparcia w treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku, jest przypisanie
Sądowi Apelacyjnemu przez skarżącą określenia Agencji Mienia Wojskowego
jako władzy publicznej.
Wobec powołania się przez skarżącą, w ramach podstawy naruszenia
prawa materialnego, na nie wskazanie przez pozwanego jaka konkretna zasada
współżycia społecznego miała zostać naruszona, zauważyć należy, że przepis
art. 5 k.c. ani żaden przepisów prawa procesowego nie obligują do takiego
uszczegółowienia zarzutu. Orzecznictwo zaś opowiada się za obowiązkiem
oznaczenia jaka zasada współżycia społecznego doznałaby naruszenia
w wypadku udzielenia ochrony prawnej powodowi ale przez sąd, który wydał
orzeczenie w tym przedmiocie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
14 października 1998 r. II CKN 928/97, OSN 1999, nr 4, poz.75) oraz jej
doprecyzowania przez skarżącego w uzasadnieniu podstawy kasacyjnej (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2006 r., IV CSK 263/06). Jest to
zrozumiałe zważywszy na to, że zagadnienie związane jest ze stosowaniem
prawa materialnego, stanowiącego domenę Sądu a kwalifikacja zasad współżycia
społecznego budzi poważne trudności, gdyż sporna jest nawet ich definicja.
Na użytek rozważanego problemu podzielić należy pogląd Sądu
Najwyższego, w myśl którego „przy uwzględnieniu, iż Rzeczypospolita Polska
11
jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady
sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r.) należy
przyjąć, że klauzule generalne ujęte w art. 5 k.c. wyrażają idee słuszności
w prawie i wolności ludzi oraz odwołują się do powszechnie uznawanych wartości
w kulturze naszego społeczeństwa. Ujmując więc rzecz ogólnie, można przyjąć,
że przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć podstawowe zasady
etycznego i uczciwego postępowania. Można więc odwoływać się do takich
znanych pojęć, jak "zasady słuszności", "zasady uczciwego obrotu", "zasady
uczciwości" czy "lojalności" (por. cyt. wyrok II CKN 928/97).
Klauzula generalna musi być wypełniona konkretną treścią odnoszącą się
do okoliczności sprawy. Sąd Apelacyjny, mimo pewnej niezborności części
motywów, wskazał na trafne argumenty dotyczące wykorzystania całej nabytej
nieruchomości na cele publiczne, racjonalnego jej zagospodarowania w szeroko
pojętym interesie członków wspólnoty samorządowej, możliwego tylko w wypadku
nabycia większej nieruchomości, braku zysku po stronie Gminy Miasta S. w
następstwie odsprzedaży na rzecz Akademii Rolniczej w S., dokonywanych w tym
samym czasie przez Agencję Mienia Wojskowego odpłatnych zbyć, przy
zastosowaniu bonifikaty, na rzecz innych publicznych uczelni wyższych.
Kontekst zasad współżycia społecznego ma związek z odesłaniem
do interesu społecznego, a przy wyznaczaniu ich treści uwzględniać
należy relacje między realizowaniem celu (interesu) ogólnego i jednostkowego.
Podkreślić należy, że ustawodawca zmieniając zasady dotyczące
zwrotu bonifikaty wskazywał, że nałożenie obowiązku zwrotu
bonifikaty w wypadku zbycia nieruchomości przed upływem karencji
lub wykorzystania jej na inne cele, jak te które uzasadniały udzielenie
bonifikaty, wynika z nadużyć i praktyki obrotu. „Organy udzielające
12
bonifikat nie dbają wystarczająco o zachowanie korelacji z celem, na który
bonifikata zgodnie z ustawą została udzielona, co sprawia że stają się one zbyt
łatwym i pozbawionym należytej kontroli sposobem umniejszania środków
publicznych" (por. uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy o gospodarce
nieruchomościami oraz o zmianie niektórych innych ustaw - druk nr 1421 Sejmu
IV kadencji). Taki stan rzeczy w rozpoznawanej sprawie nie wystąpił, a wtórna
sprzedaż nieruchomości nie przyniosła przysporzeń i nie została wykorzystana do
wzbogacenia kosztem podmiotu publicznego. Nabywcą nieruchomości na
preferencyjnych warunkach była publiczna szkoła wyższa.
Szczególna wyjątkowość tej sytuacji, konflikt wartości co najmniej
równorzędnych powoduje, że działania powoda zmierzające do obciążenia
pozwanego obowiązkiem zapłaty znacznej kwoty pieniężnej należy ocenić jako
naruszenie dobrych obyczajów. Udzieleniu Agencji Mienia Wojskowego ochrony
prawnej w zakresie dochodzonego roszczenia sprzeciwiają się zasady słuszności
należące do aksjologicznych podstaw systemu prawa i odpowiadających
hierarchii wartości, którym prawo ma służyć. Z tych względów trafnie Sąd
Apelacyjny uznając, że realizacja roszczenia przez powoda stanowi nadużycie
prawa podmiotowego, zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo w oparciu
o art. 5 k.c.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, uznając skargę kasacyjną za
nieuzasadnioną, oddalił ją na podstawie art. 39814
k.p.c.
O kosztach postępowania przed Sądem Najwyższym orzeczono w oparciu
o zasadę odpowiedzialności za wynik sprawy (art. 98 § 1 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.).