Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 234/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. G.
przeciwko E. K.-F.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 14 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 15 lipca 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 2 lipca 2009 r. nakazał dziewięciorgu
pozwanym: […], opublikowanie na własny koszt w oznaczony sposób w
najbliższym numerze Wiadomości N. po uprawomocnieniu się tego wyroku
oświadczenia następującej treści: „Przepraszamy pana J. G. za sformułowanie
w Biuletynie Informacyjnym N. […] nr 4 z 20 stycznia 2005 r. w materiale
Umiłowanie państwa prawa nieprawdziwego twierdzenia, iż sąd uznał, że
zostało popełnione przez niego przestępstwo przed wyborami w 2002 r., oraz
zawarte w materiałach opublikowanych w dodatku świątecznym z 21 grudnia
2004 r. Biuletynu Informacyjnego […] pt Dla Gminy, dla mieszkańców oraz
Odpowiadamy sołtysom sugestie o popełnieniu przez J. G. przestępstwa
przeciwko wyborom", ponadto zasądził od pozwanych solidarnie kwotę 5000 na
oznaczony cel społeczny (art. 448 k.c.).
Apelacje, zaskarżające w całości wyrok Sądu Okręgowego, wniosło
sześcioro pozwanych: […], oprócz zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.,
podniosła w apelacji, że nie jest legitymowana do występowania w sprawie w
charakterze pozwanej, a na wypadek nieuwzględnienia tego ostatniego zarzutu
- naruszenie art. 12 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U.
1984.5.24 ze zm. - dalej: „pr.pras.") oraz art. 24 § 1 k.c.
Sąd Apelacyjny uwzględnił wszystkie apelacje częściowo. Wyrokiem
z dnia 15 lipca 2011 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób,
że oddalił powództwo o zapłatę 5 000 zł.
Oddalając apelacje w pozostałym zakresie, tj. poza częścią dotyczącą
zadośćuczynienia pieniężnego, Sąd Apelacyjny po zaaprobowaniu dokonanych
przez Sąd Okręgowy w tym zakresie ustaleń faktycznych (z wyjątkiem treści
zacytowanego przez Sąd pierwszej instancji zdania ze strony 20 uzasadnienia
postanowienia Sądu Apelacyjnego z dnia 23 listopada 2004 r., orzekającego
o nieważności wyborów samorządowych w Gminie N. w 2002 r.) wyjaśnił, że
wszyscy pozwani byli członkami stowarzyszenia zwykłego […], wydawcy
Biuletynu Informacyjnego […], w którym ukazały się publikacje naruszające
3
dobra osobiste powoda - wybranego na wójta w wyborach w 2002 r. - w
szczególności jego dobre imię, przez niezgodne z prawdą twierdzenia i
sugestie o popełnieniu przez niego przed wyborami samorządowymi w Gminie
N. w 2002 r. przestępstwa przeciwko wyborom. W związku z tym, że
stowarzyszenia zwykłe nie mają osobowości prawnej, za naruszenie dób
osobistych przez publikacje wydawane przez te stowarzyszenia odpowiadają
zgodnie z art. 38 pr. pras. jako wydawcy sami członkowie tych stowarzyszeń.
Wszyscy więc pozwani powinni odpowiadać na podstawie art. 38 pr. pras. jako
wydawcy Biuletynu Informacyjnego […] za naruszenie dóbr osobistych powoda
przez zawarte w trzech ogłoszonych tekstach niezgodne z prawdą twierdzenia
lub sugestie o popełnieniu przez powoda przed wyborami samorządowymi
w Gminie N. w 2002 r. przestępstwa przeciwko wyborom. Ponadto E. K.-F.
dodatkowo odpowiada zgodnie z art. 38 pr.pras. za naruszenie dóbr
osobistych powoda spowodowane ogłoszeniem artykułu Dla Gminy, dla
mieszkańców jako jego współautorka (obok M. S., D. A. i R. P.), niezależnie od
odpowiedzialności T. O. jako redaktora za wszystkie artykuły
i odpowiedzialności M. K. za artykuł Odpowiadamy sołtysom jako jego autora.
Jako chybione Sąd Apelacyjny ocenił także zarzuty naruszenia art. 12 pr.
pras. i art. 24 § 1 k.c. Podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że skarżący
niedopełnili należytej staranności w zakresie interpretacji zebranych materiałów
i wyciąganiu z nich wniosków oraz nie wykazali zgodności swych działań
z prawem.
Skargę kasacyjną na wyrok Sądu Apelacyjnego wniosła jedynie E. K.-F.
Skarżąc ten wyrok w części oddalającej jej apelację jako podstawy kasacyjne
przytoczyła naruszenie art. 382 k.p.c., art. 40 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r.
Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. 2001.79.855 ze zm. - dalej „pr. stow."), art.
12 pr. pras. oraz art. 24 § 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak wynika z wcześniejszych uwag, Sąd Apelacyjny oparł ustalenia
faktyczne stanowiące podstawę wyroku w części oddalającej wniesione
apelacje, w tym apelację pozwanej E. K.-F., wyłącznie na materiale zebranym
4
w postępowaniu w pierwszej instancji, ponieważ sam nie prowadził w tym
zakresie żadnych dowodów. W rezultacie nie ma podstaw do stwierdzenia
zarzucanego w skardze pozwanej E. K.-F. naruszenia art. 382 k.p.c. Według
tego przepisu, sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego
w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym.
Zgodnie z utrwaloną linią orzecznictwa Sądu Najwyższego, twierdzenie o
naruszeniu art. 382 k.p.c. bez jego powiązania z innymi przepisami może
stanowić skuteczny zarzut kasacyjny jedynie w przypadkach pominięcia przez
sąd drugiej instancji jednej z dwóch części „zebranego materiału", o których
mowa w tym przepisie, tj. w razie wydania orzeczenia wyłącznie na podstawie
materiału zebranego przed sądem pierwszej instancji z pominięciem własnego
materiału lub w razie wydania orzeczenia wyłącznie na podstawie własnego
materiału z pominięciem wyników postępowania dowodowego
przeprowadzonego przez sąd pierwszej instancji. Jeżeli więc sąd drugiej
instancji - tak jak Sąd Apelacyjny w niniejszej sprawie - oparł swe ustalenia
wyłącznie na materiale zebranym w postępowaniu przed sądem pierwszej
instancji, gdyż sam nie prowadził postępowania dowodowego, o stanowiącym
naruszenie art. 382 k.p.c. pominięciu przez sąd drugiej instancji części
materiału dowodowego zebranego w sprawie nie może być w ogóle mowy (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2002 r. III CKN 495/00 i 24
stycznia 2008 r., I CSK 338/07 oraz inne cytowane w nich orzeczenia).
Ze względu na bezzasadność zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c., przy
rozpatrywaniu pozostałych zarzutów kasacyjnych, dotyczących prawa
materialnego, należało mieć na względzie, zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c.,
stan faktyczny stanowiący podstawę wyroku Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej jego części.
Jest bezsporne, że […] był stowarzyszeniem zwykłym, a zatem zgodnie
z art. 40 ust. 1 pr. stow. niemającym osobowości prawnej. Choć powstał on w
toku kampanii przed ponownymi wyborami samorządowymi w Gminie N. w
2005 r. po unieważnieniu wyborów, które się odbyły w 2002 r., nie
stwierdzono podstaw do objęcia go hipotezą art. 7 ust. 1 pkt 4 pr. stow.,
wyłączającego spod zakresu zastosowania Prawa o stowarzyszeniach
5
komitety wyborcze utworzone w związku z wyborami do organów samorządu
terytorialnego.
Kontrowersję co do możliwości kwalifikowania stowarzyszeń zwykłych
jako jednostek organizacyjnych, którym - choć nie są osobami prawnymi -
ustawa, przyznaje zdolność prawną, i do których w związku z tym, zgodnie
z art. 331
k.c., mają zastosowanie odpowiednio przepisy o osobach prawnych,
należy rozstrzygnąć na rzecz stanowiska odrzucającego taką możliwość.
Stowarzyszenia są co do zasady osobami prawnymi (art. 17 pr. stow.), jeżeli
więc ustawodawca czyni od tej zasady wyjątek w odniesieniu do
stowarzyszeń zwykłych, to - wolno zakładać - że nie po to, aby ostatecznie
poddać je regulacji zawartej w przepisach o osobach prawnych, i to
w niejasno określonym zakresie. Wbrew części poglądów doktryny, nie można
wywieść przyznania zdolności prawnej stowarzyszeniom zwykłym
z przewidzianego w art. 40 ust. 2 pr. stow. wymagania uchwalenia przez
osoby zakładające stowarzyszenie zwykłe regulaminu, określającego
w szczególności nazwę stowarzyszenia, jego cel, teren i środki działania,
siedzibę oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie. Konieczność
określenia przez osoby zakładające stowarzyszenie zwykłe w regulaminie
osoby pełniącej funkcję przedstawiciela, a nie osoby pełniącej funkcje
w ramach struktury organizacyjnej stowarzyszenia, wskazuje raczej na to,
że chodzi tu o osobę mającą działać w charakterze pełnomocnika członków
stowarzyszenia (art. 95 i 96 k.c.), a nie o osobę mającą działać w charakterze
swojego rodzaju organu stowarzyszenia, którego działanie jest działaniem
samego stowarzyszenia (art. 38 w związku z art. 331
k.c.)
Ze względu na nieprzysługiwanie stowarzyszeniom zwykłym
osobowości prawnej i nie stosowanie się do nich przepisów o osobach
prawnych na podstawie art. 331
k.c., podmiotem praw i obowiązków w
stosunkach cywilnoprawnych związanych z działalnością stowarzyszeń
zwykłych nie mogą być same te stowarzyszenia, lecz tylko ich członkowie.
W zakresie stosunków cywilnoprawnych wynikających z czynności prawnych
wszyscy członkowie stowarzyszenia zwykłego mogą stać się podmiotami
określonych praw i obowiązków w razie dokonania czynności prawnej przez
6
nich wszystkich lub przez ustanowionego przez nich przedstawiciela,
działającego w granicach umocowania. Podobnie w zakresie stosunków
cywilnoprawnych wynikających z innych zdarzeń niż czynności prawne
wszyscy członkowie stowarzyszenia zwykłego mogą stać się podmiotami
określonych praw i obowiązków, jeżeli dane zdarzenie pozostaje w związku
z akceptowaną przez wszystkich członków działalnością stowarzyszenia
i w odniesieniu do nich wszystkich spełnione są przesłanki odpowiedzialności
za skutki tego zdarzenia.
W sprawie na obecnym etapie postępowania zasadniczą kwestią jest
możliwość przypisania skarżącej - członkini stowarzyszenia zwykłego: […] -
przewidzianej w art. 38 pr. pras. odpowiedzialności z tytułu pełnienia którejś z
wymienionych w tym przepisie ról w procesie publikacji materiału prasowego
za naruszenie dóbr osobistych powoda artykułami ogłoszonymi w Biuletynie
Informacyjnym […].
Publikacja materiału prasowego o treści naruszającej dobra osobiste
może być rezultatem działań różnych osób, w szczególności autora, redaktora
i wydawcy. Artykuł 38 ust. 1 pr. pras. stanowi, że „odpowiedzialność cywilną
za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego
ponoszą autor, redaktor lub inna osoba, którzy spowodowali opublikowanie
tego materiału; nie wyłącza to odpowiedzialności wydawcy". Według art. 37
pr.pras., do odpowiedzialności tych osób stosuje się zasady ogólne, chyba
że ustawa stanowi inaczej. W związku z tym każda z osób wymienionych
w art. 38 pr.pras. odpowiada za własne postępowanie; odrębnie w stosunku
do pozostałych; w zasadzie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego,
a zatem w zakresie dotyczącym środków niemajątkowej ochrony dóbr
osobistych – o których zastosowanie w sprawie obecnie tylko chodzi -
zasadniczo na podstawie art. 24 § 1 k.c. Znaczenie przepisów Prawa
prasowego w zakresie odpowiedzialności osób wymienionych w art. 38 tego
prawa przejawia się głównie w doprecyzowaniu przesłanek ich
odpowiedzialności opartej na przepisach Kodeksu cywilnego (por. orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia: 8 lutego 1990 r., II CR 1303/89; 7 grudnia 1993 r.,
III CZP 160/93; 8 stycznia 2004 r., I CK 40/03; 20 lutego 2004 r., I CK 339/03:
7
15 kwietnia 2004 r., IV CK 275/03; 15 lipca 2004 r., V CK 675/03; 16 lutego
2005 r., IV CK 519/04; 3 września 2009 r., I CZ 44/09; 15 października
2009 r., I CSK 83/09; 28 września 2011 r., I CSK 33/11).
Z dotychczasowych wyjaśnień wynika, że w przypadku prasy
wydawanej w ramach działalności stowarzyszenia zwykłego, niemającego
osobowości prawnej ani podmiotowości prawnej, wydawcą są w istocie
wszyscy członkowie tego stowarzyszenia, i oni ponoszą skutki
podejmowanych przez nich w tym zakresie decyzji. Należy się więc zgodzić
ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego, że za naruszenie dóbr osobistych przez
publikacje wydawane przez stowarzyszenie zwykłe odpowiadają jako
wydawcy sami członkowie tych stowarzyszeń. Jak wyżej wyjaśniono,
wydawca odpowiada za własne postępowanie, niezależnie od
odpowiedzialności innych osób, które spowodowały opublikowanie materiału
prasowego naruszającego cudze dobra osobiste. Wpływ wydawcy na treść
publikacji przejawia się przede wszystkim w decyzjach określających
charakter czasopisma, jego profil. Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika,
że członkowie […] omawiali publikacje zamieszczane w wydawanym
biuletynie, mieli więc wpływ na ich treść. W tym kontekście nie można się
więc zgodzić z zawartym w skardze kasacyjnej zarzutem naruszenia przez
Sąd Apelacyjny art. 40 pr. stow. przez przypisanie skarżącej
odpowiedzialności za działania innych członków stowarzyszenia (redaktora i
autora T. O. oraz autora M. K.), mimo iż nie pełniła ona żadnej z ról
wymienionych w art. 38 pr. pras.
Jednocześnie nie ulega wątpliwości, że publikacja materiałów, których
dotyczy pozew, naruszała dobre imię powoda, a przy tym stanowiła działanie
bezprawne. Nie można podzielić twierdzeń skarżącej, że ustalenia dokonane
w sprawie podważały wynikające z art. 24 § 1 k.c. domniemanie
bezprawności tego działania. Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że
informacja o tym iż sąd uznał, że powód popełnił przed wyborami w 2002 r.
przestępstwo przeciwko wyborom, była nieprawdziwa. Postępowanie karne
prowadzone w tym zakresie zostało prawomocnie umorzone. Sąd Apelacyjny
trafnie także wskazał na brak podstaw do przypisania powodowi popełnienia
8
przestępstwa określonego w art. 248 pkt 1 k.k. w treści uzasadnienia
postanowienia z dnia z dnia 23 listopada 2004 r., orzekającego
o nieważności wyborów samorządowych w Gminie N. w 2002 r. Ustalenia
przyjęte za podstawę orzeczenia o nieważności wyborów skupiały się na
kwestiach przedmiotowych przestępstwa, a nie podmiotowych, niemających
znaczenia dla tego orzeczenia. Wyrażonej przez Sąd Apelacyjny oceny nie
podważa wzgląd na powszechną akceptację większego zakresu
dopuszczalnej krytyki osób aktywnych na forum publicznym, również bowiem
krytyka tych osób nie może być nierzetelna (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 338/07). Pozwani mieli szerokie możliwości
do leżącego w interesie publicznym informowania o zapadłym orzeczeniu
unieważniającym wybory, jak i do ostrej nawet krytyki powoda z powodu
przyczyn unieważnienia wyborów wskazanych w uzasadnieniu tego
orzeczenia. Nie leżało natomiast w interesie publicznym wzmacnianie tej
krytyki niemającymi dostatecznego oparcia w tym orzeczeniu sugestiami
o popełnieniu przez powoda przestępstwa przeciwko wyborom.
Sąd Apelacyjny trafnie zatem uznał odpowiedzialność członków
stowarzyszenia zwykłego: […], a więc i skarżącej, jako wydawców Biuletynu
Informacyjnego […] na podstawie art. 24 §1 k.c. za publikacje naruszające
dobre imię powoda.
Nie budzi także zastrzeżeń rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego,
że skarżąca dodatkowo za naruszenie dóbr osobistych powoda spowodowane
publikacją artykułu Dla Gminy, dla mieszkańców odpowiada, zgodnie z art. 38
pr. pras., na podstawie art. 24 § 1 jako jego współautorka. Z dokonanych
w sprawie ustaleń wynika, że artykuł ten był sygnowany przez założycieli
stowarzyszenia, a więc ze wskazaniem na to, iż jego współautorem była m.in.
skarżąca. Rozstrzygnięcie o odpowiedzialności skarżącej jako współautorki
tego artykułu nie zapadło z zarzucanym w skardze kasacyjnej naruszeniem
art. 12 pr. pras. Nie wdając się w kwestie znaczenia wykazania przez
dziennikarza zachowania wymaganej przez ten przepis szczególnej
staranności i rzetelności przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów
prasowych, gdy publikacja dziennikarska spowodowała naruszenie dóbr
9
osobistych, wystarczy tu wskazać na brak podstaw do zakwestionowania
oceny Sądu Apelacyjnego o niezachowaniu przez pozwanych staranności
wymaganej przez ten przepis przy interpretacji zebranych materiałów
i wyciąganiu z nich wniosków. O osobach ubiegających się o stanowiska
publiczne wolno ogłaszać w prasie nawet informacje i opinie oburzające
i obrażające, ale powinny one mieć uzasadnienie w zebranym rzetelnie
materiale, a w sprawie tak nie było.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39814
k.p.c.
jak w sentencji.
jw