Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CZ 50/13
POSTANOWIENIE
Dnia 23 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Państwa
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 maja 2013 r.,
zażalenia powódki
na wyrok Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 14 marca 2013 r.,
1. oddala zażalenie;
2. nie obciąża powódki kosztami postępowania zażaleniowego.
Uzasadnienie
2
K. K. wniosła o zasądzenie na jej rzecz zadośćuczynienia i odszkodowania
za szkodę spowodowaną wydaniem z naruszeniem prawa przez Prezydium
Powiatowej Rady Narodowej w H. orzeczenia z dnia 14 kwietnia 1958 r. o
przejęciu na rzecz Skarbu Państwa gospodarstwa rolnego jej ojca B. K., co zostało
stwierdzone decyzją Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Z. z dnia 21
sierpnia 2007 r., oraz zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną jej wskutek
przesiedlenia rodziny w ramach akcji „Wisła". Jako podstawę prawną
dochodzonego roszczenia wskazała art. 4171
§ 2 k.c.
Sąd Okręgowy w L. wyrokiem wstępnym z dnia 31 grudnia 2010 r. uznał
powództwo za usprawiedliwione co do zasady. Ustalił, że B. K. urodził się 30
stycznia 1894 r. w D., a ochrzczony został 12 lutego 1894 r. w obrządku
wschodnim. Stąd brały się różnice w brzmieniu jego imienia i powoływanej w
dokumentach dacie urodzenia. Na mocy uchwały Prezydium Rady Ministrów z dnia
24 kwietnia 1947 r. na terenach południowej i środkowowschodniej Polski
przeprowadzona została wojskowa akcja „Wisła", której celem było m.in.
przymusowe przesiedlenie w szczególności ludności ukraińskiej. B. K. 19 czerwca
1947 r. uzyskał kartę przesiedleńczą i wraz z członkami rodziny został
przesiedlony do Ż. Zamieszkał w lokalu składającym się z dwóch pokoi i kuchni u
A. K. Na terenie Ż. dzierżawił 60 arów ziemi ornej. Decyzją z dnia 20 sierpnia 1963
r. Powiatowa Komisja Ziemska w M. odmówiła nadania mu gruntów na terenie Ż.,
gdyż nie posiadał w użytkowaniu działki „pod tytułem właściciela, tylko dzierżawił z
gruntów gospodarki komunalnej". Orzeczeniem z dnia 14 kwietnia 1958 r.
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w H., na podstawie art. 1 i 3 dekretu z dnia
27 lipca 1949 r. o przejęciu na własność Państwa gruntów niepozostających w
faktycznym władaniu właścicieli nieruchomości ziemskich położonych w niektórych
powiatach województwa białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krakowskiego
(Dz. U. Nr 46, poz. 339 ze zm.), przejęło na własność Państwa gospodarstwo rolne
z zabudowaniami położone w D., którym uprzednio władał B. K. Został on
zawiadomiony o wydaniu tego orzeczenia i o rozdysponowaniu gospodarstwa na
inne osoby. B. K. zmarł 28 października 1973 r. Spadek po nim nabyli żona O. K.
oraz córki K. K. i M. W. Spadek po O. K. zmarłej dnia 27 grudnia 1981 r. nabyły
3
córki – K. K. i M. W. Spadek po M. W. zmarłej dnia 10 grudnia 2005 r. nabyły
dzieci – G. W. i B. W. K.K. wystąpiła do Samorządowego Kolegium
Odwoławczego w Z. z wnioskiem o stwierdzenie nieważności decyzji z dnia 14
kwietnia 1958 r. Wyrokiem z dnia 22 marca 2007 r. Wojewódzki Sąd
Administracyjny w uwzględnieniu jej skargi na bezczynność Samorządowego
Kolegium Odwoławczego w Z. zobowiązał ten organ do podjęcia czynności w
sprawie w terminie miesiąca od uprawomocnienia się wyroku. Decyzją z dnia 21
sierpnia 2007 r. Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Z. na podstawie art. 158 §
2 k.p.a. stwierdziło, że orzeczenie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w H. z
14 kwietnia 1958 r. zostało wydane z naruszeniem prawa.
W ocenie Sądu Okręgowego, roszczenie powódki o zasądzenie
zadośćuczynienia i odszkodowania znajduje podstawę w art. 4171
§ 2 k.c., gdyż
wydanie przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w H. orzeczenia z 14
kwietnia 1958 r. o przejęciu na własność Państwa gospodarstwa rolnego
z zabudowaniami w D. wyrządziło szkodę jej ojcu.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 19 kwietnia 2011 r. wydanym po
rozpoznaniu apelacji pozwanego Skarbu Państwa zmienił zaskarżony wyrok
wstępny Sądu Okręgowego w ten sposób, że powództwo w zakresie żądania
zasądzenia zadośćuczynienia oddalił, a w pozostałej części oddalił apelację
pozwanego Skarbu Państwa. W konsekwencji tego wyroku rozstrzygnięcie
o oddaleniu roszczeń powódki o zasądzenie zadośćuczynienia uprawomocniło się.
Skarb Państwa wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego
oddalającego jego apelację od wyroku wstępnego w części uznającej za
uzasadnione roszczenie powódki o zasądzenie odszkodowania.
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 20 września 2012 r., IV CSK 46/12 po
rozpoznaniu skargi kasacyjnej Skarbu Państwa uchylił zaskarżony wyrok w części
oddalającej apelację pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w L. i przekazał
sprawę w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy podzielił stanowisko Sądu Apelacyjnego, że status
posiadacza gospodarstwa rolnego nie legitymizowałby B. K. i jego następców
4
prawnych do dochodzenia roszczeń o odszkodowanie za szkodę polegającą na
utracie własności gospodarstwa rolnego. Natomiast posiadanie gospodarstwa
rolnego mogło prowadzić do nabycia jego własności przez zasiedzenie, co
stanowiłoby spełnienie przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu
Państwa.
Sąd Najwyższy wskazał, że ustalenie, czy B. K. nabył własność
gospodarstwa rolnego na skutek jego zasiedzenia, powinno być dokonywane
według art. 550 kodeksu cywilnego Napoleona. Do nabycia własności
nieruchomości przez zasiedzenie dochodziło na podstawie art. 2265-2267 k.c.
Nap. Natomiast w przypadkach nabycia własności nieruchomości przez
trzydziestoletnie zasiedzenie nie wymagało się ani istnienia tytułu, ani nawet dobrej
wiary (art. 2262 k.c. Nap.). Do przyjęcia, że B. K. nabył przez zasiedzenie w myśl
przepisów kodeksu cywilnego Napoleona własność nieruchomości wchodzących w
skład gospodarstwa rolnego w D., konieczne byłoby ustalenie, że nie stał się
właścicielem tych nieruchomości w drodze innego zdarzenia. W sprawie brak
ustaleń na okoliczność, kiedy i w jaki sposób B. K. wszedł w posiadanie
nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, które prowadził. W
toku postępowania w sprawie nie zostały zebrane dowody świadczące o tym, że
prawo do nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego
prowadzonego przez B. K. przysługiwało innej niż on osobie albo że miał w
stosunku do nich zastosowanie przepis art. 713 k.c. Nap., który stanowił, że „dobra
nie mające właściciela należą do państwa".
Sąd Najwyższy podkreślił dalej, że konieczną przesłanką uwzględnienia
roszczenia powódki jest wykazanie szkody, która ze zdarzenia będącego jej
źródłem miała wyniknąć (art. 361 § 2 k.c.) oraz wykazanie, iż zdarzenie to
pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z tym, co powódka określa jako
szkodę (art. 361 § 1 k.c.). Powódka wskazała, że szkoda wyrządzona jej ojcu przez
wydanie orzeczenia z dnia 14 kwietnia 1958 r. polegała na pozbawieniu go
własności nieruchomości wchodzących w skład jego gospodarstwa rolnego. Na tę
postać szkody i na jej związek z wydaną decyzją mogłoby wskazywać brzmienie
adresowanej do B. K. decyzji z 14 kwietnia 1958 r., która orzekała o przejęciu na
własność Państwa jego nieruchomości. Jak wynika jednak z decyzji nadzorczej,
5
wadliwość tego orzeczenia nie była konsekwencją jego wydania wbrew
przesłankom przejęcia własności nieruchomości na rzecz Państwa ustalonym
w art. 1 dekretu z 27 lipca 1949 r. o przejęciu na własność Państwa gruntów
niepozostających w faktycznym władaniu właścicieli ziemskich, położonych
w niektórych powiatach województwa białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego
i krakowskiego, lecz konsekwencją nieprecyzyjnego określenia przedmiotu
przejęcia oraz niespełnienia wymagań formalnych stawianych decyzji, w tym -
braku podpisu pod decyzją. Zgodnie z art. 1 ust. 1 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r.,
nieruchomości ziemskie, położone w niektórych powiatach województwa
białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krakowskiego, mogły być przejęte na
własność Państwa, jeżeli w dacie wydania decyzji o przejęciu nie pozostawały
w faktycznym władaniu właściciela. Przepis ten miał zastosowanie także do
nieruchomości położonych na wskazanym wyżej obszarze, a pozostających
w użytkowaniu, dzierżawie lub zarządzie osób trzecich, jeżeli właściciel nie
zamieszkiwał na miejscu. B. K. dnia 14 kwietnia 1958 r. faktycznie nie władał
nieruchomościami wchodzącymi w skład jego gospodarstwa rolnego i nie był to
bynajmniej skutek wydania decyzji z 14 kwietnia 1958 r., lecz jej przesłanka. Nie
władał tymi nieruchomościami w związku z przeprowadzeniem akcji „Wisła", ale to
zdarzenie nie jest tożsame ze zdarzeniem, w związku z którym powódka dochodzi
odszkodowania na podstawie art. 160 k.p.a. Wydanie decyzji z dnia 14 kwietnia
1958 r. obarczonej wadami uzasadniającymi stwierdzenie jej nieważności
oznaczało, że jakieś bliżej nieoznaczone nieruchomości miały przejść na własność
Skarbu Państwa, ale z ustaleń dokonanych w sprawie wynika, że B. K. utracił
posiadanie nieruchomości, które wchodziły w skład jego gospodarstwa rolnego
zanim decyzja z 14 kwietnia 1958 r. została wydana i że następnie nieruchomości
te stały się własnością osób trzecich wskutek działania ustawy uwłaszczeniowej.
Ustawa uwłaszczeniowa nie miała jednak zastosowania do nieruchomości Skarbu
Państwa (art. 3), a zatem tych nieruchomości, które wchodziły w skład
gospodarstwa rolnego B. K. i których dotyczyło orzeczenie z 14 kwietnia 1958 r.,
nie identyfikowano w dacie wydania decyzji uwłaszczeniowych jako będących
własnością Skarbu Państwa, co może mieć związek z na tyle nieprecyzyjnym
rozstrzygnięciem zawartym w tej decyzji, że trudno było o skonkretyzowanie
6
przedmiotu, do którego się odnosiła. W takim jednak przypadku utrata własności
nieruchomości przez B. K. pozostawałaby w związku przyczynowym nie z
wydaniem orzeczenia z 14 kwietnia 1958 r., lecz z utratą posiadania tych
nieruchomości wskutek akcji „Wisła" jeszcze w 1947 r.
Sąd Apelacyjny po ponownym rozpoznaniu sprawy wyrokiem z dnia 14
marca 2013 r. uchylił wyrok Sądu Okręgowego w części uznającej roszczenie
odszkodowawcze powódki za usprawiedliwione co do zasady i w tym zakresie
przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w L. do ponownego rozpoznania,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
apelacyjnego i kosztach postępowania przed Sądem Najwyższym. Podkreślił
w szczególności, że w przypadku zaskarżenia wyroku wstępnego apelacją
przedmiotem rozpoznania przez Sąd II instancji może być wyłącznie przesądzenie
o uznaniu roszczenia za usprawiedliwione w zasadzie. Odmienna ocena Sądu
II instancji od oceny Sądu I instancji może zatem powodować jedynie uchylenie
wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi I instancji, który, zgodnie z art. 386 § 6 k.p.c., uwzględniając stanowisko
Sądu II instancji, orzeknie o całości roszczenia oraz o kosztach procesu całego
postępowania, chyba że po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania
dojdzie do takiej modyfikacji roszczenia określonego w pozwie, która uzasadniać
będzie dalsze procedowanie w sprawie. Skoro wyrok wstępny wydany przez Sąd
I instancji nie rozstrzygał o całości roszczenia powoda zgłoszonego w pozwie,
a jedynie o kwestii prejudycjalnej, tym bardziej więc wyrok Sądu II instancji nie
może o tym rozstrzygać. Nawet zgłoszony w pozwie wniosek o wydanie wyroku
wstępnego nie jest elementem konstrukcyjnym pozwu, a wyrok wstępny może
wydać Sąd pierwszej instancji także z urzędu, niezależnie od stanowiska stron
w tym przedmiocie. Zatem rozstrzygnięcie zawarte w wyroku wstępnym nie jest
rozstrzygnięciem o roszczeniu zgłoszonym w pozwie. Brak rozstrzygnięcia
o roszczeniu zgłoszonym w pozwie oznacza, że istota sprawy nie została
rozpoznana.
Powódka wniosła na podstawie art. 3941
§ 11
k.p.c. zażalenie na
zamieszczone w wyroku Sądu Apelacyjnego rozstrzygnięcie o uchyleniu wyroku
Sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania,
7
zarzucając naruszenie przepisów postępowania, mianowicie art. 386 § 4 w związku
z art. 386 § 6 w związku z art. 39821
k.p.c. i art. 386 § 4 w związku z art. 386 § 6
w związku z art. 39821
k.p.c. w związku z art. 160 § 1 k.p.a. oraz naruszenie prawa
materialnego, mianowicie art. 386 § 4 w związku z art. 386 § 6 k.p.c. w związku
z art. 361 § 1 k.c. w związku z art. 39821
k.p.c. w związku z art. 160 § 1 k.p.a.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że postępowanie
apelacyjne ma charakter merytoryczny, co oznacza, że sąd drugiej instancji nie
może ograniczać się jedynie do oceny zarzutów apelacyjnych, lecz musi -
niezależnie od ich treści - dokonać ponownych własnych ustaleń, a następnie
poddać je ocenie pod kątem prawa materialnego (zob. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008,
nr 6, poz. 55). Zasadne wniesienie apelacji powinno zatem prowadzić przede
wszystkim do wydania orzeczenia reformatoryjnego, a wyjątkowo tylko orzeczenia
kasatoryjnego. Z art. 386 k.p.c. wynika, że sąd drugiej instancji może uchylić
zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w trzech
wypadkach: w razie stwierdzenia nieważności postępowania (art. 386 § 2 k.p.c.),
w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy
wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości
(art. 386 § 4 k.p.c.). Rozważając charakter zażalenia wprowadzonego w art. 3941
§ 11
k.p.c., Sąd Najwyższy podkreślił, że kontrola dokonywana w ramach tego
środka powinna mieć charakter formalny, skupiający się na przesłankach uchylenia
orzeczenia sądu pierwszej instancji, bez wkraczania w kompetencje merytoryczne
sądu. Oznacza to, że jeżeli przyczyną orzeczenia kasatoryjnego były przesłanki
określone w art. 386 § 4 k.p.c., Sąd Najwyższy bada, czy sąd drugiej instancji
prawidłowo pojmował wskazane w tym przepisie przyczyny uzasadniające
uchylenie orzeczenia sądu pierwszej instancji i czy jego merytoryczne stanowisko
uzasadniało taką ocenę postępowania sądu pierwszej instancji. Innymi słowy, sąd
drugiej instancji bada, czy rzeczywiście sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty
sprawy albo czy rzeczywiście wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia
postępowania dowodowego w całości. Dokonywana kontrola ma przy tym
charakter czysto procesowy, co oznacza, że Sąd Najwyższy nie może wkraczać
8
w merytoryczne kompetencje sądu drugiej instancji rozpoznającego apelację.
Zażalenie przewidziane w art. 3941
§ 11
k.p.c. nie jest bowiem środkiem prawnym
służącym kontroli materialnoprawnej podstawy orzeczenia, zarezerwowanej
wyłącznie do przeprowadzenia w postępowaniu kasacyjnym. Z tej przyczyny
odmienne ujęcie zakresu kognicji Sądu Najwyższego w postępowaniu toczącym
się na skutek zażalenia przewidzianego w art. 3941 § 11 k.p.c. trzeba uznać za
niedopuszczalne (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 25 października
2012 r., I CZ 136/12, niepubl., z dnia 25 października 2012 r., I CZ 139/12,
niepubl., z dnia 25 października 2012 r., I CZ 143/12, niepubl., z dnia 7 listopada
2012 r., IV CZ 147/12, niepubl., z dnia 9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12, niepubl.,
z dnia 28 listopada 2012 r., III CZ 77/12, niepubl. i z dnia 7 grudnia 2012 r., II CZ
152/12, niepubl.). W niniejszej sprawie żaląca się, błędnie pojmując charakter
wniesionego środka odwoławczego, większą część podniesionych w nim zarzutów
odniosła do merytorycznego stanowiska Sądu Apelacyjnego. Z przyczyn, o których
była już mowa, zarzuty te muszą pozostać poza zakresem kontroli Sądu
Najwyższego, ocenie podlegać może jedynie zarzut naruszenia art. 386 § 4 k.p.c.
W niniejszej sprawie u podstaw orzeczenia kasatoryjnego legła ocena Sądu
Apelacyjnego, według której Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że przez nierozpoznanie
istoty sprawy należy przede wszystkim rozumieć niezbadanie podstawy
merytorycznej dochodzonego roszczenia (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
20 lipca 2006 r„ V CSK 140/06, niepubl., z dnia 17 kwietnia 2008 r„ II PK 291/07,
niepubl., z dnia 11 sierpnia 2010 r., I CSK 661/09, niepubl., z dnia 26 stycznia
2011 r., IV CSK 299/10, niepubl., z dnia 6 września 2011 r., I UK 70/11, niepubl.
i z dnia 12 stycznia 2012 r., II CSK 274/11, niepubl. oraz postanowienia z dnia
23 września 1998 r„ II CKN 897/97, OSNC 1999, Nr 1, poz. 22, z dnia
25 października 2012 r„ I CZ 139/12, niepubl. i z dnia 9 listopada 2012 r., IV CZ
156/12, niepubl.). Sytuacja taka wystąpiła w niniejszej sprawie. Sąd pierwszej
instancji a priori uznał bowiem, że roszczenie powódki o zasądzenie
zadośćuczynienia i odszkodowania znajduje podstawę w art. 4171
§ 2 k.c., gdyż
wydanie orzeczenia administracyjnego z dnia 14 kwietnia 1958 r. o przejęciu na
własność Państwa gospodarstwa rolnego z zabudowaniami w D. wyrządziło
9
szkodę jej ojcu. Sąd pierwszej instancji nie zbadał przy tym ani tego, czy B. K. był
właścicielem gospodarstwa rolnego, ani tego, czy zostały spełnione przesłanki
odpowiedzialności odszkodowawczej, na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 20 września 2012 r., IV CSK 46/12.
Z przedstawionych powodów orzeczono, jak w sentencji (art. 3941
§ 11
w związku z art. 386 § 4 k.p.c.).
es