Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 110/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z wniosku B. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 października 2012 r.,
oddala skargę.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 25 października 2012 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację B. S. od wyroku Sądu Okręgowego w G.
z dnia 30 kwietnia 2012 r., którym – po ponownym rozpoznaniu sprawy – oddalono
jego odwołanie od czterech decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 31
października, 28 listopada i 31 grudnia 2012 r. w przedmiocie odmowy prawa do
2
emerytury, ustalenia od dnia 1 listopada 2003 r. renty z tytułu niezdolności do pracy
w kwocie najniższej, przy przyjęciu stażu 13 lat i 9 miesięcy oraz zobowiązania
ubezpieczonego do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia rentowego za trzy
lata wstecz, od dnia 1 listopada 2000 r. do dnia 31 października 2003 r. w kwocie
41.681,57 zł z odsetkami. W poprzednim wyroku Sądu Apelacyjnego, uchylającym
wyrok Sądu Okręgowego z dnia 28 lipca 2009 r., wskazano na prawomocne
skazanie ubezpieczonego wyrokiem Sądu Rejonowego w G. z dnia 21 grudnia
2006 r. między innymi za to, że w okresie od dnia 1 stycznia 1993 r. do dnia 31
października 2003 r. w G., działając w wykonaniu z góry powziętego zamiaru w celu
osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadził Zakład Ubezpieczeń Społecznych, do
niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie 67.001,55 zł w ten sposób, że w
dniu 30 grudnia 1992 r. złożył wniosek o przyznanie renty, do którego dołączył
podrobione dokumenty w postaci świadectwa pracy z dnia 6 czerwca 1980 r. w
Zakładach Sprzętu Oświetleniowego P. w G., „w którym wskazany był zawyżony
okres zatrudnienia”, świadectwa pracy z dnia 20 maja 1960 r. z Gminnej Spółdzielni
„Samopomoc Chłopska” w C., świadectwa pracy z dnia 15 września 1968 r. z
Państwowego Gospodarstwa Rolnego w N. oraz świadectwa pracy z dnia 31 marca
1975 r. z Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Rolniczych „Samopomoc Chłopska”
w P. Zakład Inwestycji i Budownictwa Oddział Budowlano - Montażowy w Z., przez
co wprowadził w błąd Zakład Ubezpieczeń Społecznych, co do wysokości
przepracowanych przez niego okresów składkowych oraz wielkości należnego mu
świadczenia rentowego, a następnie pobierał w tym okresie rentę w wyższej od
należnej wysokości, czym działał na szkodę Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
czyli występek z art. 270 § 1 k.k. w związku z art. 286 § 1 k.k. w związku z art. 11 §
2 k.k. w związku z art. 12 k.k. oraz za usiłowanie doprowadzenia Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie
1.874,62 zł miesięcznie, czego nie osiągnął wobec dokonania weryfikacji
dokumentów przez pracowników Zakładu. Został za to skazany na karę
pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono na okres próby
wynoszący trzy lata, a na mocy art. 72 § 2 k.k. nałożono na niego obowiązek
częściowego naprawienia szkody, przez zapłatę na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
3
Społecznych, kwoty 30.000 zł w okresie dwu lat od dnia uprawomocnienia się
wyroku.
Kwota ta została uiszczona przez ubezpieczonego, lecz Zakład Ubezpieczeń
Społecznych nie zaliczył jej wpłaty na poczet zwrotu nienależnych świadczeń
ustalonych w jego decyzji, lecz na poczet szkody ustalonej przez sąd karny
wyrządzonej od dnia 1 stycznia 1993 r. do dnia 31 października 2003 r. w kwocie
wynoszącej wraz z odsetkami 196.065,44 zł, co Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 25
października 2012 r. zaaprobował, wskazując, że Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych „nie obowiązywało ograniczenie, o którym mowa w art. 138 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych”.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego została oparta na podstawie naruszenia
art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych przez niewłaściwą wykładnię i w jej wyniku przyjęcie za prawidłowe
zarachowania kwoty wpłaconej przez niego w ramach orzeczonego przez sąd
obowiązku naprawienia szkody na poczet należności wykraczającej poza trzyletni
termin dochodzenia roszczeń z tytułu nienależnie pobranych świadczeń. Skarżący
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu lub Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania, podnosząc,
że stosownie do przepisu stanowiącego podstawę skargi kasacyjnej nie można
żądać zwrotu nienależne pobranych świadczeń za okres dłuższy niż trzy lata
liczone wstecz od ostatniej wypłaty nienależnego świadczenia. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych nie może dochodzić od ubezpieczonego zwrotu nienależnie
pobranych świadczeń za okres od dnia 1 stycznia 1993 r. do dnia 31 października
2002 r., a wymagalnym najdawniej długiem jest świadczenie za okres od dnia 1
listopada 2002 r. do dnia 31 października 2003 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nienależne świadczenie w ujęciu prawa ubezpieczeń społecznych podlega
zwrotowi tylko wówczas i w takim tylko zakresie, w jakim zwrotu wymaga prawo
ubezpieczeń społecznych (por. W. Wójcik, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 25 marca 1965 r., II CR 123/65, OSPiKA 1966 nr 5, poz. 99; W. Warkałło,
4
Glosa do orzeczenia Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 10 stycznia
1956 r., III TR 244/55, OSPiKA 1957 nr 1, poz. 21). Do oceny wymagalności
nienależnie pobranego świadczenia od organu ubezpieczeń społecznych
wyłączone jest stosowanie przepisów prawa cywilnego o bezpodstawnym
wzbogaceniu lub czynie niedozwolonym (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4
września 2007 r., I UK 90/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 301, z dnia 16 grudnia
2008 r., I UK 154/08, OSNP 2010 nr 11-12, poz. 148 i z dnia 3 lutego 2010 r., I UK
210/09, Palestra 2011 nr 1-2, s. 124).
Nie zmienia to faktu, że przepisy z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych
pierwotnie nie ograniczały wynikającego z prawa cywilnego obowiązku zwrotu
nienależnie pobranych kwot świadczeń wypłaconych na podstawie nieprawdziwych
zeznań lub dokumentów; zwrot obejmował wszystkie nienależne wypłaty z
oprocentowaniem (por. art. 214 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o
ubezpieczeniu społecznym, Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.; art. 19 ust. 1 i 2 dekretu
z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
i ich rodzin, tekst jednolity: Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97; art. 80 ust. 1 ustawy z
dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin, Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.). Od dnia 1 stycznia 1983 r. jednak, na
podstawie art. 106 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), obowiązuje ograniczenie
możliwości domagania się przez organ rentowy zwrotu świadczeń. Współcześnie
wśród nienależnie pobranych świadczeń w art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wymieniono
świadczenia pobrane przez osoby, które je uzyskały dopuściwszy się czynu
niedozwolonego, albo w wyniku innego wprowadzenia w błąd organu rentowego.
Zasadą jest zwrot nienależnie pobranych świadczeń w granicach uszczuplenia
funduszy ubezpieczeń społecznych, jednak za okres nie dłuższy niż trzy lata
wstecz od daty wydania decyzji zobowiązującej do ich zwrotu (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 16 października 2009 r., I UZP 10/09, OSNP 2010 nr 7-8, poz.
96; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2007 r., I UK 145/07, OSNP 2009
nr 1-2, poz. 28).
5
Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie może żądać zwrotu świadczeń poza
okres trzyletni nie tylko w trybie regulowanym w przepisach prawa ubezpieczeń
społecznych, lecz także w drodze procesu cywilnego (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 26 listopada 2010 r., IV CSK 201/10, niepubl., wcześniej
uchwałę z dnia 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, OSNCP 1985 nr 1, poz. 3 z glosą S.
Płażka, Palestra 1986 nr 9). Niedopuszczalność drogi administracyjnej i sądowej
dla roszczeń Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na podstawie przepisów o
bezpodstawnym wzbogaceniu lub czynach niedozwolonych nie stoi jednak na
przeszkodzie temu, by uszczuplenie funduszy, którymi zarządza, zostało
wyrównane w ramach obowiązku probacyjnego.
Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem nie nawiązuje
do zasad zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Sąd karny nie stosuje
przepisów regulujących stosunki ubezpieczenia społecznego; rozstrzygając o
obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem o znamionach
opisanych w art. 270 § 1 w zbiegu z art. 286 § 1 k.k. w formie warunku
probacyjnego, o którym mowa w art. 72 § 2 k.k., zobowiązuje skazanego do
skompensowania szkody poniesionej przez pokrzywdzonego w wyniku
przestępstwa. Podstawą materialnoprawną obowiązku naprawienia szkody jest
więc art. 415 k.c., a ustalenie jej rozmiaru następuje według zasady pełnego
odszkodowania określonej w art. 361 § 2 k.c. Zakres tego obowiązku wyznacza
rzeczywisty rozmiar szkody, rozumianej tak, jak w prawie cywilnym (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2002 r., II KKN 385/01, LEX nr 53028, z dnia 23
lipca 2009 r., V KK 124/09, LEX nr 519632 i z dnia 9 lipca 2013 r., II KK 160/13,
LEX nr 1331277). Wymienione cechy wykazują, że naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym oraz zwrot nienależnie pobranych świadczeń
mają różne przesłanki i różny charakter prawny oraz odmienny sposób
dochodzenia. Także przedmiot zobowiązania nie jest tożsamy.
Sąd karny, nakładając obowiązek naprawienia szkody, nie rozpoznaje
powództwa adhezyjnego organu rentowego, więc nie kieruje się ograniczeniami
dotyczącymi zwrotu nienależnych świadczeń ustanowionymi w ubezpieczeniu
społecznym. Nic nie stoi na przeszkodzie, by w tej drodze przestępne uszczuplenie
funduszy, którymi dysponuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych, zostało wyrównane
6
przez sprawcę zakresie usprawiedliwionym rozmiarem uszczerbku
spowodowanego w funduszach, których dysponentem jest Zakład. Skazany ma
wyrównać rzeczywistą szkodę wynikłą bezpośrednio z przestępstwa, z
uwzględnieniem wszystkich jej składników i elementów, w tym odsetek, tyle że w
zakresie orzeczonym przez sąd karny. Nie ma systemowych ani aksjologicznych
względów przemawiających za ograniczeniem obowiązku naprawienia szkody
przez sprawcę występku wyłudzenia świadczeń na podstawie fałszywych
dokumentów w sposób, w jaki ogranicza się możliwość żądania przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń. Jeżeli
rozmiar szkody wykracza poza wartość, której może dochodzić Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, naprawienie szkody nakazane przez sąd karny nie ma
wpływu na wypełnienie obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń; wpłata
dokonana w celu uniknięcia wykonania kary nie kompensuje tego obowiązku.
Inaczej mówiąc, dług wymagalny wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie
zmniejsza się w wyniku wypełnienia przez sprawcę przestępstwa opisanego w art.
270 § 1 i 286 § 1 k.k. obowiązku naprawienia szkody nałożonego na podstawie art.
72 § 2 k.k. Nałożony przez sąd karny obowiązek utraciłby swój charakter, gdyby
jego wypełnienie równało się uwolnieniu z długu ustalonego decyzją, który może
być egzekwowany na podstawie art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Posłużenie się w skardze kasacyjnej terminem „dług najdawniej wymagalny”,
sugeruje zastosowanie w sprawie art. 451 k.c., regulującego zarachowanie zapłaty
na poczet długu, które nie wchodzi w grę, gdy wierzyciel nie został zaspokojony
przez dobrowolną wpłatę (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia
1957 r., 4 CR 589/55, PUG 1958 nr 2, s. 2). Do wykonania zobowiązania przez
zapłatę długu jako czynności prawnej dochodzi w razie zaoferowania przez
dłużnika i złożenie przez wierzyciela oświadczenia o przyjęciu świadczenia (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92, OSNCP 1992
nr 9, poz. 166). Wyrównanie szkody wyrządzonej przestępstwem nie jest
dobrowolną spłatą długu, nie można zatem twierdzić o wymagalności obowiązku
naprawienia szkody w sensie wymagalności długu jako możliwości jego
dochodzenia, gdyż obowiązek ten jest egzekwowany przez wykonanie kary.
7
Obowiązek wyrównania szkody nałożony w wyroku karnym na podstawie art. 72 §
2 k.k. zawiera wprawdzie element odszkodowawczy, jednak ma przede wszystkim
charakter penalny. Możliwość jego egzekucji (art. 196 § 1 k.k.w.) nie uchyla skutku
w zakresie zawieszenia kary pozbawienia wolności.
Gdyby nawet przyjąć stanowisko skarżącego o zastosowaniu w sprawie art.
451 k.c., to mogłoby chodzić wyłącznie o § 3 tego przepisu, gdy w braku
oświadczenia dłużnika lub wierzyciela spełnione świadczenie zalicza się przede
wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych -
na poczet najdawniej wymagalnego. W doktrynie i judykaturze wymagalność
roszczenia określana jest jako stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość
żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan potencjalny, o
charakterze obiektywnym, którego początek zbiega się z chwilą uaktywnienia się
wierzytelności (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego
1991 r., III CRN 500/90, OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 137). Początek wymagalności w
odniesieniu do zobowiązań wynikających z czynów niedozwolonych nie jest zależny
od wezwania do spełnienia świadczenia, zgodnie z art. 455 k.c., powstaje od dnia
popełnienia przestępstwa (art. 120 i 4421
§ 2 k.c.; por. uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 25 października 1974 r., III PZP 39/74, OSNC 1975 nr 5, poz. 82 oraz z dnia
17 lutego 2006 r., III CZP 84/05, OSNC 2006 nr 7-8, poz. 114; wyrok z dnia 18
stycznia 2008 r., V CSK 367/07, niepubl.; postanowienie z dnia 9 lipca 2009 r.,
III CZP 47/09, niepubl.).
Uwzględniając to, Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.).

II UK 110/13

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia