Pełny tekst orzeczenia

WYROK

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 15 lipca 2011 roku powód Agencja (...) w W. wniosła o zasądzenie:

1. od pozwanych M. P. i C. P. solidarnie na rzecz powoda Agencji (...) w W. kwoty 44.077,57 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28 lutego 2010 roku do dnia zapłaty,

2. od pozwanego J. P. in solidum z pozwanymi z punktu 1. na rzecz powoda Agencji (...) w W. kwoty 44.077,57 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28 lutego 2010 roku do dnia zapłaty.

Ostatecznie powód dochodził od pozwanych zapłaty roszczenia głównego w kwocie 44.077,57 zł z ustawowymi odsetkami w kwocie 153.011,81 zł naliczonymi na dzień 28 lutego 2010 roku oraz ustawowych odsetek od kwoty 44.077,57 zł od dnia 1 marca 2010 roku do dnia zapłaty.

*

Wyrokiem z dnia 22 października 2014 roku Sąd Rejonowy:

I. oddalił powództwo;

II. zasądził od Agencji (...) w W. na rzecz pozwanych C. P. i M. P. oraz J. P. kwotę 2.451 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania.

Sąd Rejonowy ustalił następujący stan faktyczny:

Pozwany C. P. zawarł w dniu 29 marca 1993 roku umowę o spłatę zrestrukturyzowanego długu z (...) Bankiem S. A. w L. Oddział w C.. Przedmiotem umowy było zrestrukturyzowanie jego długu nabytego od Banku (...) w Ż..

W dniu 25 marca 1993 roku pomiędzy Bankiem (...) w Ż. a (...) Bankiem S. A. w L. została zawarta umowa o cesję wierzytelności przysługującej od dłużników M. P. i C. P.. (...) Bank S. A. początkowo działał w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa – Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, będącego dysponentem Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużania Rolnictwa, następnie od dnia 19 stycznia 1994 roku wierzytelności te zostały przejęte przez powodową Agencję (...)z siedzibą w W.. Zmiana wierzyciela wynikała z art. 39 ustawy z dnia 9 maja 2008 roku o Agencji (...) (Dz. U. z 1994 roku, Nr 1, poz. 2, ze zm.), zgodnie z którym powód jest uprawniony do prowadzenia spraw przejętych od Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużania Rolnictwa w zakresie zobowiązań i wierzytelności tego Funduszu.

W dniu 6 marca 2008 roku na podstawie umowy darowizny właścicielem nieruchomości rolnej o powierzchni 18,98 ha, położonej we wsi L., został J. P.. Dla przedmiotowej nieruchomości jest prowadzona księga wieczysta nr (...).

Na wniosek (...) Banku S. A. z dnia 23 marca 1993 roku wpisano w dziale IV tej księgi wieczystej hipotekę kaucyjną, przy czym wpis miał treść następującą: „Hipoteka kaucyjna do najwyższej kwoty 1.200.000.000 zł na rzecz (...) Banku w L. dla zabezpieczenia kredytów na podstawie wniosku z dnia 6 stycznia 1993 roku oraz zgody z dnia 16 marca 1993 roku”. Jednocześnie ten bank oświadczył, że umową z dnia 23 marca 1993 roku zobowiązał się udzielać C. P. kredytów na cele rolnicze.

Na wniosek Banku (...) S. A. z dnia 14 września 2007 roku doszło do zmiany wpisu wierzyciela hipotecznego na ten bank ze względu na to, iż w dniu 1 lipca 1999 roku nastąpiło zbycie przedsiębiorstwa bankowego (...) Banku S. A. w L. na rzecz (...) Banku (...) S. A. w W., który z kolei został przejęty przez Bank (...) w K..

W dniu 7 sierpnia 2008 roku złożono wniosek o sprostowanie przedmiotowego wpisu w księdze wieczystej poprzez wpisanie jako wierzyciela hipotecznego Agencji (...) w W.. W uzasadnieniu podano, iż w dniu 29 marca 1993 roku (...) Bank S. A. w L. zawarł z C. P. pierwszą umowę o spłatę zrestrukturyzowanego długu, w której działając na podstawie umowy w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa – Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa udzielił kredytu w kwocie 50.316,06 zł ze środków Skarbu Państwa – Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa. W konsekwencji wierzycielem uprawnionym do hipoteki mógł być tylko i wyłącznie Skarb Państwa – Fundusz Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa. Na podstawie art. 12 ustawy z dnia 23 grudnia 1993 roku o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa mienie, zobowiązania i wierzytelności byłego Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa przeszły na rzecz Agencji z mocy prawa. Orzeczeniem referendarza sądowego z dnia 18 września 2008 roku dokonano takiego sprostowania. Obecnie w dziale IV przedmiotowej księgi wieczystej pozostaje wpisana hipoteka kaucyjna w kwocie 120.000 zł na rzecz Agencji (...) w W..

Sąd Rejonowy wskazał, na podstawie jakich dowodów ustalił powyższy stan faktyczny.

Dokonując oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego Sąd Rejonowy odwołał się do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2007 roku, sygn. IV CSK 356/06, z którego uzasadnienia wynika, że umowa zmieniająca warunki spłaty długu, określająca terminy i kwoty płatności poszczególnych rat nie jest nowacją (art. 506 k.c.), gdyż nie nastąpiła zmiana przedmiotu świadczenia ani też zmiana podstawy prawnej świadczenia.

Powództwo wobec C. i M. P. Sąd Rejonowy uznał za bezzasadne z uwagi na podniesiony przez nich zarzut przedawnienia. Dochodzone roszczenie było związane z działalnością gospodarczą banków kredytujących i powstało na skutek zaciągnięcia przez C. P. kredytu na cele rolnicze, prowadzonego przez niego gospodarstwa rolnego. Zgodnie z art. 118 k.c. tego rodzaju roszczenia przedawniają się z upływem 3 lat, a skoro w myśl umowy o spłatę zrestrukturyzowanego długu miał on być w całości spłacony do dnia 28 marca 2000 roku, do przedawnienia ostatecznie doszło z dniem 28 marca 2003 roku. Po zmianie wierzyciela dłużnikowi przysługują – zgodnie z art. 513 § 1 k.c. – wszelkie zarzuty, które miał przeciwko zbywcy wierzytelności, a zatem pozwani podnieśli skutecznie zarzut przedawnienia, zarówno wobec Skarbu Państwa, który stał się wierzycielem pozwanych w wyniku umowy przelewu z dnia 25 marca 1993 roku, jak i wobec powodowej Agencji, która stała się stroną tej umowy z mocy ustawy.

Jeżeli chodzi o odpowiedzialność dłużnika rzeczowego J. P. z tytułu wpisanej na rzecz powodowej Agencji jako ustawowego sukcesora po Skarbie Państwa dysponującym (...) hipoteki kaucyjnej na kwotę 120.000 zł, należy stwierdzić, że wpis ten został dokonany bez wystarczającej podstawy prawnej i bez zachowania właściwego trybu. Pierwotnie hipoteka ta została wpisana na rzecz (...) S. A. w L. jako zabezpieczenie udzielonego C. P. kredytu rolniczego, a następnie na rzecz Banku (...) S. A. jako nabywcy przedsiębiorstwa upadłego (...) S. A. Wszystkich tych wpisów również dokonano bez wystarczającej podstawy prawnej. (...) S.A. nie udzielał bowiem C. P. żadnego kredytu na cele rolnicze, ani też nie nabył na swoją rzecz kredytu udzielonego C. P. przez Bank (...)w Ż.. Wierzytelność została nabyta przez Skarb Państwa, w imieniu którego i na rzecz którego działał (...) S. A. Ten ostatni bank zatem nie mógł domagać się ustanowienia hipoteki kaucyjnej na kwotę 120.000 zł na swoją rzecz, jak to zostało wskazane we wpisie z dnia 24 marca 1993 roku. Co za tym idzie, hipoteka nie mogła być przeniesiona jako zabezpieczenie wierzytelności na Bank (...) S. A. w wyniku zakupu przedsiębiorstwa bankowego (...) S. A., ani też nabyta z mocy ustawy przez powodową Agencję.

W sprawie o sygn. akt I C 350/11, prowadzonej przed Sądem Rejonowym w Chełmie, z powództwa J. P. o usunięcie niezgodności pomiędzy stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym nastąpiło jedynie formalne oddalenie powództwa zmierzającego do wykreślenia tej hipoteki z uwagi na fakt, iż darowizny prawa własności nieruchomości dokonał C. P. bez udziału swojej żony, która nie potwierdziła dokonanej czynności notarialnej – umowy darowizny.

Ponieważ – jak to wyżej wywiedziono – hipoteka kaucyjna została wpisana na rzecz (...) S. A. bez podstawy prawnej, co za tym idzie, bez takiej podstawy zostały dokonane wpisy o zmianie wpisanego wierzyciela na rzecz Banku (...) S. A. i na rzecz powodowej Agencji.

Rozstrzygnięcie o kosztach procesu Sąd Rejonowy uzasadnił przepisem art. 98 k.p.c.

*

Apelację od tego wyroku wniósł powód, zaskarżając wyrok Sądu Rejonowego w całości i zarzucając zaskarżonemu wyrokowi:

1. nieważność postępowania wskutek oparcia zaskarżonego orzeczenia na uznaniu, że zabezpieczająca dochodzone w niniejszym postępowaniu przez powoda roszczenia hipoteka wpisana została bez podstawy prawnej i zachowania właściwego trybu, pomimo rozstrzygnięcia powyższej kwestii prawomocnymi orzeczeniami, tj. wyrokiem Sądu Rejonowego w Chełmie z dnia 28 czerwca 2012 roku, sygn. akt I C 350/11 oraz wyrokiem Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 12 grudnia 2012 roku, sygn. akt II Ca 619/12,

2. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 118 k.c., poprzez przyjęcie, że w niniejszej sprawie doszło do przedawnienia roszczenia zarówno w stosunku do dłużników osobistych jak i do dłużnika rzeczowego ze względu na błędne zastosowanie trzyletniego okresu przedawnienia,

3. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 77 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, poprzez jego niezastosowanie a tym samym uznanie, że wierzytelność dochodzona w niniejszym postępowaniu uległa przedawnieniu, podczas gdy ta wierzytelność została zabezpieczona hipoteką ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność powoda1 i jako taka nie podlegała przedawnieniu.

Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, przy uwzględnieniu kosztów postępowania odwoławczego, ewentualnie w przypadku nieuwzględnienia podniesionego zarzutu nieważności o zmianę zaskarżonego wyroku w całości poprzez uwzględnienie powództwa w całości wraz z zasądzeniem od pozwanych na rzecz powoda kosztów procesu według norm przepisanych za obie instancje.

Nadto w apelacji powód wniósł o dopuszczenie dowodu z dokumentu – postanowienia Komornika Sądowego Rewiru II przy Sądzie Rejonowym w Chełmie, sygn. akt II Km 2/98, w przedmiocie umorzenia postępowania z uwagi na bezskuteczność egzekucji, na okoliczność, że przeciwko C. P. i M. P. toczyło się postępowanie egzekucyjne z wniosku banku (...) S. A., w związku z czym doszło do przerwania biegu przedawnienia. Powód podniósł, że nie miał możliwości powołania tego dowodu w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji, gdyż otrzymał dokument od Banku (...) S. A. po wydaniu wyroku, a ponadto potrzeba powołania nowego dowodu w postępowaniu odwoławczym powstała także ze względu na treść uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia oraz wskazane tam motywy rozstrzygnięcia.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powoda jest zasadna o tyle, o ile konieczne jest uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania z uwagi na nierozpoznanie istoty sprawy (art. 386 § 4 k.p.c.).

W pierwszej kolejności należy jednak wskazać, że Sąd Odwoławczy uznaje za całkowicie chybiony podniesiony w apelacji zarzut nieważności postępowania.

Nieważność postępowania cywilnego zachodzi w przypadku okoliczności wymienionych w art. 379 k.p.c., który zawiera wyczerpujące wyliczenie przesłanek nieważności postępowania. Nie należy do tego katalogu poczynienie przez Sąd pierwszej instancji ustaleń faktycznych bądź dokonanie oceny prawnej w sposób sprzeczny z prawomocnym orzeczeniem sądowym. Tego rodzaju uchybienie byłoby co najwyżej równoznaczne z naruszeniem art. 365 k.p.c. bądź art. 366 k.c., z reguły wpływając na treść zaskarżonego orzeczenia. Nie jest to jednak przypadek, w którym sprawa o to samo roszczenie została prawomocnie osądzona w rozumieniu art. 379 pkt 3 k.p.c., gdyż nie istnieje tego rodzaju tożsamość roszczeń pomiędzy niniejszą sprawą o zapłatę a wcześniej toczącą się sprawą o sygn. akt I C 350/11 (II Ca 619/12 Sądu Okręgowego w Lublinie) o usunięcie niezgodności pomiędzy stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w zakresie wpisu hipoteki kaucyjnej.

Co więcej, trafnie w odpowiedzi na apelację pozwani wskazują, że istotne jest, z jakich przyczyn zostało prawomocnie oddalone powództwo o usunięcie niezgodności pomiędzy stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. W myśl art. 365 § 1 k.p.c. orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także przez inne osoby. Na podstawie tego przepisu moc wiążącą ma sentencja prawomocnego wyroku, jednakże rozciąga się ona również na motywy tego wyroku zawarte w jego uzasadnieniu, w zakresie, w jakim stanowią one konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia, niezbędne dla wyjaśnienia jego zakresu (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2012 roku, sygn. IV CSK 67/12, Lex nr 1231342). Sąd Okręgowy w Lublinie oddalając wyrokiem z dnia 12 grudnia 2012 roku, sygn. akt II Ca 619/12, apelację J. P. od wyroku Sądu Rejonowego w Chełmie z dnia 28 czerwca 2012 roku, sygn. akt I C 350/11, wyraźnie podniósł, że przyczyną oddalenia powództwa jest istniejący brak po stronie powodowej wszystkich współuczestników koniecznych. Jednocześnie Sąd Odwoławczy wskazał na wątpliwości co do istnienia samej hipoteki kaucyjnej, nie przesądzając jednak tego zagadnienia. W tym stanie rzeczy nie można przyjąć, aby w niniejszej sprawie o zapłatę Sąd pierwszej instancji był związany wskazanymi wyżej prawomocnymi wyrokami co do istnienia hipoteki kaucyjnej, skoro powództwo zostało oddalone z innych względów.

Odnosząc się do zaskarżonego wyroku w pierwszej kolejności należy stwierdzić, że wbrew dyspozycji art. 193 § 2 ¹ k.p.c. Sąd Rejonowy procedował w oparciu o zmianę powództwa (jego rozszerzenie) dokonaną przez stronę powodową ustnie, do protokołu rozprawy z dnia 5 września 2011 roku, podczas gdy wskazany wyżej przepis wymaga, aby zmiana nastąpiła w piśmie procesowym, spełniającym wymogi art. 187 k.p.c. W pozwie powód wyraźnie wskazał bowiem, że dochodzi zapłaty kwoty 44.077,57 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28 lutego 2010 roku, a tylko w uzasadnieniu pozwu wskazał, że na zadłużenie składają się między innymi odsetki w kwocie 153.011,81 zł. Natomiast na rozprawie w dniu 5 września 2011 roku, nota bene pod nieobecność pozwanych, pełnomocnik powoda oświadczył, że domaga się zasądzenia również kwoty 153.011,81 zł odsetek ustawowych naliczonych na dzień 28 lutego 2010 roku, a dalszych odsetek ustawowych od kwoty 44.077,57 zł powód domaga się od dnia 1 marca 2010 roku do dnia zapłaty. Samo w sobie byłoby to jedynie uchybienie przepisom postępowania, tj. art. 193 § 2 ¹ i § 3 k.p.c., nie mające wpływu na treść wyroku, gdyż pozwani chociażby z postanowienia Sądu Okręgowego w Lublinie I Wydziału Cywilnego z dnia 28 września 2011 roku (w przedmiocie właściwości) uzyskali wiedzę o rozszerzeniu powództwa. Jednocześnie jednak Sąd Rejonowy dopuszczając do rozszerzenia w ten sposób powództwa procedował w odniesieniu do roszczenia niedokładnie określonego w rozumieniu art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., a mianowicie co do skapitalizowanej kwoty odsetek ustawowych 153.011,81 zł powód nie wskazał, od jakiej kwoty lub kwot i za jaki okres dokonał tej kapitalizacji (wskazał jedynie datę końcową naliczania tych odsetek).

Zgodnie z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. pozew powinien zawierać dokładnie określone żądanie, a zatem w przypadku, gdy żądaniem tym jest skapitalizowana kwota odsetek, powód powinien wskazać sposób jej wyliczenia, tj. od jakiej kwoty, za jaki okres i według jakiej stopy procentowej (temu wymaganiu czyni zadość oznaczenie odsetek jako ustawowych) odsetki te zostały naliczone. W przeciwnym razie żądanie nie jest dokładnie określone, gdyż nie wiadomo, jak zostało wyliczone i jakiego okresu dotyczy, co nie tylko uniemożliwi w razie sporu ocenę jego zasadności, ale również w przyszłości granic powagi rzeczy osądzonej czy częściowego zaspokojenia (skoro nie będzie wiadomo, co do jakich odsetek i za jaki okres żądanie zostało uwzględnione bądź oddalone, a następnie – zaspokojone).

Taki brak formalny pozwu powinien być uzupełniany zgodnie z art. 130 § 1 i § 2 k.p.c., a w razie jego nieuzupełnienia co do któregoś z żądań, powinno dojść do częściowego zwrotu pozwu (pisma rozszerzającego powództwo) – oczywiście tylko w zakresie niedokładnie określonego żądania. Brak ten nie może być konwalidowany w postępowaniu odwoławczym, skoro Sąd pierwszej instancji orzekł o niedokładnie określonym żądaniu i w tej części sam w sobie stanowi podstawę do przyjęcia, że w sprawie doszło do nierozpoznania istoty sprawy.

Jednocześnie, w ocenie Sądu Okręgowego Sąd Rejonowy błędnie przyjął, że w sprawie – co do należności głównej – ma zastosowanie trzyletni termin przedawnienia właściwy dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (art. 118 k.c.), a wobec stwierdzenia, że z tego względu roszczenia dochodzone pozwem są przedawnione od wielu lat, zaniechał poczynienia bliższych ustaleń co do dat wymagalności dochodzonych pozwem roszczeń (ograniczył się do wskazania, do kiedy cała należność miała zostać spłacona) i ewentualnego zaistnienia zdarzeń przerywających bieg przedawnienia, co w konsekwencji również doprowadziło do nierozpoznania istoty sporu w tej części, bowiem Sąd pierwszej instancji zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna unicestwiająca roszczenie (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2015 roku, sygn. V CZ 103/14, Lex nr 1646402).

Istota tego zagadnienia zależy od należytej kwalifikacji umowy z dnia 29 marca 2009 roku o spłatę zrestrukturyzowanego długu zawartej pomiędzy C. P. i M. P. (nie wymienioną w komparycji umowy, ale podpisała umowę jako dłużnik) a stroną oznaczoną jako bank kredytujący ( (...) Bankiem S. A. w L.) – k. 10-12 akt sprawy, będącej następstwem umowy cesji z dnia 25 marca 1993 roku zwartej przez Bank (...) w Ż. z (...) Bankiem S. A. w L. działającym w imieniu i na rzecz Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa, na podstawie której Bank (...) w Ż. zbył Funduszowi Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa wierzytelność z tytułu zawartej umowy kredytowej z dnia 31 grudnia 1991 roku o łącznej wartości nominalnej 503.160.600 zł (przed denominacją), k. 13-15 akt sprawy. Roszczenia Banku (...) w Ż. wynikające z umowy kredytowej z dnia 31 grudnia 1991 roku należy uznać za związane z prowadzeniem działalności gospodarczej przez ten bank, a zatem podlegające trzyletniemu terminowi przedawnienia. Nie zostało wykazane, aby roszczenia te miały szczególny charakter, np. z uwagi na pochodzenie środków bądź cel umowy.

Sąd Rejonowy – jak należy wnosić – sugerując się tytułem umowy z dnia 29 marca 1993 roku i odwołaniem się w jej treści do długu wykupionego przez bank i jego kwoty, przyjął, że umowa ta miała jedynie charakter umowy zmieniającej warunki płatności istniejącej wierzytelności i rozkładającej ją na raty, a nie miała charakteru nowacji w rozumieniu art. 506 k.c. Istotnie, co do zasady tego rodzaju umowa zawarta pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem nie mogłaby zostać uznana za odnowienie, którego cechą jest w myśl art. 506 § 1 k.c. to, że w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej, a konsekwencją – wygaśnięcie dotychczasowego zobowiązania i powstanie innego, nowego zobowiązania.

Sąd Rejonowy nie rozważył jednak szczególnego charakteru umowy o spłatę zrestrukturyzowanego długu, która miała charakter pomocy publicznej udzielanej rolnikom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej w związku z kredytami bądź pożyczkami zaciągniętymi na warunkach komercyjnych, a którą należy określić jako zadanie z zakresu restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa. Zagadnienia związane z udzielaniem tego rodzaju pomocy regulowało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 1992 roku w sprawie zasad funkcjonowania oraz źródeł zasilania Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa (Dz. U. z 1992 roku, Nr 49, poz. 222, ze zm.). Charakterystyczne jest, że rozstrzygnięcie wniosku o restrukturyzację zadłużenia z tytułu udzielonego kredytu bankowego na rozwój produkcji rolnej, powodujące podjęcie dyspozycji państwowymi środkami pieniężnymi z Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa wymagało wydania przez właściwy naczelny organ administracji państwowej decyzji administracyjnej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1994 roku, sygn. III ARN 39/94, OSNP 1994/6/91). Na ten szczególny tryb postępowania, źródło środków i ich przeznaczenie wskazują także dokumenty z k. 14-15 akt sprawy sygn. I C 350/11 dotyczące zakwalifikowania kredytu udzielonego C. P. i M. P. do oddłużenia i na zgodę Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa na wykup wierzytelności w celu restrukturyzacji zadłużenia.

Tym samym umowę z dnia 29 marca 1993 roku należało uznać nie za umowę zmieniającą warunki płatności istniejącej wierzytelności zawartą pomiędzy nowym wierzycielem (nabywcą wierzytelności w drodze przelewu) i dłużnikami, lecz za umowę kreującą w miejsce istniejącego zobowiązania nowe zobowiązanie, którego istotą była restrukturyzacja zadłużenia M. P. i C. P. z tytułu kredytu udzielonego na cele związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Ze względu na szczególny cel tej umowy (pomoc publiczna w ramach szeroko pojętej restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa) oraz użycie do niej środków Skarbu Państwa pozostających w dyspozycji Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa należy uznać, że w ten sposób powstało zobowiązanie inne od zobowiązania wcześniej istniejącego, wywodzącego się pierwotnie z umowy kredytowej zawartej z Bankiem (...) w Ż.. W konsekwencji nastąpiła zmiana postanowień przedmiotowo istotnych i mimo braku deklaracji umorzenia wcześniej istniejącego zobowiązania zamiar ten należy uznać za wyraźny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 roku, sygn. II CSK 407/07, Lex nr 462284, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2006 roku, sygn. I CSK 256/06, Lex nr 359463, czy wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2002 roku, sygn. V CKN 1550/00, Lex nr 77065).

W konkluzji należy stwierdzić, że ocena, w jakim terminie podlegają przedawnieniu zobowiązania z umowy z dnia 29 marca 1993 roku o spłatę zrestrukturyzowanego długu, nie jest związana z kwalifikacją roszczeń wynikających z umowy kredytowej zawartej z Bankiem (...) w Ż. jako związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej przez ten bank, ale podlega samodzielnej ocenie w oparciu o kryteria wskazane w art. 118 k.c., gdyż brak jest przepisu szczególnego, określającego odmiennie termin przedawnienia w przypadku tego rodzaju umowy. Mając na względzie, że umowa ta nie miała na celu prowadzenia działalności gospodarczej przez bank ją zawierający ( (...) Bank S. A. w L.), ale związana była z działaniami restrukturyzacyjnymi w zakresie oddłużenia rolnictwa podjętymi przez Państwo i ze środków Skarbu Państwa, należy stwierdzić, że w zakresie należności głównej zastosowanie powinien mieć do roszczeń z tej umowy dziesięcioletni termin przedawnienia, a co najwyżej do wymagalnych odsetek jako świadczenia okresowego zastosowanie powinien mieć trzyletni termin przedawnienia (art. 118 k.c.). Dotyczy to odsetek za opóźnienie (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2005 roku, sygn. III CZP 42/04, OSNC 2005/9/149), jak i odsetek kapitałowych, o ile mają one okresowy charakter (por. art. 360 k.c.), aczkolwiek w przypadku nadania odsetkom kapitałowym charakteru świadczenia jednorazowego będą one przedawniać się na zasadach ogólnych (por. B. Kordasiewicz [w:] Z. Radwański (red.), System prawa prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna, t. 2., Warszawa 2008, s.588). Oczywiście należy pamiętać o tym, że najpóźniej z chwilą przedawnienia świadczenia głównego przedawniają się również odsetki za opóźnienie od tego świadczenia (cyt. wyżej uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2005 roku, sygn. III CZP 42/04).

Jak należy wnosić, z tego względu w dwóch sprawach dotyczących restrukturyzacji długów tego rodzaju, jak w przypadku pozwanych M. P. i C. P., Sąd Najwyższy przyjął dziesięcioletni termin przedawnienia, aczkolwiek nie odnosił się obszernie do sposobu powstania zobowiązań a tylko do ich przysługiwania Agencji (...) w W. (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2004 roku, sygn. V CK 308/04, Lex nr 398327 i uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2011 roku, sygn. I CSK 161/10, Lex nr 738075).

W tym miejscu rozważyć należy, kto był stroną umowy o spłatę zrestrukturyzowanego długu, zawartej z pozwanymi C. P. i M. P. i czy ma to znaczenie w kontekście podniesionego zarzutu przedawnienia. Z umowy z dnia 28 lipca 1992 roku zawartej przez (...) Bank S. A. w L. z Ministrem Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej występującym w imieniu Skarbu Państwa będącym dysponentem Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa (k. 54-57 akt sygn. I C 350/11) wynika, że przedmiotem umowy jest współdziałanie funduszu i banku w zakresie zasad funkcjonowania i rozdysponowania środków funduszu na cele restrukturyzacji i oddłużenia rolnictwa. Środki funduszu przeznaczane są m. in. na wykupienie przez bank wierzytelności, udzielanie za pośrednictwem banku kredytów, pożyczek i pomocy (pkt 1. ppkt 1. i 2.). Fundusz upoważnił bank do udzielania kredytów w ramach przyznanego limitu środków (pkt II. ppkt 1.) oraz wykupu wierzytelności, do określonej kwoty samodzielnie, a powyżej – po uzyskaniu pozytywnej opinii funduszu (pkt II pkt 2. i 6.). Z pkt 3. umowy wynikało, że bank, działając w imieniu i na rzecz funduszu, wykonuje obowiązki i uprawnienia z tej umowy poprzez zawieranie z bankami lub kredytobiorcami szczegółowych umów regulujących zasady wykorzystania środków funduszu przez te podmioty. Powyższy zapis wskazywałby, że bank działałby w umowach zawieranych z rolnikami, dotyczących restrukturyzacji długów, jako pełnomocnik Skarbu Państwa – Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej będącego dysponentem Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa, a samą umowę należało zakwalifikować jako umowę zlecenia (art. 734 k.c.), bądź umowę nienazwaną zawierającą w sobie elementy właściwe umowie zlecenia. Z drugiej strony z umowy o spłatę zrestrukturyzowanego długu nie wynika, aby bank kredytujący działał jako pełnomocnik Skarbu Państwa. Brzemienie tej umowy wskazuje bowiem, że bank działał w imieniu własnym, a co najwyżej w ramach umowy łączącej go ze Skarbem Państwa i ze środków pozyskanych z Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa. W takim przypadku skutki tej czynności prawnej nie następowałyby bezpośrednio na rzecz Skarbu Państwa, a bank miał jedynie obowiązek przenieść na dającego zlecenie uzyskane przy wykonaniu zlecenia prawa i wydać wszystko, co uzyskał przy wykonaniu zlecenia. Skarb Państwa uzyskiwałby wówczas jedynie wierzytelność o przeniesienie tych praw.

Na możliwość takiej kwalifikacji podobnych czynności prawnych w przypadku dysponowania środkami Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 grudnia 1994 roku, sygn. III CZP 134/94, OSNC 1995/4/58. Zagadnienie to nie rzutuje bezpośrednio na zastosowanie określonego terminu przedawnienia, gdyż roszczenia będące przedmiotem procesu nadal pozostają niezwiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej banku, ale ma znaczenie przy ocenie, czy przedmiotowa wierzytelność przysługuje powodowi, jak również przy ocenie prawnej hipoteki kaucyjnej ustanowionej na nieruchomości stanowiącej obecnie własność J. P..

Sąd Rejonowy rozpoznając zatem sprawę ponownie, po pierwsze powinien zobowiązać powoda do złożenia pisma precyzującego należycie powództwo w zakresie kwoty skapitalizowanych odsetek ustawowych 153.011,81 zł poprzez wskazanie, od jakiej kwoty (kwot) i za jaki okres zostały one naliczone, w terminie tygodniowym pod rygorem zwrotu żądania pozwu w tej części (art. 130 § 2 k.p.c.). Następnie, procedując w zakresie skutecznie zgłoszonych żądań, Sąd Rejonowy powinien ustalić, czy istotnie (...) Bank S. A. w L. zawierając z pozwanymi C. i M. P. umowę o spłatę zrestrukturyzowanego długu działał w imieniu własnym czy też jako pełnomocnik Skarbu Państwa. Wskazane wyżej brzmienie tej umowy, jak również zawarcie przez bank z C. P. w dniu 23 marca 1993 roku umowy ramowej w sprawie zasad kredytowania (k. 105-106 akt księgi wieczystej nr (...), wpis na rzecz banku hipoteki kaucyjnej w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości, co do której jako właściciel pozostawał wówczas ujawniony wyłącznie C. P. (mimo, że właścicielami nieruchomości byli wówczas w ¼ części C. P., a w ¾ części C. P. i M. P. na zasadzie wspólności ustawowej, co obszernie wywiódł Sąd Okręgowy w Lublinie w uzasadnieniu wyroku z dnia 12 grudnia 2012 roku, sygn. akt II Ca 619/12), czy też ewentualne prowadzenie przez bank postępowania egzekucyjnego na swoją rzecz, przemawiają za tym, że bank działał w imieniu własnym, a zatem roszczenia z umowy o spłatę zrestrukturyzowanego długu nie przeszły z mocy tej czynności prawnej na Skarb Państwa, lecz konieczne było ich przeniesienie przez zleceniobiorcę (bank) na zleceniodawcę (Skarb Państwa). O ile następstwo banków należy uznać za należycie wykazane (umową z dnia 1 lipca 1999 roku (...) Bank (...) Spółka Akcyjna w W. nabył przedsiębiorstwo bankowe (...) Banku Spółki Akcyjnej w L., a następnie połączył się z Bankiem (...) Spółką Akcyjną w K. przez przeniesienie całego majątku (...) Banku (...) Spółki Akcyjnej w W. na Bank (...) Spółkę Akcyjną w K. – dokumenty – k. 23-28, 37 akt księgi wieczystej nr (...)), o tyle przeniesienie wierzytelności przez bank w wykonaniu umowy zlecenia nie było dotychczas przedmiotem rozważań Sądu pierwszej instancji.

We wniosku o sprostowanie wierzyciela hipotecznego Bank (...) S. A. wywodził, że umowa o spłatę zrestrukturyzowanego długu została zawarta w imieniu Skarbu Państwa – Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa (co wydaje się wątpliwe z przyczyn podanych wyżej), a mienie, zobowiązania i wierzytelności tego funduszu na podstawie art. 12 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 roku o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Dz. U. z 1994 roku, Nr 1, poz. 2, ze zm.) przeszły do tej Agencji z mocy prawa. Jeżeli jednak nie doszło do przeniesienia wierzytelności przez bank w wykonaniu umowy zlecenia, powodowa Agencja nabyła w istocie jedynie roszczenie o przeniesienie tej wierzytelności przez bank na Agencję, a zatem bez jego realizacji nie byłaby uprawniona do żądania zapłaty należności od dłużników C. P. i M. P..

Jeżeli poczynione ustalenia faktyczne i ich ocena prawna doprowadzą Sąd pierwszej instancji do ustalenia, że powodowej Agencji przysługują dochodzone od pozwanych C. P. i M. P. wierzytelności, Sąd Rejonowy powinien rozważyć, czy i w jakiej części uległy one przedawnieniu (uwzględniając przedstawione wyżej rozważania Sądu Odwoławczego odnośnie terminów przedawnienia tych roszczeń). Sąd pierwszej instancji powinien także ocenić, czy na podstawie art. 123 § 1 k.c. nie doszło do przerwania biegu przedawnienia. W szczególności należy ocenić, czy pisma pozwanego C. P. (k. 76-83) nie stanowiły uznania tych roszczeń (bądź zrzeczenia się korzystania z zarzutu przedawnienia – art. 117 § 2 k.c.), a także, czy nie doszło do przerwania biegu przedawnienia poprzez wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Wprawdzie Sąd Odwoławczy na podstawie art. 381 k.p.c. pominął jako spóźniony dowód zgłoszony w apelacji na tę okoliczność, ale przy ponownym rozpoznaniu sprawy ograniczenie wynikające z art. 381 k.p.c. nie wiąże Sądu pierwszej instancji. Możliwe jest też, że wierzytelność uległa przedawnieniu tylko w stosunku do jednego z dłużników solidarnych, albo w odniesieniu do każdego z dłużników solidarnych uległa przedawnieniu w innym zakresie (por. art. 372 k.c.). Sąd Rejonowy będzie przy tym mieć na uwadze, że początek biegu terminów przedawnienia należy wyznaczyć zgodnie z art. 120 § 1 k.c., co jest o tyle istotne, że umowa o spłatę zrestrukturyzowanego długu przewidywała spłatę rat w określonych terminach (k. 10).

Osobnego rozważenia wymaga ewentualna odpowiedzialność rzeczowa J. P. z tytułu wpisanej hipoteki kaucyjnej. Podstawą wpisu hipoteki kaucyjnej nie była umowa z dnia 29 marca 1993 roku o spłatę zrestrukturyzowanego długu, zawarta przez C. P. i M. P.. Wynika to chociażby z porównania daty złożenia wniosku o wpis hipoteki kaucyjnej i daty zawarcia umowy o spłatę zrestrukturyzowanego długu, jak również z okoliczności powołanych w treści wniosku o wpis hipoteki kaucyjnej.

Powołana w tym wniosku umowa z dnia 23 marca 1993 roku była umową ramową w sprawie zasad kredytowania, przy czym nie ma dowodów, aby umowę tę zawarła również M. P.. Z umowy tej w żaden sposób nie wynika, aby bank zawierał tę umowę działając w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa – Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa. Nie można zatem przyjąć, że zawarte w tej umowie oświadczenie o ustanowieniu hipoteki kaucyjnej dotyczyło wierzytelności przysługującej Skarbowi Państwa – Funduszowi Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa,

Brak dowodów, aby umowa z dnia 23 marca 1993 roku rzeczywiście miała poprzedzać inne umowy kredytu. Należy jednak rozważyć, czy od początku założeniem umowy ramowej nie było poprzedzenie umowy o spłatę zrestrukturyzowanego długu, gdyż nic nie wskazuje, aby C. P. zamierzał korzystać z kredytów udzielanych przez ten bank na zasadach ogólnych. Okoliczności sprawy mogą przemawiać za tym, że C. P. zgłosił się do tego banku jako banku współpracującego ze Skarbem Państwa w oddłużaniu rolników, a zatem obie umowy należy rozpatrywać łącznie, co ma logiczne uzasadnienie, jeżeli przyjmie się, że umowa o spłatę zrestrukturyzowanego długu nie została jednak zawarta przez bank w imieniu Skarbu Państwa, ale w imieniu własnym.

Zgromadzony materiał dowodowy nadal nie daje odpowiedzi na to, do jakiego wniosku z dnia 6 stycznia 1993 roku oraz zgody z dnia 16 marca 1993 roku odwołuje się wniosek o wpis hipoteki kaucyjnej.

Zakładając, że obie umowy (umowa ramowa i umowa o spłatę zrestrukturyzowanego długu) były ze sobą powiązane i że tych czynności dotyczył wpis hipoteki kaucyjnej, należałoby jednak przyjąć (wbrew wątpliwościom wyrażonym przez Sąd Okręgowy w Lublinie w sprawie o sygn. II Ca 619/12), że hipoteka kaucyjna na rzecz banku została wpisana prawidłowo i na zabezpieczenie wierzytelności, która później rzeczywiście powstała.

Zgodnie z art. 102 i nast. u.k.w.ih. w brzmieniu obowiązującym w chwili wpisu przedmiotowej hipoteki kaucyjnej, mogła ona zabezpieczać m. in. mogące powstać wierzytelności z określonego stosunku prawnego do oznaczonej sumy najwyższej.

Wprawdzie z dniem 20 lutego 2011 roku przepisy o hipotece kaucyjnej zostały uchylone ustawą z dnia 26 czerwca 2009 roku o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2009 roku, Nr 131, poz. 1075), jednakże do wcześniej powstałych hipotek kaucyjnych zastosowanie mają obecnie obowiązujące przepisy o hipotekach, z zastrzeżeniami wynikającymi z art. 10 i art. 11 tej nowelizacji.

Co do zasady do ustanowienia hipoteki wymagana była umowa stron, w tym złożenie przez właściciela oświadczenia o ustanowieniu hipoteki w formie aktu notarialnego (art. 245 § 2 k.c.) i oczywiście w każdym wypadku, poza hipotekami ustawowymi, wpis do księgi wieczystej (art. 67 u.k.w.ih.).

Przepis art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 roku Prawo bankowe (Dz. U. z 1992 roku, Nr 72, poz. 359, ze zm.) w brzmieniu obowiązującym w czasie wpisu przedmiotowej hipoteki kaucyjnej stanowił, że wystawione przez banki dokumenty stwierdzające udzielenie kredytu, jego wysokość, zasady oprocentowania i warunki spłaty są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej własność kredytobiorcy. Przepis ten zwalniał bank od obowiązku przedstawienia oświadczenia kredytobiorcy o ustanowieniu hipoteki w formie aktu notarialnego, natomiast wystarczające było oświadczenie kredytobiorcy o ustanowieniu hipoteki w formie pisemnej, np. zawarte w umowie kredytowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1998 roku, sygn. II CKU 1/98, „Prokuratura i Prawo” – wkł. 1999/1/33, czy postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 1997 roku, sygn. I CKU 78/97, „Prokuratura i Prawo” – wkł. 1998/2/31). Hipoteka mogła przy tym powstać pomimo tego, że umowy o jej ustanowieniu na nieruchomości nie zawarli wszyscy właściciele nieruchomości, jeżeli zadziałała rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 u.k.w.ih.).

Hipoteka zabezpiecza odsetki mieszczące się w sumie hipoteki (art. 69 u.k.w.ih.). Nawet przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nieruchomości obciążonej. Przepisu tego nie stosuje się do roszczenia o świadczenia uboczne (art. 77 u.k.w.ih.).

Mając na względzie te unormowania Sąd Rejonowy powinien zatem ocenić, czy wierzytelność zabezpieczona hipotecznie przysługuje powodowi, a jeżeli tak, w jakich granicach powód może żądać zaspokojenia z nieruchomości stanowiącej obecnie własność J. P.. Jeżeli powód może żądać zaspokojenia z nieruchomości pozwanego dłużnika rzeczowego, Sąd Rejonowy uwzględniając powództwo powinien w myśl art. 319 k.p.c. zastrzec pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do przedmiotowej nieruchomości.

Orzekając ponownie, w zależności od wyniku procesu, Sąd Rejonowy orzeknie również o kosztach instancji odwoławczej (art. 108 § 2 k.p.c.).

Z tych względów na podstawie wyżej powołanych przepisów Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji wyroku.

1 Oczywista omyłka, powinno być „pozwanego”.