Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 498/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Irena Gromska-Szuster
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa Banku […]
przeciwko "T. Spółka z o.o." Spółce komandytowo-akcyjnej w upadłości układowej
w S. i P. Spółce z o.o. w W.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanej M.G.
- nadzorcy sądowego masy upadłości "T. Spółka z o.o." S.K.A. w S.
o zapłatę i ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 lutego 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Bank […] wystąpił z interwencją główną przeciwko pozwanym „T. spółka z
ograniczoną odpowiedzialnością” spółce komandytowo - akcyjnej w K. oraz P.
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w W. - stronom postępowania w sprawie
sygn. akt XX GC …/04. Po sprecyzowaniu żądania domagała się od pierwszej z
wymienionych pozwanych zasądzenia kwoty 21.187.165,43 zł wraz z ustawowymi
odsetkami liczonymi od dnia wniesienia pozwu, w stosunku zaś do drugiej wniosła
o ustalenie, że nie przysługuje jej wierzytelność wobec pozwanej spółki T. z tytułu
umowy leasingu z dnia 16 sierpnia 1999 r. wraz ze specyfikacją nr 4, dotyczącą
leasingu operacyjnego elektrowni wiatrowych i specyfikacją nr 5, dotyczącą
leasingu operacyjnego kombajnu HOLMER oraz specyfikacjami nr 6 i 7
dotyczącymi leasingu finansującego maszyny i urządzenia o łącznej wartości
nominalnej 21.187.165,43 zł.
Sąd Okręgowy w W. w toku postępowania w sprawie sygn. akt XX GC …/04
postanowieniem z dniu 28 sierpnia 2006 r. wyłączył do odrębnego rozpoznania
sprawę zainicjowana interwencją główną. W odpowiedzi na pozew pozwane
wniosły o oddalenie powództwa. Powódka w piśmie z dnia 2 maja 2006 r.
doprecyzowała żądanie pozwu a w piśmie złożonym na rozprawie w dniu 28
sierpnia 2006 r. zgłosiła wnioski dowodowe, w tym o przeprowadzenie dowodu z
opinii biegłego z zakresu rachunkowości. Pozwana P. uznała ostatecznie
sprecyzowane żądanie pozwu. Sąd Okręgowy na rozprawie w dniu 19 grudnia
2011 r. zmienił swoje wcześniejsze postanowienie dowodowe z dnia 14 grudnia
2010 r. i oddalił wniosek powódki o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z
zakresu rachunkowości a wyrokiem z dnia 2 stycznia 2012 r. oddalił żądanie
zapłaty oraz uwzględnił powództwo o ustalenie.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 23 grudnia 2003 r. P. (następca prawny PB.)
jako cedentem i P. S.A. jako cesjonariusz zawarli umowę cesji wierzytelności. W
umowie tej cedent oświadczył, że przysługuje mu wierzytelność wobec spółki T. z
tytułu zawartej w dniu 16 sierpnia 1999 r. umowy leasingu nr […] wraz ze
specyfikacją nr 4, dotyczącą leasingu operacyjnego elektrowni wiatrowych i
specyfikacją nr 5, dotyczącą leasingu operacyjnego kombajnu HOLMER - obie
rozwiązane w dniu 24 lutego 2003 r. oraz specyfikacjami nr 6 i 7, dotyczącymi
leasingu finansowego maszyn i urządzeń - obie rozwiązane w dniu 17 lutego 2003 r.
3
o łącznej nominalnej wartości na dzień rozwiązania umowy 21.187.165,43 zł, z
czego: 2.620.458,57 zł stanowią należności z tytułu opłat leasingowych
wymagalnych na dzień rozwiązania umowy; 122.432,99 zł - należności z tytułu
odsetek a 18.444.273,87 - należności z tytułu opłat przyszłych zdyskontowanych
wymagalnych natychmiast na dzień rozwiązania umowy, wynikające z
pomniejszenia kwoty 19.219.273,87 zł o kwotę 755.000,00 zł, uzyskaną ze
sprzedaży odebranego od dłużnika kombajnu objętego specyfikacją nr 5. Sądu
Okręgowego uznał, że żądania zgłoszone przez powódkę nie zostały należycie
udowodnione, a wnioski dowodowe zawarte w piśmie z dnia 28 sierpnia 2006 r.
okazały się - w świetle treści art. 47912
§ 1 k.p.c. - spóźnione. Uwzględnił jednak
powództwo o ustalenie, wobec uznania go przez pozwane P.
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację
powódki od wyroku Sądu Okręgowego. Podzielił zasadniczo ustalenia faktyczne i
ocenę prawną przyjęte za podstawę zaskarżonego wyroku. Stwierdził, że Sąd
pierwszej instancji błędnie zastosował przepis art. 240 k.p.c. dokonując zmiany
postanowienia dowodowego poprzez oddalenia wniosku powódki o dopuszczenie
dowodu z opinii biegłego z zakresu rachunkowości, w sytuacji gdy dowód ten został
już przeprowadzony. Wskazał, że uchylenie lub zmiana postanowienia
dowodowego na podstawie wymienionego przepisu może nastąpić tylko do czasu
przeprowadzenia dowodu. Uznał jednak, że uchybienie w tym zakresie nie miało
wpływu na treść rozstrzygnięcia wobec prawidłowego zastosowania zasady
prekluzji dowodowej, wynikającej z art. 47912
§ 1 k.p.c., skutkującej pominięciem
przeprowadzonego dowodu z opinii biegłego przy dokonywaniu ustaleń faktycznych
i odstąpieniem od obowiązku jego oceny na podstawie art. 233 § 1 k.p.c. Podkreślił,
że prawidłowe zastosowanie prekluzji dowodowej przez Sąd pierwszej instancji nie
uprawnia sądu odwoławczego do dokonania ponownej oceny materiału
dowodowego z uwzględnieniem dowodu z opinii biegłego sądowego, pomimo
stwierdzonego uchybienia z art. 240 k.p.c. Ocenił jako chybione zarzuty naruszenia
art. 47912
§ 1 k.p.c., wskazując, że obowiązkiem powódki było przedstawienie już w
pozwie materiału dowodowego potwierdzającego zasadność i wysokość
dochodzonego roszczenia. Powódka wiedząc, że od ponad dwóch lat przed
rozpoczęciem niniejszego procesu toczył się pomiędzy pozwanymi proces w
4
sprawie XX GC…/04 o wierzytelności powstałe z tożsamego źródła, powinna
zakładać, że wysokość dochodzonej wierzytelności będzie kwestionowana przez
pozwaną spółkę T. Ponadto powódka powinna antycypować kwestionowanie przez
tę pozwaną dochodzonego roszczenia, wobec niespełnienia przez nią świadczenia
po wezwaniu do zapłaty przez leasingodawcę. W tych okolicznościach nie można
przyjąć, że potrzeba powołania dowodów potwierdzających wysokość
dochodzonych należności powstała później niż na etapie wniesienia pozwu oraz że
dowody te wyprzedzały ewentualny sposób obrony pozwanej spółki T. Nie
zaistniały natomiast podstawy do przeprowadzenia dowodów z urzędu na
podstawie art. 232 zdanie drugie k.p.c.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt
2 k.p.c., powódka zarzuciła naruszenie: art. 382 k.p.c. i art. 316 § 1 k.p.c.
w związku z art. 391 § 1 k.p.c.; 47912
§ 1 k.p.c. i art. 217 § 1 w związku z art. 391
§ 1 i art. 382 k.p.c.; 232 zdanie drugie k.p.c. w związku z art. 278 § 1, art. 391 § 1
i art. 382 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. w związku z art. 6 k.c. Powołując się na tak ujętą
podstawę kasacyjną, wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy, zważył co następuje:
Skarga kasacyjna podlegała uwzględnieniu.
Podniesione przez skarżącą zarzuty naruszenia prawa procesowego
zmierzły do podważenia prawidłowości zastosowania przez Sąd Apelacyjny
prekluzji dowodowej, przewidzianej w art. 47912
§ 1 k.p.c., pominięcia
już przeprowadzonego dowodu z opinii biegłego, ewentualnie nieskorzystania
z możliwości dopuszczenia tego dowodu z urzędu.
W orzecznictwie zarysowały się różnice stanowisk co do stopnia
restryktywności wykładni art. 47912 § 1 k.p.c. Przeważa stanowisko, że w sprawie
gospodarczej o zapłatę potrzeba powołania przez powoda kolejnych dowodów
w celu wykazania zasadności żądania i jego wysokości powstaje z reguły dopiero
po zakwestionowaniu przez pozwanego dowodów zgłoszonych na tę okoliczność
w pozwie (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2006 r., I CSK 310/06,
OSNC 2007, Nr 11, poz. 171). Powód jest co prawda zobowiązany - na podstawie
5
art. 47912 § 1 k.p.c. - zgłosić już w pozwie twierdzenia i stosowne dowody
do wykazania swojego roszczenia, jednak z reguły nie można wymagać, by były to
twierdzenia i dowody, które zakładają określoną obronę pozwanego i jego
stanowiska w kwestii istnienia stosunku prawnego będącego podstawą roszczenia
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2006 r., I CSK 322/06, nie publ.).
O tym, czy zaistniała potrzeba późniejszego zgłoszenia wniosków dowodowych
decydują więc okoliczności i uwarunkowania związane z tokiem konkretnej sprawy,
a przepisy o prekluzji dowodowej nie mogą być stosowane w sposób formalistyczny
kosztem możliwości merytorycznego rozpoznania sprawy. Sąd powinien dokonać
pogłębionej analizy dowodów zgłoszonych w pozwie w powiązaniu z treścią
zgłoszonego żądania i dopiero na jej podstawie skonstatować, czy później
zgłoszone dowody zostały zaoferowane - przynajmniej implicite - w zakreślonym
przez ustawę terminie prekluzyjnym (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
30 października 2008 r., II CSK 254/08 nie publ., z dnia 15 listopada 2006 r., V CSK
243/06, nie publ.; z dnia 5 grudnia 2007 r., I CSK 295/07, nie publ.).
Twierdzenia i dowody chociaż zgłoszone dopiero w toku postępowania, ale
stanowiące rozwinięcie i sprecyzowanie twierdzeń oraz wzbogacenie dowodów
przedstawionych w pozwie, a zarazem będące adekwatną reakcją na sposób
obrony przyjęty przez stronę pozwaną, w zasadzie nie mogą być uznane za
spóźnione w rozumieniu art. 47912 § 1 k.p.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
21 lutego 2008 r., III CSK 292/07, nie publ.). Wymogi prekluzji dowodowej
określone w art. 47912 § 1 k.p.c. nie powinny być rozumiane jako uzasadniające
żądanie od powoda zgłoszenia wszystkich twierdzeń i dowodów uwzględniających
każdą potencjalnie możliwą obronę pozwanego i prezentowanych przez niego
twierdzeń w kwestii istnienia i treści stosunku prawnego będącego podstawą
dochodzonego roszczenia (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 lipca 2008 r.,
III CSK 65/08, nie publ. i z dnia 8 lutego 2007 r., I CSK 435/06, nie publ.).
W okolicznościach niniejszej sprawy strona powodowa, występując
z interwencją główną przeciwko stronom procesu w sprawie sygn. akt XX GC …/04,
dołączyła do pisma procesowego - interwencji głównej - umowy leasingu wraz z
załącznikami i specyfikacjami, w tym szczegółowym wyliczeniem dochodzonych
kwot z rozbiciem na należności z tytułu opłat leasingowych wymagalnych i
6
niewymagalnych na dzień rozwiązania poszczególnych umów, naliczone odsetki
oraz dokonane potracenia. Trafnie zatem zarzuciła w skardze kasacyjnej, że
dopiero z chwilą doręczenia jej odpowiedzi na pozew powstała potrzeba zgłoszenia
wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu rachunkowości.
Błędne jest zapatrywanie Sądu Apelacyjnego, że powódka powinna przewidzieć
stanowisko pozwanej spółki T., wnioskując z przebiegu postępowania toczącego
się pomiędzy pozwanymi ponad dwa lata przed wniesieniem interwencji głównej
bądź też z faktu niespełnienia świadczenia pomimo wezwania do zapłaty
dokonanego przez cedenta. Okoliczność, że spółka T. kwestionowała zasadność
powództwa skierowanego przeciwko niej przez P., nie przesądzała o tym, że
podobne stanowisko zajmie w procesie niniejszym. Skoro w sprawie tej pozwana
Pekao uznała powództwo o ustalenie, można wnioskować, że rację miała (bez
względu na przyjętą obronę) pozwana T. wnosząc o oddalenia powództwa w
sprawie XX GC …/04. Niespełnienie zaś świadczenia pomimo wezwania do
zapłaty nie oznacza, że dłużnik kwestionuje zasadność zgłoszonego żądania.
Argumentacja Sądu Apelacyjnego w tym zakresie okazała się chybiona. Trafnie
zatem zarzuciła skarżąca naruszenie art. 47912
§ 1 k.p.c. w związku z art. 391
k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. Sąd Apelacyjny nie dokonał bowiem pełnej oceny
materiału dowodowego zgromadzonego w niniejszej sprawie. Z uzasadnienia nie
wynika jakie - w jego ocenie - dokumenty i dowody zostały przez strony skutecznie
zgłoszone i dlaczego w oparciu o ich treść niemożliwe było dokonanie ustaleń
faktycznych. Uniemożliwia to skuteczne odparcie zarzutów pominięcia oceny
wskazanych w skardze kasacyjnej dokumentów, w tym specyfikacje nr 6 i nr 7 wraz
z harmonogramami opłat leasingowych, w których określono wysokość i terminy
wymagalności rat (opłat) leasingowych, których – według twierdzeń skarżącej -
pozwana spółka „T.” nie kwestionowała. Brak szczegółowej analizy twierdzeń
pozwu oraz dowodów zgłoszonych na ich poparcie nie pozwala ocenić, czy w
okolicznościach sprawy potrzeba zgłoszenia wniosku o dopuszczenie dowodu z
opinii biegłego powstała później niż w chwili wniesienia pozwu.
Niezależnie od powyższego należy zauważyć, że celem zmiany przepisów
Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzający instytucję prekluzji dowodowej
była realizacja postulatu sprawności i szybkości postępowania. W przedmiotowej
7
sprawie Sąd pierwszej instancji zdecydował o dopuszczeniu dowodu z opinii
biegłego, po czym po jego przeprowadzeniu pominął ten dowód, uznając że jest
spóźniony. Takie działanie Sądu nie realizuje postulatu sprawnego postępowania
i pozostaje w sprzeczności z zasadą prawdy materialnej. Sąd Najwyższy
wielokrotnie podkreślał znaczenie zasad prekluzji procesowej (dowodowej) oraz
dyskrecjonalnej władzy sędziego w dochodzeniu do prawdy materialnej, która
stanowi jeden z zasadniczych celów procesu sądowego.
Współczesne postępowanie cywilne realizując model postępowania
kontradyktoryjnego nie eliminuje całkowicie udziału sądu w dochodzeniu do prawdy.
Zachowana możliwość działania przez sąd z urzędu stanowi gwarancję,
że dochodzenie do prawdy materialnej nie zostanie pozostawione wyłącznie
stronom. Niekiedy może powstać sytuacja procesowa, w której nieprzeprowadzenie
przez sąd z urzędu dowodu stanowiącego element "zebranego materiału",
stanowiłoby pogwałcenie elementarnych zasad, którymi kieruje się sąd przy
wymierzaniu sprawiedliwości. Zaniechanie sądu mogłoby sprawić, że najwyższe
prawo byłoby najwyższą krzywdą. Na znaczenie art. 232 zdanie drugie k.p.c.,
w kontekście zasady prekluzji dowodowej, zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 22 lutego 2006 r., III CK 341/05 (OSNC 2006, nr 10, poz. 174), wskazując,
że nie jest wyłączone dopuszczenie przez sąd z urzędu - na podstawie art. 232
zdanie drugie k.p.c. - dowodu, który nie może być powołany przez stronę na
podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. Adresatem reguł prekluzji dowodowej są strony, nie
jest nim zaś sąd rozpoznający sprawę. To trafne spostrzeżenie uzupełnić należy
stwierdzeniem, że w sprawach, w których obowiązują reguły prekluzji dowodowej,
skorzystanie z przyznanej sądowi dyskrecjonalnej władzy w zakresie dopuszczenia
dowodu powinno być szczególnie rozważne (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
4 stycznia 2007 r. V CSK 377/06, OSP z 2008, nr 1, poz. 8).
W związku z powyższym Sąd Apelacyjny po przeprowadzeniu analizy
zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego powinien w pierwszej kolejności
rozważyć, czy zachodzą podstawy do zastosowania art. 47912
§ 1 k.p.c..
w związku
z art. 391 k.p.c., a w razie uznania, że dowody zgłoszone przez powoda w piśmie
z dnia 28 sierpnia 2006 r. są spóźnione rozważyć, czy nie zachodzą szczególne
8
okoliczności wymagające skorzystania z możliwości dopuszczenia tych dowodów
z urzędu.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.